________________
767
761
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
જે
છોડતા જવાનું છે અને ઉત્તર ઉત્તરની અવસ્થાને પામવાનું છે. જ્યાં સુધી ચોથી ઉજાગર દશા પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી કોઈ અવસ્થામાં કરવાનું નથી. ચોથી દશા એ મંઝિલ છે અને પૂર્વની ત્રણ દશા મુકામ છે; એમ સમજીને આગળ વધવાનું છે.
અધ્યાત્મના માર્ગમાં આગળ વધવા જીવને વિકલ્પો જેટલા નથી નડતા, તેના કરતાં વધારે વિકારો નડે છે. માટે સાધકે વિકારીભાવોને કાઢવાનું લક્ષ્ય રાખવું જોઇએ. અઢાર પાપસ્થાનકની પરિણતિ એ ભયંકર વિકાર છે. તેના નાશના લક્ષ્ય સાધના કરવી જોઈએ. અને સોળ(૧૬) સંજ્ઞાના નાશમાં તેનો તાળો મેળવવો જોઈએ. * *
સાધના કાળે ચારિત્ર અને તપનો આનંદ એ નિરૂપાધિક આનંદ છે; એ સ્વાધીન સહજાનંદ છે અને નિઃશંકતાનો આનંદ, એ જ્ઞાનાચારનો આનંદ છે. રાગમાં અંધકાર અને ઉપાધિનો પ્રશ્ન ઉભો રહે છે જ્યારે વીતરાગતામાં તે નથી. જ્ઞાનને વિકારી બનાવીને વેદવું તેનું નામ જ અસ્થિરતા, અશાંતતા, વ્યાકુળતા છે. આ બધા જ્ઞાનના વિકારો છે જ્યારે વીતરાગતા એ જ સાચું સુખ છે, જે પ્રશાંતરસ વેદન સ્વરૂપ છે.
આપણે જ્ઞાનનો મહિમા “શેયને જાણનાર” તરીકે જ ગાયો છે પણ જ્ઞાન તો સ્વક્ષેત્રે જ્ઞાનના રસરૂપ આનંદવેદન સ્વરૂપ છે; તે રૂપે તો આપણે જાણતા જ નથી. પરને જાણે તે જ્ઞાન આવો જ અર્થ કરશું ત્યાં સુધી વિકલ્પો રહ્યા જ કરશે. પરંતુ જ્ઞાનનો અર્થ આનંદ કરશું અને તેને અનુભવશું તો વિકલ્પ રહિત થઈશું. જ્ઞાન જેમ નિર્વિકલ્પ છે તેમ આનંદ પણ નિર્વિકલ્પ છે, માટે જ્ઞાનનો અર્થ જેમ આત્મા કરીએ છીએ તેમ જ્ઞાનનો અર્થ આનંદ એવો કરવો જોઈએ. જ્ઞાન જે પરક્ષેત્રે પ્રકાશક છે અને જાણવાનું કામ કરે છે તે જ્ઞાન શક્તિરૂપ છે. જ્યારે જ્ઞાન જે
બુદ્ધિ-વિયાર એટલે જ્ઞાનાવરણીય તત્વ. ઈચ્છા એટલે જ્ઞાનાવરણીય તત્વ તથા મોહનીય તત્વ.
