________________
માટે આવશે. (૨) કર્મનાં ફળ બદલી શકાય છે, તે વિધાન અનિકાચિત કર્મ માટે આવશે; અનિકાચિત કર્મ ભોગવવાં જ પડે તેવો નિયમ નથી, માટે અનેકાન્તવાદ આવ્યો. બીજા ધર્મોવાળા પણ કર્મને સ્વીકારે છે, પણ તેમને પૂછીએ કે તમે કર્મને એકાન્તે સ્વીકારો છો કે અનેકાન્તે સ્વીકારો છો ? જો એકાન્તે સ્વીકારો તો આટલા-આટલા તેમાં પ્રશ્નો રહેશે, પરંતુ અનેકાન્તે સ્વીકારો તો બધું સુસંગત થઇ જશે. માટે જ સ્યાદ્વાદ વગર ડગલું પણ ભરાતું નથી, બધે જ સાપેક્ષતા જોઈશે.
નિકાચિત કર્મની અપેક્ષાએ ક્ષપકશ્રેણી નહિ માંડેલાને કર્મનાં ફળ અવશ્ય ભોગવવાં પડે, તે વિધાનમાં સમ્યગ્ અનેકાન્તવાદ આવશે. તેની સામે અનિકાચિત કર્મની અપેક્ષાએ ક્ષપકશ્રેણી નહિ માંડેલા જીવોને કર્મનાં ફળ અવશ્ય ભોગવવાં જ પડે, આ વિધાન ખોટું છે; કારણ સાપેક્ષતા ઊંધી છે, માટે મિથ્યા અનેકાન્તવાદ આવશે. તેથી ખોટી અપેક્ષાએ બોલાતું વિધાન મિથ્યા અનેકાન્તવાદ અને સાચી અપેક્ષાએ બોલાતું વિધાન સમ્યગ્ અનેકાન્તવાદ. સારાંશ એ છે કે બાંધેલા કર્મનાં ફળ ભોગવવાં પણ પડે, અને ન પણ ભોગવવાં પડે.
અનિકાચિત કર્મ અવશ્ય ભોગવવાં જ પડે, તે વિધાન મિથ્યા એકાન્તવાદ થશે. જો હાથીનો પગ પકડીને આંધળો માણસ કહે કે ‘પગની અપેક્ષાએ હાથી થાંભલાં જેવો છે’, તો તે સત્ય વિધાન છે, પણ ‘પગની અપેક્ષાએ હાથી સૂપડા જેવો છે,’ તેમ કહેશે તો મિથ્યા અનેકાન્તવાદ થશે. સાપેક્ષ વિધાન બધાં જ સત્ય હોય તેવું નથી, પણ સાપેક્ષ વિધાન સત્ય આધારિત હોય તે જ સમ્યગ્ અનેકાન્તવાદ. જેમ આ બધા આંધળા એકબીજાની વાત માનવા તૈયાર છે, કેમ કે તેઓ બધા સત્ય આધારિત સાપેક્ષપણે બોલે છે; તેથી એકબીજાની વાત વિચારવાની તેમની તૈયારી છે. આ સમ્યગ્ સાપેક્ષ વિધાનો હોવાથી સમ્યગ્ અનેકાન્તવાદ છે, અને આ જ વાત કર્મની ફીલોસોફીમાં પણ લાગુ પડે છે; જેમ કે નિકાચિત કર્મની અપેક્ષાએ ફળ અવશ્ય ભોગવવાં જ પડે, પરંતુ કોઈ એમ કહે કે અનિકાચિત કર્મની અપેક્ષાએ ફળ અવશ્ય ભોગવવાં પડે તો તે મિથ્યા અનેકાન્તવાદ છે.
‘કર્મ બાંધ્યું એટલે કર્મનાં ફળ ભોગવવાં જ પડે, તેમાં લુપ-હોલ છે જ નહિ, કર્મમાં નિકાચિત કર્મ કે અનિકાચિત કર્મનો સવાલ જ નથી, કર્મ બાંધ્યું એટલે ભોગવવું જ પડે, તેમાં અંત છે જ નહિ, કોઇ નિયમો પણ છે જ નહિ” એવું કહેવામાં આવે તો તે વિધાન મિથ્યા એકાન્તવાદ છે. માટે બધે અપેક્ષાથી વિચારવાનું આવશે.
અમદાવાદમાં હીરાભાઈ ઠક્કર કર્મ ઉપર પ્રવચનો આપે છે. તેમને થયું કે જૈન કર્મવાદ જાણવા જેવો છે. માટે મને આવીને પૂછ્યું કે “કર્મ બાંધ્યા પછી માફી મળે ? જો માફી મળે તો
૭૪
અનેકાંતવાદ
