Book Title: Gommatasara Karma kanad Part 1
Author(s): Nemichandra Siddhant Chakravarti, A N Upadhye, Kailashchandra Shastri
Publisher: Bharatiya Gyanpith
View full book text
________________
कर्णाटवृत्ति जीवतत्वप्रदीपिका
नरकेषु तीव्रशीतोष्ण वेदनेषु दीग्धंजीवनं नारकमायुरित्येवं शेषेष्वपि ॥
पिण्डा पिण्डभेदाद्विचत्वारिंशद्विधं नाम । तत्र यदुदयादात्मा भवान्तरं गच्छति सा गतिः । सा चतुव्विधा । नरकगतिः तिर्व्यग्गतिर्मनुष्यतिर्देवगतिरिति । तत्र यन्निमित्तमात्मनो नारकपर्यायस्तन्नारकगति नाम । यन्निमित्तमात्मनस्तिर्यग्भावस्तत्तिर्य्यग्गतिनाम । यन्निमित्तमात्मनो मनुष्यपर्य्यायस्तन्मनुष्यगतिनाम । यन्निमित्तमात्मनो देवपर्य्यायस्तद्देवगतिनाम । तासु नरकादिष्वव्यभिचारिणा सादृश्येनैकीकृतार्थात्मा जातिस्तन्निमित्तं जातिनाम । तत्पञ्चविधं एकेंद्रियजातिनाम द्रियजातिनाम त्रीन्द्रियजातिनाम चतुरिन्द्रियजातिनाम पंचेंद्रियजातिनाम चेति । यडुदयादात्मा एकेंद्रिय इति शब्दयते तदेकेंद्रियजातिनाम । यदुदयादात्मा द्वींद्रिय इति चोच्यते तद्द्वीद्रियजातिनाम । यदुदयफलं श्रींद्रियत्वं तत्त्रींद्रियजातिनाम । यस्योदयाज्जीवश्वतुरिद्रिय इति वर्ण्यते तच्चतुरिद्रियजातिनाम । यदुदयादात्मा पंचेंद्रिय इति चोच्यते तत्पंचेंद्रियजातिनाम || यदुदयादात्मनः
व्यपदेशः क्रियते, वा नरकेषु भवं नारकमायुः । तिर्यग्योनिषु भवं तैर्यग्योनम् । मनुष्ययोनिषु भवं मानुष्यम् । देवेषु भवं दैवमिति । नरकेषु तीव्रशीतोष्णवेदनेषु दीर्घजीवनं नारकमायुरित्येवं शेषेष्वपि ।
२७
पिण्डा पिण्डभेदाद्विचत्वारिंशद्विधं नाम । तत्र यदुदयादात्मा भवान्तरं गच्छति सा गतिः । सा चतुविधा - नरकगतिः तिर्यग्गतिः मनुष्यगतिः देवगतिरिति । तत्र यन्निमित्तमात्मनो नारकपर्यायः तन्नारकगतिनाम । यन्निमित्तं आत्मनः तिर्यग्भवः तत्तिर्यग्गतिनाम । यन्निमित्तमात्मनो मनुष्यपर्यायस्त- १५ न्मनुष्यगतिनाम । यन्निमित्तमात्मनो देवपर्यायः तद्देवगतिनाम |
भव के सम्बन्धसे आयुका व्यवहार किया जाता है । नरकमें होनेवाली नारकाय है, तिर्यंचयोनि में होनेवाली तिर्यंचाय है । मनुष्ययोनि में होनेवाली मनुष्यायु है । देवोंमें होनेवाली देवा है। तीव्र शीत-उष्णकी वेदनावाले नरकों में दीर्घकाल तक जीना नरकायु है । इसी तरह शेष में भी जानना ।
५
तासु नरकादिगतिषु अव्यभिचारिणा सादृश्येन एकीकृतार्थात्मा जातिः तन्निमित्तं जातिनाम | तत्पञ्चविधं एकेन्द्रिय जातिनाम द्वीन्द्रियजातिनाम त्रीन्द्रियजातिनाम चतुरिन्द्रियजातिनाम पञ्चेन्द्रियजातिनाम चेति । यदुदयात् आत्मा एकेन्द्रिय इति शब्द्यते तदेकेन्द्रियजातिनाम । यदुदयात् आत्मा द्वीन्द्रिय इत्युच्यते तद्वन्द्रिय जातिनाम । यदुदयफलं त्रीन्द्रियत्वं तत्त्रीन्द्रियजातिनाम । यस्योदयाज्जीवश्चतुरिन्द्रिय इति २० वर्ण्यते तच्चतुरिन्द्रियजातिनाम । यदुदयात् आत्मा पञ्चेन्द्रिय इत्युच्यते तत् पञ्चेन्द्रियजातिनाम ।
Jain Education International
१०
For Private & Personal Use Only
पिण्ड और अपिण्डके भेदसे नामकर्मके बयालीस भेद हैं। जिसके उदयसे आत्मा भवान्तरमें जाता है वह गति है । उसके चार भेद हैं- नरकगति, तिर्यंचगति, मनुष्यगति, देवगति । जिसके निमित्तसे आत्माकी नारकपर्याय हो वह नरकगति नाम है। जिसके निमित्तसे आत्मा की तिर्यंचपर्याय हो वह तिर्यग्गतिनाम है। जिसके निमित्तसे आत्माकी मनुष्य पर्याय हो वह मनुष्यगतिनाम है । जिसके निमित्तसे आत्माकी देवपर्याय हो ३० वह देवगतिनाम है । उन नरकादि गतियोंमें अव्यभिचारी समानतासे एकरूप किये गये जीव जाति हैं । उसमें निमित्त जातिनाम है। उसके पाँच भेद हैं- एकेन्द्रियजातिनाम, द्वीन्द्रियजातिनाम, त्रीन्द्रिय जातिनाम, चतुरिन्द्रिय जातिनाम, पंचेन्द्रियजाति: नाम । जिसके उदयसे आत्मा. एकेन्द्रिय कहा जाये वह एकेन्द्रिय जातिनाम है। जिसके उदयसे आत्मा द्वीन्द्रिय कहा जाये वह द्वीन्द्रिय जातिनाम है। जिसके उदयका फल त्रीन्द्रिय- ३५ है वह त्रीन्द्रियजातिनाम है। जिसके उदयसे जीव चतुरिन्द्रिय कहा जाता है, वह
२५
www.jainelibrary.org
