________________
છે, જે આજના ગર્ભગૃહનું અર્ધવિકસિત સ્વરૂપ હોઈ શકે. અહીંની ત્રણ માળની ગુફા દ્રવિડશૈલીનું પૂર્વ રૂપ છે.
સિતાનાવત્સલ, તિરૂમલાઈ, તિરુપતિકુંદરમ્, જિનકાંચિ વગેરે દક્ષિણ ભારતની ઘણી ટેકરીઓ પર સાધુઓના સુવા માટે ઓશીકાઓ સહિતની શૈયાઓ પથ્થર પર કોતરેલી છે. ઉપરાંત પહાડોની ટોચ પર જિનપ્રતિમા તરાશેલી છે. આવી ઊંચાઈ પર કેવી રીતે કયા સાધનો વડે આવું દુર્ગમ કાર્ય કર્યું હશે તે આશ્ચર્ય પમાડે છે. તમિલનાડુના ૮૯ બ્રાહ્મી ભાષાના શિલાલેખોમાંથી ૮૫ જૈનોના છે. આ સર્વ ગુફાઓ જેનો ક્યારે દક્ષિણ ભારત અને સિલોનમાં ગયા હતા તેની માહિતી મળે છે. વર્તમાન દેરાસરોનો ઉદ્ભવઃ
ઐહોલેની મૈનાબસતીની ગુફાનું સ્થાપત્ય અદ્ભુત રીતે તૈયાર કરાયું છે. ગુફામાં દાખલ થતાં છત ઉપર મિથુન, વિશાળ નાગરાજ અને નક્શીદાર સ્વસ્તિકનું શિલ્પાંકન છે. ગર્ભગૃહને અલગ દર્શાવવા માટે ત્રણ સ્તંભોની આડશ લઈને મૂળનાયકને સ્થાપિત કર્યા છે. બદામીની ગુફામાં બાહુબલીનું અંકન છઠ્ઠી સદીનું છે. રાષ્ટ્રકૂટવંશના રાજા અમોઘવર્ષ અહીં સંલેખનાવ્રત લઈ મોક્ષે ગયા હતા. ગુફા મંદિરોની સાથે સમાંતરે નગરોમાં પણ મંદિરો બાંધવાની કળા આ સમયે ચાલુ થઈ ગઈ હતી. મંદિરોના સ્થાપત્યના ગ્રંથો:
મંદિરોના સ્થાપત્યને વિગતવાર વર્ણવતા સોલંકીકાળના ગ્રંથો નીચે મુજબ છે -
(૧) વાસ્તુશાસ્ત્ર વિશ્વકર્મા
(૨) વાસ્તુવિદ્યા-વિશ્વકર્મા (૩) અપરાજિત પૃચ્છા - ભુવનદેવ (૪) શ્રી દેવ્યાધિકાર (૫) વૃક્ષાર્ણવ -પૂર્વ સોલંકીકાળનો ગ્રંથ દેરાસરોના અલગ અલગ ભાગોની ઓળખ નીચે મુજબ છે - જગતી -લંબચોરસ પ્લેટફોર્મ. પેસેજ - નલી મધ્યકાલીન, પ્રાસાદ - મુખ્ય મંદિર, ગૂઢમંડપ -ગભારો. ત્રિક-પ્રદક્ષિણા પથ, રંગમંડપ -ગભારાની બહારનો મંડપ, ભમતી
વલનક - મંદિરમાં દાખલ થવા માટેનું ભવન, દેવકુલિકા - બહારની દેરીઓ, વિતાન-છત, તોરણ, સ્તંભ. વર્તમાન દેરાસરોના સ્થાપત્યઃ
દેરાસરોના સ્થાપત્યમાં મુખ્યત્વે બે પ્રકાર જોવા મળે છે - નગરશૈલી અને દ્રવિડશૈલી.
ઉત્તર ભારતની દેરાસર નિર્માણની શૈલી દક્ષિણ ભારતની શૈલી કરતાં ઘણી રીતે જુદી પડે છે, પછી ભલે એ મંદિરો જૈન હોય કે શૈવ કેવૈષ્ણવ. દેરાસરોના સ્થાપત્યમાં મુખ્યત્વે બે પ્રકાર જોવા મળે છે - નગરશૈલી અને દ્રવિડશેલી. નગરશૈલી :
ઉત્તર ભારતના મંદિરોમાંનું સ્થાપત્ય નગર કે નાગરશૈલીનું ગણાય, જેમાં મુખ્યત્વે શિખરોની રચનામાં ફરક હોય છે. અહીં પંચરથ પ્રકાર ઉપરાંત શિખરની ગોળાકાર રચના અને તેની ઉપર કલશ જોવા મળે છે. ખજૂરાહોનું પાર્શ્વનાથનું મંદિર શાંધાર પ્રાસાદ કલાનું કહેવાય.
જ્ઞાનધારા - ૧૯
જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
