________________
809. હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
મિશ્ર ચેતન છે-મિકેનિકલ ચેતન છે-પાવર ચેતન છે-નિચ્ચેતન ચેતન છે-અશુદ્ધ ચેતન છે એટલે કે પોતે ચેતન નથી પણ ચેતનના સંયોગે ચેતનની ચેતના જેવી જણાય છે. અર્થાત્ ચેતનના સંનિધાનથી તેનામાં પાવર પુરાય છે એટલે તે મન-વચન-કાયા રૂપે કામ કરે છે. એકલો આત્મા કે એકલું પુદ્ગલ વિચારવાની, બોલવાની કે હલનચલનાદિ ક્રિયા કરી શકતું નથી. પણ શુદ્ધચેતન અને જડપુદ્ગલ બંનેનો સામીપ્યભાવ થવાથી- બંને એકમેક થવાથી મિશ્રચેતન ઊભું થયું છે.. મિશ્રચેતન એ વૈભાવિક પુદ્ગલ કહેવાય છે. વિભાવિક એટલે વિશેષભાવે પરિણામ પામેલું પુદ્ગલ, ચેતનની હાજરીથી ચાર્જ થયેલ પુલ આત્માનો વિશેષભાવ અને પુદ્ગલનો વિશેષભાવ બે ભેગા થઈને ત્રીજું પ્રકૃતિ સ્વરૂપ થયું છે. આ તો એના જેવું છે કે સૂર્ય કાંઈ કરતો નથી છતાં સૃષ્ટિ આખી સ્કુરાયમાન, પલ્લવિત તો સૂર્યની હાજરીથી જ થાય છે. - શુદ્ધચેતન અનાદિકાળથી જડના સંસર્ગમાં આવીને પ્રકૃતિના પેગડામાં પગ નાંખીને રહ્યું છે. શુદ્ધચેતન પોતે કાંઈ પણ બોલવા-ચાલવાની, હરવા-ફરવાની, વિચારવાની ક્રિયા કરતું નથી પણ તેની હાજરીમાં તેને વળગેલ પ્રકૃતિનું તંત્ર આ બધું કરે છે. આમ ચેતન પોતે સ્વરૂપે શુદ્ધ હોવા છતાં અશુદ્ધ એવી પ્રકૃતિના સંસર્ગમાં રહ્યું છે, એ જ તેનો દોષ છે અને તેથી નિશ્ચયથી પોતે કાંઈ જ કરતું ન હોવા છતાં પોતાની હાજરી માત્રથી તે દોષિત ઠરે છે અને તેથી વ્યવહાર કર્તાપણાનો આરોપ તેનામાં ઠોકાઈ જાય છે. સાંખ્ય વ્યવહારે પણ શુદ્ધ ચેતનને કર્તા માનવા તૈયાર નથી. તેના મતે પુરુષ સર્વથા અકર્તા છે અને પ્રકૃતિ સર્વથા કર્તા છે. આ તેનો એકાંત આગ્રહ છે અને તેથી તેની માન્યતા નિશ્ચયથી-તત્ત્વદષ્ટિથી સાવ સાચી હોવા છતાં નિશ્ચય નયાભાસમાં જાય છે અને તે દ્વારા પોતે નિશ્ચય મતાર્થીની ગણનામાં આવે છે.
સમ્યક્ ચારિત્ર એટલે નિજગુણ રમણતારૂપ સ્થિરતા.
