________________
મહાન ઉપકારી છે. આવું હૈયું દાનને વરદાનમાં પરિવર્તિત કરી શકે છે. આવી સજાગતાથી આપનારનો અહમ્ ન વધે અને લેનારને લઘુતાનો ભાર ન પડે. આપનાર અને લેનારના હર્ષનો સરવાળો થાય. આ સુપાત્રદાનનો મંત્રઘોષ છે.
સંગમે રડી રડીને મેળવેલી પ્રિય ખીર મોઢે લાગે તે પહેલાં જ રોમાંચિત થઈ, ખચકાટ વિના, સહર્ષ સુપાત્રને વહોરાવી ‘સ્વ’ ના ભૂગોળ અને ઈતિહાસ ભૂંસી નાંખ્યા. ક્યાં ગરીબડો, નિર્ધન ભરવાડનો પુત્ર સંગમ અને ક્યાં ગોભદ્ર શેઠ અને ભદ્રામાતાનો લાડકવાયો પુત્ર શાલિભદ્ર! ક્યાં રોટલાના ટુકડા માટે વલવલતો સંગમ અને ક્યાં દૈવી રિદ્ધિ-સિદ્ધિમાં આળોટતો શાલિભદ્ર ! આનું જ નામ ‘જેવું વાવો તેવું લણો !'
ભૂતકાળમાં સદાકાળ આવું જ હતું એવું એકાંત ન કહી શકાય. સિક્કાની બીજી બાજુ નિહાળીએ તો કપિલા દાસી, નાગશ્રી અને નંદમણિયારની તસવીર દૃષ્ટિ સમક્ષ ઉપસી આવે છે, જેમનું દાન કલંકિત બન્યું. રાજા શ્રેણિકનું ધન હોવા છતાં દેવાનું મન જ ન થયું. તેથી કમને આપેલું કપિલાદાસીનું દાન નિષ્ફળ ગયું. આબરૂ સાચવવા આંગણે આવેલા તપસ્વી ધર્મરુચિ અણગારને ઉકરડો સમજીને આપેલું નાગશ્રી બ્રાહ્મણીનું દાન જગતમાં વગોવાઈ ગયું. પ્રતિષ્ઠા-કીર્તિ અને સ્વપ્રશંસાના ધખારાથી કરેલું નંદમણિયારનું દાન વખોડાઈ ગયું. દાનની પ્રક્રિયા સુંદર હોવા છતાં “ખાટલે મોટી ખોડ ભાવની હતી. જીવનને સુંદર બનાવવાનું રસાયણ એટલે ‘ભાવે દીજે દાન !' દાન આપતાં અનાદર, અપશબ્દો, વિલંબ, અરુચિ, ખેદ એ દાનની મેલી મથરાવટી છે, જેનાથી દાનનું ફળ ભસ્મ થાય છે.
આજે તર્કયુગ કે યંત્રયુગ છે. આ યુગનો માનવ બેધડક દાન કરતાં ખચકાય છે. ભીખમંગો કાકલૂદી કરી મદદનો હાથ લંબાવે છે ત્યારે પોતાના મોજશોખમાં
અઢળક ધન વેડફનારાઓ ગરીબની આંખોમાં તગતગતી તરસ કે ચહેરા પર લાચારીની લકીર દેખાવા છતાં ફદીયો દેવાનું મન થતું નથી. તેઓ મસ્તક ધુણાવતા કટુ વાકબાણો વરસાવતાં કહે છે: ‘હટ્ટાકટ્ટો થઈને ભીખ શું માંગે છે? કામ કરવું નથી અને કાકલૂદી કરી બીજાને પીગળાવી પૈસા પડાવવા... આવા ભિખારીઓનો દેશમાં તોટો નથી. આવી ઉટપટાંગ વાતો યાચકના સ્વમાનને ઠેસ પહોંચાડે છે. તે લજ્જિત થઈ ખાલીપો-અધૂરપની લાગણી અનુભવે છે. તેના તરફ હમદર્દીનો હાથ લંબાવવાથી, તેની સુષુપ્ત શક્તિઓ જાગ્રત કરવાથી તે કામ કરી ઈજ્જતથી જીવી શકે છે. ભવિષ્યમાં અવળે માર્ગે ચડતો નથી કે કૂવોટૂંપો કરતો નથી. વિનોબાજીએ ‘દાન સંવિભાગઃ” ના આધારે ઊંડા સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો પ્રગટ કર્યા છે. આપણે કોઈને દાન નથી આપતા, તેને તેનો ભાગ આપીએ છીએ.”
શ્રી મલ્લી ભગવતી (જ્ઞાતાધર્મકથાંગ સૂત્ર - ૧/૮/૭૬) ના કથાનકમાં સૂત્રકાર કહે છે: ‘તેમના હાથનું દાન લેવા સનાથ, અનાથ, પથિક, શ્રેષ્ય, ભિક્ષુક આવતા હતા. તેમને તેઓ મુક્ત હાથે દાન આપતા હતા.” અહીં સૂત્રકાર એવી પુષ્ટિ કરે છે કે, આખો સમાજ દાન ધર્મ પર જ નિર્ભર હતો. વર્તમાન પ્રત્યેક ધર્મના સાધુ, સંન્યાસી, ભિક્ષુક, બ્રાહ્મણો, ગોરમહારાજ, ભટ્ટ, ચારણો આદિ પરોપજીવી છે. દાનથી ગરીબ-તવંગરનો ભેદ ભૂંસાય છે. નિરાશ્રિતોને હૂંફ મળે છે. ગૃહસ્થધર્મ આ સર્વનો ભાર ઉપાડે છે.
શ્રી ઉપાસકદશાંગ સૂત્રાનુસાર તુંગિયાનગરીના શ્રાવકોના દ્વાર સુપાત્રદાન માટે સદાખુલ્લા રહેતા હતા. આજે આ પરિસ્થિતિમાં સદંતર બદલાવ આવી ગયો છે. “સ્માર્ટ સીટી” માં વસનારા, શાસ્ત્રોક્ત ‘અમ્માપિયા’ નું બિરુદ પામેલા શ્રાવકો ઊંચી ઈમારતોના ઊંચા મજલે રહેવાનું જ વધુ પસંદ કરે છે. હવાઉજાસ અને
જ્ઞાનધારા - ૧૯
જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
૧૨૩
