________________
829 . હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે અને જ્યારે તે ભૂતો વિખરાઈ જાય છે ત્યારે તે ચૈતન્ય શક્તિ નષ્ટ થાય છે એટલે ચારેય ભૂતોથી ભિન્ન એવી આત્માની સ્વતંત્ર સત્તા સંભવી શકતી નથી. આ વાત પ્રત્યક્ષથી બાધિત થાય છે. મડદામાં ચારે ભૂતો છે છતાં ત્યાં ચૈતન્ય ઉત્પન્ન થતું નથી, એમ દરેકનો અનુભવ છે. તેમજ ચારેય ભૂતો ભેગા મળવાથી ચૈતન્ય શક્તિ ઉત્પન્ન થતી ત્યારે મનાય કે તે ચારેમાં સ્વતંત્રરૂપે ચૈતન્ય શક્તિનો અંશ હોય. આમ આ વાત આટલી સાચી અને તાર્કિક હોવા છતાં ચાર્વાક તેને સ્વીકારવા તૈયાર નથી. તો હવે યોગીરાજ કહે છે કે આંધળો માણસ તેની સામે રહેલા ગાડાને ન જોઈ શકે તો તેમાં ગાડાનો શું વાંક છે? તે માટે થઈને ગાડાને શું કહેવાય? તેમ આત્મા હોવા છતાં અને તે અનુભૂતિનો વિષય હોવા છતાં જેને ન સમજાય તેને આપણે શું કરી શકીએ ? આંધળા હોય એ અથડાય, ભટકાય, ભમે, ભટકે એમાં કોઈ નવાઈ નથી.
જડથી ચેતન ઊપજે, ચેતનથી જડ થાય, એવો અનુભવ કોઈને, ક્યારે કદી ન થાય, કોઈ સંયોગોથી નહીં, જેની ઉત્પત્તિ થાય, .
નાશ ન તેનો કોઈમાં, તેથી નિત્ય સદાય.
હું સુખી, હું દુઃખી” આવો અબાધ્ય અનુભવ દરેકને પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ છે અને તે જ આત્માની સાબિતિ છે.
દેહ ન જાણે તેહને, જાણે ન ઈન્દ્રિય પ્રાણ - આત્માની સત્તા વડે, તે પ્રવર્તે જાણ!
દેહ, ઈન્દ્રિયો કે દ્રવ્ય-પ્રાણો આત્માને જાણી શકતા નથી કારણકે તે બધા આત્માની સત્તા વડે પ્રવર્તે છે; નહીં તો જડપણે પડ્યા રહે છે.
માયાથી માયાને હણી શકાય છે. વિયારથી વિયારને કાપી શકાય છે.
