________________
જૈન ધર્મમાં સ્ત્રીઓનું પ્રદાન
- પદ્મશ્રી ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ
જૈન ધર્મે વિશ્વને કેટલીક નૂતન મૌલિક વિચારણા આપી છે. એણે સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ જંતુમાં રહેલા કે ઘાસના તણખલામાં વસેલા જીવનનું ગૌરવ કર્યું. પરિણામે સહજ રીતે જ એની જીવનવિચારણામાં માનવ-માનવ વચ્ચેની સમાનતા સમાવિષ્ટ થઈ ગઈ. જૈન ધર્મ પ્રાણીમાત્ર તરફ, જીવજંતુઓ તરફ અને સમગ્ર પ્રકૃતિ તરફ મૈત્રીભાવની ઘોષણા કરી. સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ જંતુમાં રહેલા જીવનનો અને તેમની સંવેદનાનો આદર કરનારો ધર્મ નારીનો સમાદર કરે તે સ્વાભાવિક છે.
ભગવાન મહાવીરના સમયની વાત કરીએ તો એ સમયે ભારતમાં જાતિવાદ અને વર્ગવાદનું પ્રભુત્વ હતું. અમુક જાતિ કે વવશેષ પોતાને અન્યથી ચડિયાતી ગણતાં. અમુક જાતિઓને જીવનભર ઉચ્ચ જાતિઓની સેવા કે ગુલામી કરવી પડતી હતી. આવા વર્ગભેદનો જૈન ધર્મે વિરોધ કર્યો અને પ્રત્યેક મનુષ્યના હૃદયમાં વસતા આત્માનું ગૌરવ કર્યું.સાહજિક રીતે જ આ ધર્મે પુરુષ અને સ્ત્રીની
જ્ઞાનધારા - ૧૯
૧૬
સમાનતા પર ભાર મૂક્યો. સ્ત્રીને પોતાનાથી હલકા દરજ્જાની, ભોગ્યા કે દાસી માનવાને બદલે જૈન ધર્મે સ્ત્રીને પુરુષની સમકક્ષ દરજ્જો આપ્યો. ધાર્મિક અને સામાજિક ક્ષેત્રમાં પુરુષના જેટલા જ સ્ત્રીના અધિકાર છે, આથી સ્ત્રીજાતિને હીન કે સામાન્ય ગણવી તે અજ્ઞાન છે.
આ ધર્મે કહ્યું કે જ્યાં પુરુષ જઈ શકે છે ત્યાં સ્ત્રી પણ જઈ શકે છે. જે કાર્ય કરવા પુરુષ શક્તિમાન છે તે કાર્ય સ્ત્રી પણ કરી શકે છે. બંને વચ્ચે ઊંચ-નીચ કે સબળ-નિર્બળની ભેદક દીવાલ રાખી શકાય નહીં.
ધર્મ, કર્મ અને આત્મવિકાસનો સંબંધ શરીર સાથે નહીં પરંતુ આત્મા સાથે છે. આથી ધર્મ-આરાધના અને ધર્મ-પ્રગતિના વિષયમાં પુરુષ જેટલો જ સ્ત્રીના સ્વાતંત્ર્યનો સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો. વાસના, વિકાર અને કર્મબંધનને કાપીને બંને સમાન ભાવથી મુક્તિ મેળવવાના અધિકારી છે. જૈન ધર્મે બતાવ્યું કે પુરુષ અને સ્ત્રીના આત્મામાં કોઈ ભિન્નતા કે ભેદનું પ્રમાણ મળતું નથી, આથી પુરુષ સ્ત્રીને નીચી કક્ષાની સમજે તે બાબત અજ્ઞાનદર્શક, અતાર્કિક અને અધર્મયુક્ત છે. આ વિચારસરણીને કારણે જૈન ધર્મનો સ્ત્રીઓ વિશેનો અભિગમ સમાનતાના પાયા પર રચાયો છે.
જૈન ધર્મ નિવૃત્તિપરાયણ ધર્મ છે. સંન્યાસ, વૈરાગ્ય અને મોક્ષ પર એનું વિશેષ લક્ષ છે. સામાન્ય રીતે એમ જોવા મળે છે કે વૈરાગ્ય ઉપર વિશેષ ભાર મૂકવા જતાં સ્ત્રીઓની નિંદા કરવામાં આવે છે. એને વિલાસ અને વિકાર જગાડનારી દર્શાવીને એનાથી દૂર રહેવાની માન્યતા સેવાય છે. મધ્યયુગીન સંતપરંપરામાં સ્ત્રીને માયા, મોહિની અને નરકની ખાણ કહેવા પાછળ આ જ વૃત્તિ કારણભૂત બની છે. આનાથી સાવ વિરુદ્ધ, જૈન ધર્મમાં સ્ત્રી અને પુરુષ બંનેને સમાન રીતે
જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
૧૩
