________________
657 , હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
ઘોતક છે. સહુના રસ અને રુચિ ભિન્ન-ભિન્ન છે. કોઈ બે માનવીનાં મન એક સરખું વિચારી શકતા નથી એ મનના વિષયમાં ખૂબ આશ્ચર્ય પમાય એવી વિસ્મયતા છે.
યોગશાસ્ત્રમાં કલિકાલ સર્વજ્ઞ લખે છે –
નિરંતર ઉદાસીનતામાં મગ્ન થયેલ આત્મા જ્યારે મનને પ્રેરણા કરતો નથી અને મન જ્યારે ઇન્દ્રિયોને પ્રેરણા કરતું નથી ત્યારે બન્ને તરફથી ભ્રષ્ટ થએલું મન પોતાની મેળે જ વિનાશને પામે છે. અર્થાત્ આત્મા જ્યારે પોતે પોતાને ઓળખીને ઉપયોગની લીલાને જગતમાંથી સંકેલી લે છે, ભેદ વિજ્ઞાનના પ્રયોગ દ્વારા પોતે પોતાનામાં સમાઈ જાય છે; ત્યારે મન જેવું કોઈ તત્ત્વ સ્વતંત્રપણે ત્યાં અસ્તિત્વ ધરાવી શકતું નથી. જ્ઞાનોપયોગ-જ્ઞાનચેતના જ્યારે પોતાનું ઘર ભૂલીને વિનાશી તત્ત્વો સાથે ઈન્દ્રિયોના માધ્યમે કે સ્મૃતિના માધ્યમે જોડાય છે ત્યારે મનનો જન્મ થાય છે. પરદ્રવ્યો તરફથી ઉપયોગને હટાવીને જીવ જ્યારે પોતાના સ્વભાવ તરફ-પોતાના ઘર તરફ પાછો વળે છે ત્યારે મનના સંકલ્પવિકલ્પરૂપ વ્યાપારનો અંત આવે છે. • ,
શરીર, ઈન્દ્રિય, મન, વચન, પુદ્ગલ, કર્મ, કર્મજન્ય શુભાશુભભાવો; આ બધાથી ચૈતન્યમય આત્મા તો ખરેખર જુદો છે. આત્મા જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રમય છે, જ્યારે પુદ્ગલ વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ સ્વરૂપ છે. જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રની પૂર્ણતા જ્યારે અભેદમાં પરિણમે છે ત્યારે તેવા વીતરાગ-સર્વજ્ઞ આત્મામાંથી એકલો આનંદ ઝરે છે. પુદ્ગલ પોતે સડણ-પાણ-વિધ્વંસન ધર્મવાળું છે. સંકલ્પ-વિકલ્પ એ મનનો ધર્મ છે, મનનો સ્વભાવ છે. જ્યારે આત્મા એ જ્ઞાતા-દૃષ્ટા નિર્વિકલ્પી અને પરમાનંદી છે. જ્યારે ભેદવિજ્ઞાન પરાકાષ્ઠાએ પહોંચે છે
પરિસ્થિતિની અસર ન થવા દેવી તે જ આત્મપુરુષાર્થ છે.
