________________
શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામીજી 814
આનંદઘનજી મહારાજ કહે છે કે, જો જડ અને ચેતન બંનેમાં એક સરખો આત્મા માનતા હો, તો સુખદુઃખ અંગેનું સંકર નામનું દૂષણ આવીને તમારા મતમાં ઊભું રહેશે. સુખ અને દુઃખનો અનુભવ આત્માને જ હોય છે. એ લક્ષણ આત્મામાં જ ઘટે છે. કારણકે વેદન એક માત્ર જીવ-આત્માને જ હોય છે. હવે તમે જો જડ ચેતનને એકાત્મ સ્વરૂપ માનશો, તો તે લક્ષણ જડમાં પ્રવેશી જશે. તેથી જડમાં પણ ચેતનની જેમ સુખ-દુઃખ .માનવા પડશે અથવા તો ચેતનને પણ જડની જેમ સુખદુઃખાદિથી રહિત માનવો પડશે. આમ એકનું લક્ષણ બીજામાં પેસવા રૂપ સંકર નામનો દોષ આવશે. દ્રવ્યનું દ્રવ્યત્વ, અકબંધ-ધ્રુવ નહિ રહેતાં તેનું દ્રવ્યાંતર થઇ જવાનો મહાદોષ આવશે.
વિવેચન : “બ્રહ્મ સત્ય જગત મિથ્યા'એ વેદાંતનુ સૂત્ર છે, વેદાંતનું દીક્ષા વાક્ય છે. વેદાંતનો આ મૌલિક સિદ્ધાંત છે. વેદાંત કહે છે કે આ તમને ઘટ, પટ, મકાન, સ્ત્રી, પુરુષ જે કાંઇ આ બધું દેખાય છેજણાય છે તે તમારી અનાદિ કાલીન મિથ્યા વાસનાના કારણે છે. વેદાંત જગતને માયા કહે છે. અસત્ કહે છે-મિથ્યા કહે છે-ભ્રમ કહે છે. હકીકતમાં તો આ બધું બ્રહ્મ સ્વરૂપ જ છે. બ્રહ્મ એટલે વ્યાપક તત્ત્વ. વાસ્તવિક રીતે જોતા તો આ જગતમાં વ્યાપક તત્ત્વ બે જ છે. એક આકાશ અને બીજું કેવળજ્ઞાનમય આત્મા. આકાશ ક્ષેત્રથી વ્યાપક છે જ્યારે આત્મા જ્ઞાનથી વ્યાપક છે પરંતુ વેદાંત દર્શન આત્માને મહતોપ મહીયાન કહે છે. સર્વગત-સર્વ વ્યાપી કહીને આત્માને આકાશથી પણ મહાન ગણે છે.
વેદાંતનું આ સૂત્ર ખરેખર સાધના સૂત્ર છે. સાધના માટે ઉપયોગી છે પણ તે વિશ્વ વ્યવસ્થા માટે નથી કારણકે જગતમાં અનાદિકાળથી જડ અને ચેતન બંને પદાર્થનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ છે અને બંને દ્રવ્યોનું સ્વતંત્ર પરિણમન છે.
અભાવનો ભાવ થવો અને પછી ભાવનો અભાવ થવો; એનું જ નામ અનિત્યતા.
