________________
શાક્ત સંપ્રદાય અને અન્ય હિંદુ દેવની આરાધના (૩) બ્રહ્માની પૂજા :
ભારતમાં પ્રાચીનકાલથી બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશની પૂજા થાય છે. બ્રહ્માની પૂજા વિષ્ણુ પૂજા સાથે વ્યાપક બની હોય તેમ લાગે છે. બ્રહ્માનું બીજું નામ પ્રજાપતિ છે. તેનાં સ્વતંત્ર મંદિર ગુજરાતમાંથી મળતાં હોઈ ગુજરાતમાં પણ ઘણું પ્રાચીન કાળથી બ્રહ્માની પૂજા પ્રચલિત હોય તેમ લાગે છે.
બ્રહ્માનાં પ્રાચીન મંદિરે ગુજરાતમાં ઈડર પાસેના ખેડબ્રહ્મા, વડનગર, હારીજ તાલુકાના દેલમાલ, કસરા (જિ. મહેસાણા), કામરેજ (દ. ગુ.), નગરા (ખંભાત પાસે) વગેરે સ્થળોએ આવેલાં છે.
- બ્રહ્માની બેઠી, ઊભી કે હંસારૂઢ તેમજ સાવિત્રી સાથેની જુદી જુદી પ્રતિમાઓ. ગુજરાતમાંથી મળે છે. બ્રહ્માને દાઢી હોય છે. બ્રહ્માની નોંધપાત્ર પ્રતિમાઓ: - સાબરકાંઠા જિલ્લામાં આવેલ ખેડબ્રહ્મામાં બ્રહ્માનું પ્રાચીન મંદિર આવેલું છે. આ મંદિરની પ્રતિમા લગભગ સાડા છ ફૂટ ઊંચી કમલાસન ઉપર ગોઠવેલા છે. આ ચતુર્ભુજ પ્રતિમાનાં ઉપકરણોમાં માલા, કમંડલ, રાવ (યજ્ઞમાં ઘી હેમવાનું સાધન) પુસ્તક (હસ્તપ્રત) વગેરે જોવા મળે છે. અહીં મંદિસ્ની બહારની બાજુએ દીવાલમાં ત્રણે દિશામાં બ્રહ્માની મૂર્તિઓ મૂકેલી છે. ત્રણેના વાહનમાં અનુક્રમે નંદી, ઘોડા તથા હંસ બતાવ્યા છે. ઘેડે કે નંદી બ્રહ્માના વાહન તરીકે કોઈ ગ્રંથકારે બતાવેલ નથી, છતાં ગુજરાતની પ્રતિમાઓમાં આ એક વિશિષ્ટતા નજરે પડે છે.
બીજી એક પ્રતિમા ઉ. ગુજરાતના હારીજ તાલુકાના દેલમાલ ગામમાં આવેલી છે. મૂર્તિ ચાર ફૂટ ઊંચી અને ચતુર્મુખ છે. એથું મુખ પીઠિકાને લીધે બતાવ્યું નથી. ચતુર્ભુજ પ્રતિમાના જમણુંબે હાથમાં માલા તથા જીવ અને ડાબા હાથમાં કમંડળ તથા પુસ્તક છે. આ પ્રતિમાના પગ પાસે સરસ્વતી તથા સાવિત્રીની નાની પ્રતિમાઓ આવેલી છે. વાહન હંસ છે.
મોઢેરાના સૂર્યમંદિરની બહાર બ્રહ્માની એક મુખવાળી ત્રિભંગમાં ઊભેલી પ્રતિમા આવેલી છે. તેના બે હાથ ખંડિત થયેલ છે. માથે મુટ, લાંબી દાઢી, તેમજ બાજુમાં તેમની બે પત્નીઓ દર્શાવેલ છે.
ખંભાતથી છ એક કિ. મી. દૂર આવેલા નગરા ગામે ચતુર્ભુજ બ્રહ્માની એક વિશાળ મૂર્તિ આવેલી છે, તેના ચાર હાથ પિકી જમણું બે હાથમાં નીચે
