________________
શૈષ્ણવ સંપ્રદાય
આ સમયે સમાજમાં અજ્ઞાનતા અને અધશ્રનાનું સામ્રાજ્ય પ્રવતુ હતુ. ભૂતપ્રેતના નામે સમાજમાં અનેક વહેમા પ્રચલિત હતા. શીતળા, એરી, અછબડા જેવા રાગામાંથી મુક્ત થવા માટે લેકા ખાધા-આખડી કે મેલી વિદ્યાના સહારે લેતા. વિવિધ માન્યતાના નામે પશુ હિંસા થતી. પૂજારીએ દેવના પ્રસાદના નામે માંસ મદીરાનું પાન કરતા હતા. નીચલી ક્રમેામાં બાળકીને દૂધ પીતી કરવાના રિવાજ પ્રચલિત હતેા. સતી પ્રથાના વ્યાપક રીતે વિકાસ થયેા હતા. સતી”ના નામે અનેક નિર્દોષ સ્ત્રીએને ફરજિયાત અગ્નિસ્નાન કરાવવામાં આવતું, સમાજમાં બાળલગ્ના, વૃદ્ઘલગ્ના, કન્યાવિક્રય જેવાં દૂષરૢા મૂલ્યાં ફાલ્યાં હતાં.
૫૧
ટૂંકમાં, અઢારમી સદીના ગુજરાતી સમાજમાં વિલાસિતા, પ્રમાદ, હિંસા, અંધશ્રદ્ધા, ધાર્મિક અત્યાચારા, પાખંડ, અનીતિ, વહેમ, સતીપ્રથા વગેરે અનેક દૂષણે! વ્યાપક રીતે પ્રસરેલ હતાં. તેનાથી સમાજમાં કુરિવાજોનું સામ્રાજ્ય ફેલાયેલુ હતુ ં. તેમાં ગરીબ અને સામાન્ય માણસનું શાષણ થતું હતું. સમાજમાં ચારે બાજુ અજ્ઞાનતા અને અંધશ્રદ્ધા ફેલાયેલાં હતાં. સમાજમાં પ્રચલિત સર્વ સ ંપ્ર દાયામાં શિથિલતા આવી હતી. આવા સમયે ગુજરાતમાં એક નવા સંપ્રદાયની શરૂઆત થઈ. પુષ્ટિસૌંપ્રદાયમાં સંકુચિતતા વ્યાપક બનતાં તેના સુધારારૂપે સ્વામીનારાયણ સંપ્રદાયના જન્મ થયેા.
ગુજરાત
આ સંપ્રદાયની વિશિષ્ટતા એ છે કે એ પંથના આદ્યસ્થાપક બહારથી આવ્યા હતા. તેમણે ગુજરાતને જ પાતાની કર્મભૂમિ બનાવી, ગુજરાતમાં પોતાને જ સંપ્રદાય વિકસાવ્યો. આ સંપ્રદાય વલ્લભાચાર્ય પછી લગભગ ત્રણ સદી બાદ ગુજરાતમાં ફેલાયા.
આ સંપ્રદાયના આદ્યસ્થાપકનું મૂળ નામ ધનશ્યામ હતું અને તેમના પિતાનું નામ હરિપ્રસાદ અને માતાનું નામ પ્રેમવતી હતું. તેમના જન્મ આયેાધ્યા પાસે છપૈયા ગામમાં એક બ્રાહ્મણુ કુટુંબમાં સ. ૧૮૩૭, ચૈત્ર સુદ ૯ના દિવસે થયે। હતા. બાળપણના કુટુંબના સંસ્કારને તેમણે લીધે વેદ અને અન્ય સંસ્કૃત ગ્ર ંથાના અભ્યાસ કરીને મનને ધન માર્ગે વાળ્યું. માતાપિતાના મૃત્યુ બાદ સોંસારનો ત્યાગ કરીને બહુ નાની વયે હિમાલયના માર્ગે પડચા. ગુરુસેવા દ્વારા યોગવિદ્યા હસ્તગત કરી. તેએ નીલક ૪ બ્રહ્મચારીના નામે આળખાવા લાગ્યા. ત્યાંથી કેટલાક સમય બાદ સૌરાષ્ટ્રના માંગરોળ પાસેના લેજ ગામમાં આવ્યા. અહી` રામાનંદના શિષ્ય મુક્તાનંદના પરિચય થયા. ધીરે ધીરે તે રામાનંદના શિષ્ય બન્યા. રામાનંદનું કાર્ય આગળ ધપાવ્યું. તેમણે અષ્ટાંગ બ્રહ્મચર્યના આચારના આરભ કર્યાં. દેવી સિવાયની સ્ત્રીની પ્રતિમા કે ચિત્ર પણ
1
