________________
જૈન ધર્મમાં દાન
- ડૉ. ભાનુબેન જે. શાહ (સત્રા)
ત્યાગના પંથે જતાં પહેલાં એક વર્ષ સુધી લગાતાર નિત્ય એક પ્રહર દાન આપ્યું હતું. તેમણે ત્રણ અબજ, અઠ્ઠયાસી કરોડ, એંશી લાખ સોનામહોરો દાનમાં આપી હતી. આ દાન ‘સંવત્સર કે વર્ષીદાન’ તરીકે કહેવાયું. દાન ધર્મનો જૈન જગતમાં આ ભવ્ય ભૂતકાળ હતો. આ સિલસિલો ચોવીસ તીર્થકરોની સીરિયલ સુધી રાબેતા મુજબ જળવાઈ રહ્યો. આ મહાબલી નરવીરો મહાપુણ્યના ધણી હતા. દેવો તેમની સેવામાં હાજરાહજૂર રહેતા હતા. વૈશ્રમણ દેવોની આજ્ઞા થતાં કુબેર દેવ મુમુક્ષુ (ભાવિના ભગવાન) ના ખજાનાને ધનથી છલકાવતા હતાં. બિનવારસદારોનું તેમજ જમીનમાં દટાયેલા ધનના સાત પેઢી સુધી કોઈ માલિકનહોય તેમનું ધન દાનધર્મનો મહિમા વધારવા દેવો લાવતા હતા. યાચકોને તેમના ભાગ્યાનુસાર ધન મળતું. એની સર્વ વ્યવસ્થા દેવો દ્વારા થતી હતી. ત્યાગના પંથે પ્રયાણ કરતાં કરતાંય જનકલ્યાણની ભાવના એ કરુણાસાગર ભૂલ્યા નથી!
તીર્થકરોના કરકમળથી જન્મેલી આ દિવ્યદાનની ગંગોત્રીની ભવ્યતા ત્યાર પછી સંકેલાઈ ગઈ. તે દરમિયાન આ પરંપરાનો ઉછેર રાજા, મહારાજા, શ્રેષ્ઠીપુત્રો અને મુમુક્ષુ આત્માઓ દ્વારા થયો. સમયના વહેણમાં આ વર્ષીદાનની ગંગોત્રી સુકાઈને એક નાનકડી વીરડી બની ગઈ. આજે પણ દીક્ષાર્થી દીક્ષા પૂર્વે વર્ષીદાન જરૂર આપે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તીર્થકરની નકલરૂપ વર્ષીદાન થશે જ, પરંતુ મર્યાદિત હશે.
પરિવર્તન જીવનનો નિયમ છે. પરિસ્થિતિ બદલાય તેમ તેના ઘાટઘૂટમાં ફેરફાર થતાં જ રહે છે. સયુગની બીજી અગત્યની નોંધનીય ઘટના એ હતી કે
જ્યાં તીર્થકરોનાલાંબી તપશ્ચર્યાનાપારણા થતાં ત્યાં દાનનો અચિંત્ય મહિમા પ્રદર્શિત કરવા દેવો ‘અહોદાન’ ના દિવ્યધ્વનિ સાથે આકાશમાંથી પાંચ દિવ્યવૃષ્ટિ કરતા
માનવજીવનમાં ધર્મનું મહત્ત્વ અદકેરું છે. ભૌતિક કે આધ્યાત્મિક સુખ, ટોચ કક્ષાની સદ્ગતિ કે ભોગભૂમિના સુખો, એનાથી પણ ચડિયાતું મુક્તિનું શાશ્વત સુખ ધર્મને જ આભારી છે. તીર્થંકર પ્રદત્ત ધર્મ ચાર પ્રકારનો છે -દાન, શીલ, તપ અને ભાવ.
આ ચારે પ્રકારના ધર્મમાં દાનની પ્રાથમિકતા છે. દાન એ ધર્મનું પ્રથમ સોપાન છે. અનુગ્રહ માટે પોતીકી મિલકતનું સહર્ષ સમર્પણ એ દાન છે, જે ધનની મૂચ્છ - આસક્તિ પાતળી પાડે અને પરિગ્રહની મમતાને તોડાવે છે. દાન સ્વપરનું કલ્યાણ કરે છે.
દાનના વિશ્વમાં દૃષ્ટિ કરીએ તો તેની ગઈકાલ ક્યારથી શરૂ થઈ ? આ અવસર્પિણીકાળના પ્રથમ રાજા ઋષભદેવે દાનના શ્રીગણેશ કર્યા હતા. તેમણે
જ્ઞાનધારા - ૧૯
જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
૧૧૦
