Aradhak Viradhak Chaturbhangi Shabdasha Vivechan

Author(s): Pravinchandra K Mota
Publisher: Gitarth Ganga

Page 7

સામાન્યથી દેશઆરાધક શબ્દ કહેવાથી તે દેશવિરાધક કરતાં ઊંચો છે તેવું લાગે, પરંતુ અહીં દેશઆરાધકમાં અપુનબંધકને ગ્રહણ કરેલ છે. તેથી જેઓ હજુ સમ્યક્ત પામ્યા નથી તેવા અન્યદર્શનમાં રહેલા અપુનબંધક જીવો, જ્યારે યમ-નિયમની ક્રિયા કરતા હોય તેઓ દેશઆરાધક છે; અને જૈન દર્શનમાં રહેલા પણ સ્કૂલ બોધવાળા અપુનબંધક જીવો, શ્રાવકાચાર કે સર્વવિરતિ પાળતા હોય તેઓ મોક્ષમાર્ગના એક નાના અંશરૂપ દેશની આરાધના કરે છે, જે દ્રવ્યશીલ માત્રરૂપ છે તેઓ પણ દેશઆરાધક છે. જયારે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવો રત્નત્રયીરૂપ મોક્ષમાર્ગના શીલરૂપ એક નાના દેશની વિરાધના કરે છે તેઓને દેશવિરાધક કહેલ છે. આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે દેશઆરાધક કરતાં દેશવિરાધક મોક્ષમાર્ગની ઉપરની ભૂમિકામાં છે.
અપુનબંધક જીવોને દ્રવ્યશીલના પાલનથી દેશઆરાધકરૂપે ગ્રહણ કરેલ છે; અને સમ્યગ્દષ્ટિને ભાવશ્રુતની આરાધનાની અપેક્ષાએ આરાધક હોવા છતાં, શીલરૂપ દેશની આરાધના કરતા નથી તેને આશ્રયીને દેશવિરાધક કહેલ છે. આથી જ ભાવમૃતવાળા એવા સંવિગ્નપાક્ષિકો સર્વવિરતિરૂપ શીલ પાળે છે તો પણ તેઓને દેશવિરાધકમાં ગ્રહણ કર્યા છે. કેમ કે સંવિગ્નપાક્ષિકમાં ભાવશ્રુત વિદ્યમાન છે અને તે ભાવકૃતને અનુરૂપ સૂમ બોધ હોવા છતાં તેનાથ નિયંત્રિત ભાવશીલ તેઓમાં નથી, અને સંવિગ્નપાક્ષિકમાં બાહ્યઆચરણારૂપ દ્રવ્યશીલ હોવા છતાં તેની શીલ તરીકે વિવક્ષા કરેલ નથી, તેનું કારણ એ છે કે સૂક્ષ્મ બોધવાળા જીવોને સૂક્ષ્મ બોધને અનુરૂપ શીલ હોય તો તે શીલસંપન્ન કહેવાય, તે ન્યાયથી વિચારણા કરેલ છે. આથી જ સ્થૂલ બોધવાળા એવા અપુનબંધકને તેના સ્થૂલ બોધને અનુરૂપ એવી દ્રવ્યશીલની ક્રિયાને ગ્રહણ કરીને દેશઆરાધક કહેલ છે.
ભગવતીસૂત્રની આ ચતુર્ભગીમાં જે લોકો વ્રતો ગ્રહણ કરીને સમ્યગુ પાળતા નથી તેઓને જેમ વિરાધક કહેલ છે, તેમ જે લોકોએ વ્રતો નથી ગ્રહણ કર્યા તેને પણ વિરાધક કહેલ છે કે નહિ, એ વાત સાક્ષાત્ ભગવતીસૂત્રમાં મળે નહિ, પરંતુ તેનો અર્થ ભગવતીસૂત્રના ટીકાકારે કરેલ છે. તેના ઉપરથી નક્કી થાય છે કે, વ્રત નહિ ગ્રહણ કરનારનો પણ તે વ્રતના વિરાધકમાં અંતર્ભાવ કરવો છે. આના માટે એક સ્વતંત્ર પૂર્વપક્ષ ઊભો કરીને વિસ્તારથી ચર્ચા કરીને ભગવતીકારનો આ જ આશય છે કે મોક્ષમાર્ગની જેઓ આરાધના નથી કરતા તેઓ પણ તે અંશના વિરાધક છે; એ બતાવવા માટે પ્રથમ અનેક શાસ્ત્રવચનો સાથે વિરોધ બતાવીને તે સર્વ વિરોધોનો પરિહાર યુક્તિથી શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયજી મહારાજાએ આ ગ્રંથમાં બહુ સુંદર રીતે કરેલ છે, જે જિજ્ઞાસુએ બીજા ભાંગાને જોવાથી પ્રાપ્ત થશે.
આ વિવરણ કરવામાં છદ્મસ્થતાને કારણે અનાભોગથી ગ્રંથકારશ્રીના આશયવિરુદ્ધ કાંઈ પણ લખાયું હોય તે બદલ મિચ્છામિ દુક્કડ..
પ્રવીણભાઇ ખીમજી મોતા.
વિ.સં. ૨૦૫૭, ફાગણ વદ ૧૧, સોમવાર, તા. ૨૦-૩-૨૦૦૧. ૫, ગીતાર્થ ગંગા, જૈન મર્યટ સોસાયટી, અમદાવાદ-૭