________________
કેટલીય વિદેશ ભાષામાં પ્રવીણ હતા. તેમની ખ્યાતિ પણ દેશવિદેશમાં ફેલાયેલી હતી. ઈંગ્લેન્ડ, ફ્રાન્સ, જર્મની, ઈટાલી, નોર્વે તથા અન્ય યુરોપીયન દેશના વિદ્વાનો પૂજ્યશ્રી પાસે આવીને અભ્યાસ કરતા. ડૉ. હર્મન જેકોબી, ડૉ. જોહતક હર્ટલ, ડૉ. ગેરીનોટ, ડૉ. થોમસ, ડૉ. રૂડોલ્ફ, ચાર્લ્સ એલિએટ, ડૉ. બેલોની, ડૉ. બુશ, ડૉ. ખંડર, મિસ ક્રાઉઝ, ડૉ. ડબલ્યુ ઓરિફૂલ વગેરે સંખ્યાબંધ વિદેશી વિદ્વાનોને તૈયાર કરીને પૂજ્યશ્રીએ જૈનદર્શનને વિશ્વમાં પહોંચાડવાનું અદ્ભુત કાર્ય કર્યું છે. યોગાનુયોગ પૂજ્યશ્રી પણ મહુવાના હતા. બન્ને વિભૂતિએ જૈનદર્શનને વિશ્વના દેશોમાં પહોંચાડ્યું.
૨૦મી સદીની શરૂઆતથી અને ૧૯ મી સદીના ઉત્તરાર્ધથી જૈન પરિવારો વ્યાપાર ધંધા અર્થે વિદેશ જઈ ત્યાં સ્થાયી થવા લાગ્યા. શરૂઆતમાં આફ્રિકા, લંડન, બેલ્જિયમ વગેરેમાં ગણનાપાત્ર સંખ્યામાં તથા અન્ય દેશોમાં નાની સંખ્યામાં હતા. ત્યારબાદ અભ્યાસ અર્થે અમેરિકા અને યુરોપ ગયા અને ત્યાં સ્થાયી થયા. પોતાનો ધર્મ સચવાય, ધર્મઆરાધના થઈ શકે, બાળકોને ધાર્મિક શિક્ષણ અને સંસ્કાર મળે તે માટે તેમણે જૈન ચૈત્યો, ઉપાશ્રયો, પાઠશાળા વગેરે શરૂ કર્યા તથા ધાર્મિક પર્વો દરમિયાન ભારતથી વિદ્વાન પંડિતોને બોલાવવા લાગ્યા. અમેરિકામાં તો જૈન ધર્મની પ્રભાવનાનું મહત્ત્વનું કાર્ય પૂ. સુશીલ મુનિ તથા ચિત્રભાનુજીએ કર્યું. એટલું જ નહીં પણ વિદેશીઓને પણ શાકાહારી બનાવ્યા.
આજે તો વિશ્વના ઘણા બધા દેશોમાં વસતા પરિવારોએ જૈન સંગઠનો બનાવ્યા છે, આરાધના માટે જૈન ચૈત્યો, ધાર્મિક શિક્ષણ માટે ઉપાશ્રયો અને પાઠશાળાઓ બનાવ્યા છે. તદ્ઉપરાંત રાષ્ટ્રસંત પૂ. નમ્રમુનિની પ્રેરણાથી વિદેશમાં ‘લુક એન્ડ લર્ન’ જૈન શિક્ષણનું કાર્ય કરે છે. તેમની પ્રેરણાથી ચાલતી ધર્મ પ્રભાવક શ્રેણી’ વિદેશમાં અનેક જગ્યાએ અહીંના વિદ્વાન શ્રાવક શ્રાવિકાઓ પર્યુષણમાં પ્રવચન આરાધના વગેરે કરાવવા જાય છે.
કર
જ્ઞાનધારા - ૧૯
ભારતથી પૂ. રાકેશભાઈ, પૂ. ચંદનાશ્રીજી, પૂ. લોકેશ મુનિ તથા અન્ય સંતો, વિદ્વાનો પંડિતો - ડૉ. જીતુભાઈ શાહ અને અન્ય કેટલાય વિદ્વાન પંડિતો નિયમિત રીતે વિદેશોમાં જઈને સ્વાધ્યાય, સત્સંગ તથા આરાધના કરાવે છે. અમેરિકામાં JAINA સંગઠનના ૮૦ કરતા વધારે સેન્ટરો છે. તેના લગભગ ૧,૬૦,૦૦૦ થી વધારે સભ્યો છે, જેઓ જૈન આરાધના, ધાર્મિક શિક્ષણ અને સભ્યોના લાભાર્થે ઘણી બધી પ્રવૃત્તિ કરે છે. આ જ રીતે ઈંગ્લેન્ડમાં ઓસવાળ સમાજ, નવ નાત તથા અન્ય સંગઠનો સરાહનીય કાર્ય કરે છે. આ બધા જ પરિવારો, સંગઠનો જૈન ધર્મ - જૈન આચાર સાચવવાના પૂરતા પ્રયત્નો કરે છે. JAINA તો દર બે વર્ષે દ્વિ-વાર્ષિક સંમેલન ગોઠવે છે, જેમાં દેશવિદેશના સંતો, ગુરુદેવો, પંડિતો, વિદ્વાનોને આમંત્રે છે; જેઓ જૈનદર્શન, તત્ત્વજ્ઞાન અને આચાર અંગે પ્રવચનો આપે છે. તદ્ઉપરાંત જૈનત્વ સચવાઈ રહે તે માટે લગ્નસંબંધો માટે પરિચય મેળાવડો, જૈન બાળકોના કલા અને સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો પણ યોજે છે. ધાર્મિક શિક્ષણ માટે અંગ્રેજીમાં પુસ્તકો તથા અભ્યાસક્રમો પણ તૈયાર કર્યા છે.
આ જ રીતે ઈંગ્લેન્ડમાં પણ સંગઠનો સંમેલનો, સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો યોજે છે. ડૉ. નટુભાઈ શાહ એક ભવ્ય વર્લ્ડ જૈન સેન્ટરનું આયોજન કરી રહ્યા છે. ચંદેરીયા પરિવારનું પણ ઈંગ્લેન્ડમાં જૈન ધર્મની પ્રવૃત્તિઓમાં મોટું યોગદાન છે. અન્ય દેશોમાં વસતા પરિવારો પણ ધર્મઆરાધના, સત્સંગ, સ્વાધ્યાય વગેરે માટે નિયમિત રીતે ભારતથી વિદ્વાન પંડિતોને આમંત્રે છે અને જૈન આચારનું પાલન તથા આરાધના કરે છે.
વિદેશોમાં સ્થાયી થયેલા પરિવારોના સંતાનોનું શિક્ષણ તથા ઉછેર ત્યાંના વાતાવરણ તથા સમાજની વચ્ચે થાય છે. તેઓ આવતીકાલના જૈનો છે. તેઓમાં જૈન ધર્મ, જૈન આચાર તથા સંસ્કાર જળવાઈ રહે અને તેઓ ત્યાંની સંસ્કૃતિથી પણ અલિપ્ત ન થાય તે ખૂબજ મહત્ત્વનું છે. તેઓ ભૌતિકવાદ - આધુનિક જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
૬૩
