________________
ચારિત્ર ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
- ડૉ. રતનબેન ખીમજીભાઈ છાડવા ભારતીય આસ્તિક ધર્મ-દર્શનનું પરમ અને ચરમ લક્ષ્ય મોક્ષની પ્રાપ્તિ જ છે. આત્માની કર્મોથી સંપૂર્ણ મુક્તિ, સહજાવસ્થા કે પરમ આનંદાવસ્થા તે મોક્ષ છે. મોક્ષની સાધના મનુષ્યભવમાં જ થઇ શકે છે. મોક્ષની પ્રાપ્તિ હેતુ જૈનધર્મદર્શનના ઉપદેષ્ટા તીર્થકર ભગવંતોએ સમ્યગદર્શન, સમ્યકજ્ઞાન અને સમ્મચારિત્રને મુખ્ય સાધનાના રૂપમાં નિરૂપિત કરેલ છે, જેને મોક્ષમાર્ગ પણ કહ્યો છે. સમ્યગુદર્શન અને સમ્યકજ્ઞાન હોવા છતાં જ્યાં સુધી સમ્યક્યારિત્રની પરાકાષ્ઠા પ્રાપ્ત ન કરે ત્યાં સુધી મોક્ષની પ્રાપ્તિ મનુષ્ય માટે અસંભવ છે. આથી ફલિત થાય છે કે મોક્ષપ્રાપ્તિનું અનંતર સાધન સમ્યક્યારિત્ર છે તેમજ સમ્યક્દર્શન અને સમ્યકજ્ઞાન પરંપરા એ સાધન છે.
શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે, “Tચ નૅ વિર’ જ્ઞાનનું ફળ વિરતિ છે. આ વિરતિધર્મ કે ચારિત્ર ધર્મ દ્વારા જ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. કર્મોને રિક્ત-ખાલી કરે તે ચારિત્ર સામાન્યતઃ ચારિત્ર આસવને રોકનારું કહેવાય છે. ચારિત્ર ધર્મના મુખ્ય બે
ભેદ છે. પાપકારી પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ અને મહાવ્રતરૂપી અહિંસાદિનું જીવનપર્યત પાલન તે સર્વવિરતિ ચારિત્ર કહેવાય છે, જ્યારે બાર અણુવ્રતરૂપી અહિંસાદિનું પાલન તે દેશવિરતિ ચારિત્ર કહેવાય. જો કે સમ્યક્યારિત્ર ત્યારે જ આવે છે કે જેના પૂર્વે સમ્યગુદર્શન અને સમ્યકજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઇ હોય. અર્થાત્ સમ્યક જ્ઞાનદર્શનની પ્રાપ્તિથી જીવનું અનંત સંસારપરિભ્રમણ સીમિત બની જાય છે. સીમિત થયેલ સંસારના પરિભ્રમણને દૂર કરવા માટે સાધક સમ્યકચારિત્રનો સ્વીકાર કરે છે. સાધક સમ્મચારિત્રની પૂર્ણતાને પામે ત્યાં સુધીની વિવિધ અવસ્થાઓના આધારે શાસ્ત્રોક્ત પ્રમાણે ચારિત્રના પાંચ પ્રકાર દર્શાવ્યા છે. જેમ કે (૧) સામાયિક ચારિત્ર (૨) છેદોપસ્થાપનીય ચારિત્ર (૩) પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્ર (૪) સૂક્ષ્મ સંપરાય ચારિત્ર અને (૫) યથાખ્યાત ચારિત્ર. સાધક પોતાના ઉત્કૃષ્ટ પુરુષાર્થ વડે અંતિમ યથાખ્યાત ચારિત્રને પામી સિદ્ધ-મુક્ત બને છે. દશવૈકાલિક સૂત્રમાં ચારિત્રધર્મની મહત્તા દર્શાવતા કહ્યું છે કે,
धम्मो मंगलमुत्कुष्टं, अहिंसा संयमस्तपः ।
देवा अपि तं नमस्यन्ति यस्य धर्मे सदा मनः ॥ અર્થાતુ અહિંસા, સંયમ અને પરૂપ ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે. જેનું મન સદા ધર્મમાં મગ્ન રહે છે તે ધર્માત્માને દેવો પણ નમસ્કાર કરે છે. એટલે જ આવા ઉત્કૃષ્ટ મંગલમય સર્વવિરતિરૂપ ચારિત્રધર્મના પ્રભાવથી જ ભવ્ય આત્માઓ મોક્ષમાં ગયા છે, જઇ રહ્યાં છે અને જશે. તેમ છતાં અપવાદ રૂપે જે ભવ્ય આત્માઓ આગાર વેશમાં જ મુક્તિના અધિકારી બન્યા છે તેઓ પણ ભાવચારિત્રના ઉત્કૃષ્ટ પરિણામોના આધારે જ મુક્તિ મેળવી શક્યા છે. જો ચારિત્રધર્મ વગર જ મુક્તિ મળતી હોત તો તીર્થકર, ચક્રવર્તી આદિ સર્વે સાર્વભૌમ રાજ્ય, વૈભવ, રિદ્ધિ
જ્ઞાનધારા - ૧૯
જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
