Aradhak Viradhak Chaturbhangi Shabdasha Vivechan

Author(s): Pravinchandra K Mota
Publisher: Gitarth Ganga

Page 6

આરાધક-વિરાધક ચતુર્ભાગી ગ્રંથના પદાર્થોનો સંક્ષેપ સાર ભગવતીસૂત્રમાં મોક્ષમાર્ગના કોણ આરાધક છે અને કોણ વિરાધક છે તે બતાડવા માટે ચાર ભાંગાઓથી સંસારવર્તી તમામ જીવોનો સંગ્રહ કરેલ છે. ત્યાં ચાર ભાંગા આ પ્રમાણે બતાવેલ
(૧)દેશઆરાધક, (ર)દેશવિરાધક, (૩)સર્વઆરાધક અને (૪)સર્વવિરાધક.
જ્ઞાનક્રિખ્યામ્ પોક્ષ:' એ વચનથી શ્રુતજ્ઞાન અને શીલને ગ્રહણ કરીને આ ચતુર્ભગી કરવામાં આવેલ છે. તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે જે વ્યક્તિ શ્રુત અને શીલ એ બેમાંથી કેવલ શીલની આરાધના કરે છે તે દેશઆરાધક છે અને શ્રુત અને શીલ એ બંનેમાંથી માત્ર શ્રુતની આરાધના કરે છે તે શીલરૂપ દેશના વિરાધક છે, અને જે વ્યક્તિ શ્રત અને શીલ બંને દેશની આરાધના કરે છે તે સર્વઆરાધક છે અને જે વ્યક્તિ શ્રત અને શીલ બંનેની આરાધના કરતા નથી તે સર્વવિરાધક છે.
સામાન્ય રીતે આરાધક-વિરાધક અને અનારાધક એમ ત્રણ ભેદ પણ પડે છે. ત્યાં જે ધર્મની આરાધના કરે તેને આરાધક કહેવાય. જેણે વ્રત ગ્રહણ કર્યા છે છતાં તેની વિરાધના કરતો હોય તે વિરાધક કહેવાય અને જે લોકોએ વ્રત ગ્રહણ કર્યા નથી તેઓ તે વ્રતની અનારાધના કરે છે તેથી તેઓ અનારાધક કહેવાય.આમ ત્રણ ભેદ હોવા છતાં અનારાધકનો વિરાધકમાં અંતર્ભાવ કરીને, આરાધક-વિરાધક દ્વારા સર્વ સંસારી જીવોનો આ ચતુર્ભગીમાં સમાવેશ કરવામાં આવેલ છે. તે આ રીતે
મોક્ષની પ્રાપ્તિ જ્ઞાન અને ક્રિયાથી થાય છે; તો પણ જ્ઞાન, ક્રિયાને પેદા કરીને મોક્ષનું કારણ બને છે, માટે ક્રિયા સાક્ષાત મોક્ષનું કારણ છે. તેથી તે બતાવવા માટે શીલને પ્રધાન ગ્રહણ કરીને શીલરૂપ દેશના આરાધકને દેશઆરાધક કહેલ છે, અને શીલરૂપ દેશના વિરાધકને દેશવિરાધક કહેલ છે.
મોક્ષનું કારણ જેમ જ્ઞાન-ક્રિયા છે તેમ અપેક્ષાએ રત્નત્રયી પણ કારણ છે. અને રત્નત્રયીનો સમુદાય મોક્ષનું કારણ કહીએ ત્યારે, તે રત્નત્રયીના સમુદાયથી છૂટા પડેલા એવા શીલરૂપ દેશને ગ્રહણ કરીને, દેશઆરાધકરૂપ પ્રથમ ભાંગી પડે છે. જેમ સ્કંધમાં જોડાયેલો સ્કંધનો એક દેશ તે દેશ કહેવાય છે, તેમ સ્કંધથી છૂટો પડેલો તે ભાગ પણ કોઈક નયેષ્ટિથી દેશરૂપ કહેવાય છે. તેમ અહીંયાં રત્નત્રયીરૂપ જે મોક્ષમાર્ગ છે તેની સાથે સંલગ્ન ન હોય તેવી પ્રધાન દ્રવ્યશીલની ક્રિયાને દેશરૂપે ગ્રહણ કરેલ છે. તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે મોક્ષનું કારણ રત્નત્રયી છે અને તે રત્નત્રયીનું કારણ એવું દ્રવ્યશીલ જે જીવોમાં છે તેઓ દેશઆરાધક છે. આનાથી એ ફલિત થાય કે મોક્ષનું કારણ સાક્ષાત રત્નત્રયી અને તેનું કારંણ આ દ્રવ્યશીલ છે. તેથી દ્રવ્યશીલ પાળનારા એવા દેશઆરાધક મોક્ષમાર્ગના એક દેશની આરાધના કરે છે. ફક્ત તે દેશ રત્નત્રયીના સમુદાયથી છૂટો પડેલો અંશ છે અને તે અંશ દ્રવ્યશીલની ચરણારૂપ છે. અને જેમની દ્રવ્યશીલની આચરણા રત્નત્રયીનું કારણ નથી, તેવી દેશવિરતિની કે સર્વવિરતિની આચરણાને અહીં દેશઆરાધકરૂપે ગ્રહણ કરેલ નથી, પરંતુ તેઓનું અપ્રધાન દ્રવ્યશીલ હોવાને કારણે મોક્ષમાર્ગનાં તેઓ સર્વવિરાધક છે, તેમ બતાવેલ છે.