________________
817
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
શકે છે. એકાન્તવાદમાં બંધ મોક્ષની વ્યવસ્થા રહેતી નથી.
“सत्त्वस्यैकांतनित्यत्वे कृतनाशाकृतागमौ । स्यातामेकांतनाशेऽपि, कृतनाशाकृतागमौ ।”
બ્રહ્મ સત્ય જગત મિથ્યા આ સૂત્ર સંસાર ઉપરથી વૈરાગ્ય પ્રગટાવવા માટે છે. સંસાર સર્વથા અસત્ નથી પણ અસાર જરૂર છે અને આત્મા જ સારભૂત છે કારણકે અનંત જ્ઞાન અને અનંત આનંદ આત્મામાં છે આત્મા નિત્ય છે. પુદ્ગલ એના સ્વરૂપમાં અનિત્ય છે અને અનિત્ય છે માટે જ અસાર છે. જ્યારે આત્મા નિત્ય છે અને જ્ઞાનાનંદમય છે માટે જ સારભૂત છે. આવા સારભૂત આત્માને એના મૌલિક સ્વરૂપમાં પ્રાપ્ત કરવા અસાર એવા સંસાર ઉપર વૈરાગ્ય પેદા થવો જરૂરી છે. તે વૈરાગ્યને પેદા કરવા વેદાંતનું આ સૂત્ર અત્યંત ઉપયોગી છે. ‘બ્રહ્મ સત્ય’થી સંવેગ થાય અને જગત મિથ્યાથી નિર્વેદ આવે. માટે સંવેગ અને નિર્વેદના ભાવ લાવવા માટેનું તે ઉપયોગી સાધના સૂત્ર છે. પરંતુ વેદાંતી તેને માત્ર સાધના સૂત્ર ન માનતા તેના વડે વિશ્વ વ્યવસ્થા પણ ઘટાવવા જાય છે, તે માટે આનંદઘનજી મહારાજ કહે છે કે તો પછી સુખ-દુઃખના સાંકર્યનો તમને દોષ આવશે.
સુખ અને દુઃખ તો ચેતન એવા આત્મામાં જ સૌને અનુભવાય છે પણ એ સુત્રનાં આધારે તે સુખ-દુઃખ તમારે જડમાં પણ માનવા પડશે. અર્થાત્ જે સર્વથા જડ છે એવા ઘટ-પટ-મકાન વગેરેમાં પણ સુખ-દુઃખની અનુભૂતિ તમારે માનવી પડશે. તેવી જ રીતે સ્થાવરજંગમ જે કાંઇ જડ-ચેતનરૂપે દેખાય છે એ બધામાં તમારે સુખ-દુઃખની અનુભૂતિ માનવી પડશે. અથવા તો ચેતનને પણ જડની જેમ સુખદુઃખાદિથી રહિત તમારે માનવા પડશે. એટલે કાં તો બધા જડ-ચૈતન
ગુણની નિત્યતા એટલે જાત્યાંતર ન થાય તે. પર્યાયની નિત્યતા એટલે ગુણ પ્રમાણેના કાર્યનું સર્વથા સર્વદા બની રહેવું.
