________________
કરીને આવેલા રક્ષિતને સ્વ-પર કલ્યાણ તેમજ આધ્યાત્મિક અભ્યત્થાનમાં જરાપણ સહાયક નથી તેમ કહી પુત્રને અધ્યાત્મ માર્ગના સફળ પથદર્શક રૂપે જીવનભર પોતાના બન્ને સંતાનો માટે ત્યાગ અને પ્રેરણામૂર્તિ બની રહ્યા હતા. વીર નિર્વાણનાં લગભગ ૧૨૨૭ વર્ષ બાદ યાકિની મહત્તરાનું નામ પણ ખૂબ પ્રસિદ્ધિને પામ્યું હતું, જેમની પ્રેરણા અને વ્યવહારકુશળતાએ પ્રખર પંડિત હરિભદ્ર જેવા જૈન ધર્મના કટ્ટરવિદ્વેષીને જૈનધર્મના યુગપ્રધાન આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિશ્વરજીના રૂપમાં પ્રતિષ્ઠિત કર્યા.
કોશા નામની ગણિકા સ્યુલિભદ્ર મુનિના ઉપદેશથી શ્રાવિકા ધર્મ પાળવા લાગી હતી. ત્યારબાદ પોતાના આવાસે ચાતુર્માસ કરવા પધારેલા મુનિના સંયમથી ચલિત થઇ જવા પર તે મુનિને સન્માર્ગેવાળે છે. સતીપ્રભાવતી પોતાની ધર્મનિષ્ઠાથી પતિ ઉદાયનને ધર્મ માર્ગે ચાલવાની પ્રેરણા મળે છે. જ્યારે મૃગાવતીએ પોતે દીક્ષિત થઇને યુદ્ધનો રક્તપાત અટકાવ્યો હતો. ગુજરાતની ધંધુકા નગરીના શ્રાવક ચાચિંગની ધર્મપત્ની પાહિણીની પ્રેરણા પુત્ર કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય હેમચંદ્રજી માટે મહત્ત્વપૂર્ણ બની રહી હતી. કવિ ધનપાલની ‘અમરકોશ’ રચનાની પ્રેરણા બહેન સુંદરી, જેઓ સ્વયં પ્રાકૃત, સંસ્કૃત ભાષાની વિદૂષી હતા. ચંપા શ્રાવિકાના ૬ મહિનાના ઉપવાસથી પ્રભાવિત મુગલ સમ્રાટ અકબરે તે દિવસો દરમ્યાન પોતાના રાજ્યમાં થતી હિંસા બંધ રખાવી હતી. નારી - સ્મરણ અને સાહિત્ય સર્જનની શક્તિ - આ ક્ષેત્રમાં પણ જૈન નારીઓનું યોગદાન મહત્ત્વપૂર્ણ છે. સ્થૂલિભદ્રજીના બહેન યક્ષા સાધ્વી કઠિન ગદ્ય કે લાંબા પદ્યને એકવાર સાંભળ્યા પછી યથાવત કહી આપતા હતા. ધારાનગરીના રાજા ભોજના રાજકવિ ધનપાલની નવવર્ષની પુત્રીએ ‘તિલકમંજરી’ મૂળ પ્રતનો અર્થો ભાગ પોતાની સ્મરણશક્તિથી કહી સંભળાવ્યો હતો.
વીરનિર્વાણની ૪થી સદીમાં આર્ય પોયણીએ રાજા ખારવેલ દ્વારા આગમ સાહિત્યને સુરક્ષિત અને વ્યવસ્થિત કરવા માટે યોજાયેલી પરિષદમાં મહત્ત્વની કામગીરી બજાવી હતી. આચાર્ય સુસ્થિતની પરંપરાનાં પાંચસો શ્રમણ સાથે આર્યા પોયણીના નેતૃત્વમાં 800 સાધ્વીઓએ આગમવાચના પરિષદમાં ભાગ લીધો હતો.
છંદ અને સાહિત્યની જ્ઞાતા પંડિત તરીકે પ્રવર્તિની મેરુલક્ષ્મી સં. ૧૪૪૫ માં તેમજ સં. ૧૬૭૦ માં મેઘ સાગરજીની ‘ગહુલી’ કૃતિ દ્વારા ગુરુની ગુણસ્તુતિ કરનાર લેખિકા સાધ્વી વિમલશ્રી વગેરેનું સાહિત્ય જગતમાં યોગદાન રહ્યું છે. નારી - રાજ્યકુશળ અને વીર:- બેલગોડાના એક પાષાણ પરના શિલાલેખ પર હાથમાં તલવાર સાથે અશ્વારૂઢ નારી સવિયબ્બે ગજઆરૂઢ યોદ્ધા પર નિર્ભયતાથી પ્રહાર કરે છે તેવું ચિત્ર છે. તેની નીચે લખાણ છે, જેમાં ઉદય વિદ્યાધરની પત્ની સવિયવળેએ બેગપુરના યુદ્ધમાં પોતાના પતિની પડખે રહી લડતા લડતા વીરગતિ મેળવી. તો અતિમળેએ સતીપ્રથાનો વિરોધ કર્યો હતો. ઇ.સ. ૧૦૩૭માં ચાલુક્ય વંશના રાજા સયાશ્રયની બહેન અક્કાદેવીની તેની રાજ્યકુશળતા જોઇને એક પ્રાંતનું રાજ્ય સોંપવામાં આવ્યું હતું.
દક્ષિણ ભારતમાં શાંતલદેવી, કેતલદેવી, અચલદેવી વગેરેએ જિનમંદિરો બંધાવ્યા હતા. વર્તમાનમાં દિગંબર પરંપરાની આર્થિકા કમલશ્રી, શ્રુલ્લિકાશ્રી, રણમતીશ્રી, રત્નમતીશ્રી, વિનયશ્રી, ચારિત્રશ્રી આદિ અનેક શ્રમણીઓ તેમજ શ્રાવિકાઓએ જૈન ધર્મ અને સંસ્કૃતિના વિકાસ માટે નોંધનીય કાર્યો કર્યા છે. પ્રાચીન તામ્રપત્ર, શિલાલેખ આદિ લેખનકાર્ય સંબંધી વર્ણનો પણ ઉપલબ્ધ છે.
શ્વેતાંબર પરંપરામાં અનેક ગચ્છ જેમાં ઉપકેશગચ્છ, તપાગચ્છ,
જ્ઞાનધારા - ૧૯
જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
