________________
શ્રી કુંથુનાથજી ,
656
. યોગીરાજ કહે છે કે મનને ઠગ કહેવા જાઉં તો તે સાક્ષા–પ્રત્યક્ષ કોઈને ઠગતું હોય તેમ દેખી શકાતું નથી એટલે આ મનને ઠગ કહી શકાતું નથી. તેમ મનને શાહુકાર-સજ્જન-પ્રામાણિક પણ કહી શકાય તેવું નથી કારણકે જે ઈન્દ્રિયોને ઉશ્કેરીને બાજુ પર ખસી જાય તેને શાહુકાર પણ કેમ કહી શકાય? ઇન્દ્રિયો પોતે સ્વયં જડ છે, તે મનની પ્રેરણા વિના પોતે પોતાની મેળે કાંઈ પણ કરી શકતી નથી. મન એ ઈન્દ્રિય નથી પણ નોઈન્દ્રિય છે અને આખા શરીરમાં વ્યાપક છે. એટલે મન એ પાંચે ઈન્દ્રિયોને પ્રેરણા આપનારું છે. તેથી મનને છઠ્ઠી ઈન્દ્રિય કહી છે. એ Sixth Sense કહેવાય છે. - પાંચ ઈન્દ્રિયોમાંથી કોઈપણ ઈન્દ્રિય મનની સહાય વિના કાંઈ પણ કરી શકતી નથી, તે અપેક્ષાએ વિચારીએ તો મન એ સર્વ ઈન્દ્રિયોમાં ભળેલું હોવાથી તે સર્વમાં છે એમ કહેવાય છે અને તેમ છતાં પોતે સીધેસીધું કાંઈ કરતું નથી તેથી સર્વથી અળગું પણ છે. આ બાબત અંગે ભલભલાને આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન થાય તેમ છે. બધો કંટ્રોલ પોતાના હાથમાં રાખે છે અને છતાં ચપળ મન પાછું બધાથી અળગું પડી જાય છે. એ મન પાછું ઇન્દ્રિયો પાસેથી જેમ, જેવું ને જેટલું કામ લેવું હોય તેમાં સક્ષમ છે. . . વળી મન સહુ કોઈ મનુષ્યને મળ્યું હોય છે પરંતુ સહુના મન અળગાં ને વેગળા અલગ અલગ હોય છે. “મુંડે મુંડે મતિર્ષિના''. " કોઈના મન એક સરખા નથી, બધાના મોહ-ઇચ્છા જુદા જુદા હોય છે પણ બધાની નિર્મોહીતા-વીતરાગતા એક સરખી છે. સ્વરૂપમાં સમત્વ હોય પણ વિરુપમાં વિષમતા હોય. દુનિયાની ત્રણેક અબજની વસતિમાં પ્રત્યેકના અવાજ અને પ્રત્યેકના અંગૂઠાની છાપ વેગવેગળી પોતપોતાની આગવી હોય છે. આ નામકર્મની વિવિધતા અને વિચિત્રતાની
સુદેવમાં રહેલ પરમાત્મભાવ-ભરાવદ્ભાવ આપણામાં આવે અને
આપણે સુદેવ બનીએ તે સુદેવને માનવાનો લક્ષ્યાર્થ છે.
