________________
પહેલાં નિશ્ચયનયની સ્વદયા-પરદા સમજવી પડે. નિશ્ચયનયથી સ્વદયામાં પરદયા સમાયેલી જ છે. નિશ્ચયનય હિંસા કોને માને છે અને વ્યવહારનય હિંસા કોને માને છે, તે બધું સમજવું પડે. જેમ કે માખી પગ નીચે મરી ગઈ, તે વ્યવહારનયથી હિંસા થઈ. જયારે નિશ્ચયનય કહે છે કે આમાં જીવહિંસા શાની? માખી પગ નીચે કચરાઈ ગઈ તો આત્મા મર્યો કે ખોળિયું માર્યું ? ખોળિયું તો આમેય નાશવંત હતું, તે કાંઈ શાશ્વત ન હતું. જેને તમે આત્મા તરીકે ચેતન માનો છો, તે મર્યો નથી. તે તો અજરામર છે. આવી તો તેની કેટલીય દલીલો છે. નિશ્ચયનયા કહે છે કે કોઈ આત્મા બીજાના આત્માને મારી શકે જ નહીં. જે નાશ પામે છે તે તો જડ છે. તે વખતે ખોળિયાને દુઃખ થાય છે. ચેતનને દુઃખ થતું જ નથી. મર્યો તે તો તેનું આયુષ્ય પૂરું થયું માટે જ તે મર્યો છે.
સભા:- પણ નિમિત્ત મળ્યું ને?
સાહેબજી:- નિશ્ચયમય નિમિત્તને માનતો નથી. એક જીવ બીજા જીવની હિંસા કરી શકતો નથી, આયુષ્ય પૂર્ણ થવાથી જ મરે છે.
નિશ્ચયનય કોને હિંસા કહે છે? તમે તમારા આત્માને પીડા આપો, દુઃખ આપો, ત્રાસ આપો તે જ હિંસા છે. તમારા આત્માને પજવવો તે તમારા હાથમાં છે, સ્વયંનાં સુખદુઃખ પોતાના હાથમાં છે. જેમ કે તમે એક કલાક ગુસ્સો કર્યો, તો તમારા આત્માને કેટલું દુઃખ આપ્યું? તમે એવા છો કે વગર કારણે આપમેળે ચૂંટિયો ખણીને જાતને હેરાન કરો? છતાં પણ ગુસ્સાથી આત્માને કેમ હેરાન કરો છો? કારણ તમે ગુસ્સાને દુઃખરૂપ માનતા નથી. જો કોઈ તમને શરીર પર ચૂંટિયો ખણે તો રાડ પાડે, તેથી જાતે તો ખણો તેવા નથી; પણ ગુસ્સો કરો છો, તે આંતરિક દૃષ્ટિએ આત્માની હિંસા છે. પરંતુ તમે તેને હિંસા માનતા નથી. જેટલો તમારા આત્માને તમે હેરાન કરો, તેટલી હિંસા કરી જ કહેવાય. નિશ્ચયનયે જે બીજાને મારે છે, બીજાનું ખૂન કરે છે તે પોતાના આત્માની જ હિંસા કરે છે. જે ચોરી કરે છે, તે પોતાના આંતરિકે ભવો, સદ્ગુણોની ચોરી કરે છે. આ બધી વાતો તાજુબ થઈ જવાય તેવી છે.
અપેક્ષાએ તમે જાતની હિંસા ચોવીસે કલાક કરી શકો છો. અપક્ષાએ તમે જાતની અહિંસા ચોવીસે કલાક કરી શકો છો. હિંસા એટલે આત્માને પીડા આપવી. અહિંસા એટલે આત્માને શાંતિ આપવી. - આત્માને ત્રાસથી મુક્ત કરો એટલે આત્માની કરાતી હિંસા બંધ થઈ. આત્માને ત્રાસ આપવો એટલે આત્માની હિંસા ચાલુ થઈ. પરહિંસા કે પરઅહિંસા એ ઔપચારિક છે, તેમ નિશ્ચયનય માને છે. નિશ્ચયનયનું આલંબન લો તો પરદ્રવ્યની હિંસા કે અહિંસા નથી. પરદ્રવ્યની ' ક સ સ ટૂંક જે જ ય નૌક ગ્રીક સ ક ક ત્રીય ક + ક માનેકાંતવાદ
૫૧
