________________
રક્ષણાર્થે તેમણે લોહમાનવ અર્થાત્ યંત્રપુરુષનું સુરક્ષાકવચ દ્વારપાળના રૂપમાં બનાવ્યું હતું, જેથી કોઈ આક્રમણકારી એનો નાશ કરી શકે નહીં. આ કારણે ત્યાં કોઈ પહોંચી શકતું નથી. ગૌતમસ્વામી અહીં સૂર્યકિરણની સહાયથી દર્શનાર્થે આવ્યા હતા.
વૈશાલી- આ સ્થળે મુનિસુવ્રતસ્વામીનો અતિવિશાળ સ્તૂપ હતો, જેનો કૃણિકરાજાએ વૈશાલી પર જીત મેળવવા માટે નાશ કર્યો.
મથુરા :- મથુરાના દેવનિર્મિત સ્તૂપના ઉલ્લેખો આવશ્યક નિર્યુક્તિ, આવશ્યક ચૂર્ણ - ટીકા, વ્યવહાર ચૂર્ણી-ટીકા, યશસતિલક ચંપૂકાવ્ય વગેરે ઘણા જૈન શાસ્ત્રોમાં જોવા મળે છે. વિવિધ તીર્થકલ્પ' ખરતરગચ્છના આચાર્ય શ્રીજિનપ્રભસૂરિએ ઈ.સ. ૧૩૩૩ માં રચ્યો હતો. એમાં સ્તૂપ નિર્માણની કથા, એના સ્થાપત્યનો પ્રકાર, ગુરુમહારાજાઓની મથુરાની યાત્રા વગેરે વિપુલ માહિતી ભરી છે.
કાશ્મીરદેશમાં ઈ.સ. પૂર્વ ત્રણસોમાં અશોક મૌર્યે જૈન સ્તૂપોનું નિર્માણ કરાવ્યું હતું એવો ઉલ્લેખ કલ્હણ રચિત “રાજ તરંગિણી' માં મળે છે. આ ગ્રંથ કાશ્મીરના ઈતિહાસ માટેનો પ્રમાણભૂત ગ્રંથ ગણાય છે. એની રચનાદશમી સદીની આસપાસ થઈ હતી. ભારતમાં જ્યારે આજથી દોઢસોથી બસો વર્ષ પૂર્વે પુરાતત્ત્વના ઐતિહાસિક સ્થાનો પર ઉત્પનન કરવામાં આવતા કે કોઈ ગ્રંથનો અનુવાદ થતાં ત્યારે યુરોપિયન વિદ્વાનોને જૈન ધર્મ વિશેની અજ્ઞાનતાને કારણે પ્રાચીન જૈન ધર્મને ભૂલમાં ‘ઓર્થોડલ બુદ્ધિસ્ટ’ કહી દેતા. જે કાળક્રમે એ સર્વે બૌદ્ધધર્મના અવશેષો તરીકે ખ્યાતનામ થયા. ‘રાજતરંગિણી’ ગ્રંથમાં ભાવાર્થમાં ‘જિન સૂપ’ માટેનો અર્થ “ઓર્થોડક્ષ બુદ્ધિસ્ટ’ નો સૂપ એ પ્રમાણે સમજાવ્યું છે.
સૂપનું સ્થાપત્ય જાણવા અને જોવા માટે આપણી પાસે શાસ્ત્રો ઉપરાંત મથુરાના જૈન સ્તૂપમાંથી પ્રાપ્ત થયેલા કેટલાક શિલ્પો છે, જેમાં સંપૂર્ણ સ્તૂપનું સ્થાપત્ય દેષ્ટિગોચર થાય છે. ગુફામંદિરો:
પ્રાચીન સમયમાં સાધુઓ કુદરતી ગુફાઓ અને જંગલોમાં રહેતા તથા કેવળ ચાતુર્માસ દરમ્યાન વસ્તીમાં આવતા. ગુફાઓમાં ધ્યાન કરવા માટે તીર્થકરોની પ્રતિમાઓ હતી. આ ગુફાઓમાં તીર્થકરોના જીવન પ્રસંગોના શિલ્પો તથા ચિત્રો દોરતા, જે આજે કલાનો અદ્ભુત વારસો ગણાય. દા.ત. રાજગિરિની સોનભંડારની ગુફાઓ, ઉદયગિરિ-ખંડગિરિ, એલોરા, બદામી, ઐહોલે, સિતાનાવત્સલ, દેવગઢ વગેરે. રાજગિરિની સોનભંડારની ગુફાઓઃ
નંદરાજાઓના સમયમાં કે એનાથી પણ પૂર્વના સમયની એ ગુફાઓ છે. એક લોકવાયકા મુજબ અહીં નંદવંશી રાજાઓએ સોનારૂપાની પાટો છુપાવેલી છે. સાંકેતિક ભાષામાં દરવાજો ખોલવા માટેનો ઉપાય ત્યાં બતાવ્યો છે, પરંતુ હજુ કોઈને સફળતા મળી નથી. એક અતિ પ્રાચીન પ્રતિમા ગુફાની દીવાલ પર કોતરલી દેખાય છે, એના પછીના સમયની પણ ઘણી પ્રતિમાઓ અહીં નજરે પડે છે.
ઉદયગિરિ-ખંડગિરિની ગુફાઓમાં ખારવેલના શિલાલેખ ઉપરાંત પાર્શ્વનાથના જીવનપ્રસંગો છે. બદામીની ગુફાઓમાં અદ્ભુત કોતરણી છે. આ સર્વ ગુફાઓમાં શિલાલેખો હોવાથી જૈનોનો મંદિરોનો કડીબદ્ધ વિકાસક્રમ અને ઈતિહાસ જાણવા મળે છે. એલોરાની ગુફાઓમાં સ્તંભોની વચ્ચે ગવાક્ષ-ગોખલામાં દેવ-દેવીની પ્રતિમાઓ કોતરેલી છે. એ હૉલમાં પણ એવી જ રચનાઓ જોવા મળે
જ્ઞાનધારા - ૧૯
( ૧૨
જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
૧૦૯
