________________
આત્મા બળવાન કે કર્મ બળવાન ? :
હવે પ્રસંગે ઘણા બોલે છે કે કર્મ ચઢી બેઠું છે, કર્મ કરાવે તેમ કરીએ છીએ; તો તે બાબતમાં પણ જૅમ આત્મા સ્વતંત્ર છે, પરતંત્ર છે તે વિચાર્યું, તેવી રીતે જ આત્મા બળવાન કે કર્મ બળવાન તે વિચારવું.
સભા ઃ- સૌ સૌના સ્થાને બળવાન.
સાહેબજી :- અમુક અવસ્થામાં આત્મા બળવાન, અમુક અવસ્થામાં કર્મ બળવાન. માટે મારી વાત જ આવી. અપેક્ષાએ કર્મ બળવાન, અપેક્ષાએ આત્મા બળવાન. આમાં સાચું શું ? તો બેઉ સાચા છે. જો કર્મ જ બળવાન માનો તો બળિયા સામે માથું ભિડાવવાનું શું કામ ? કારણ સંઘર્ષ ક૨વાથી માર જ પડશે. તો પછી શાંતિથી કર્મ રાખે તેમ જ રહેવાનું. માટે એકાન્તે કર્મને બળવાન માનો તો કર્મની સામે માથું નહિ ઊંચકવાનું તેમ નક્કી થાય. જેમ ઊભો થા, બેસી જા; એવી કર્મ જે આજ્ઞા કરે તે કંઠપૂતળીની જેમ સ્વીકારવાની, કર્મ જેમ રાખે તેમ રહેવાનું; અને આમ, જો કર્મની સામે સંઘર્ષ જ નથી કરવાનો તો પછી ધર્મની જરૂર જ શું ?
ધર્મસાધના શું કામ બતાવી છે? ધર્મ એ આપણને કર્મની ચુંગાલમાંથી-પરતંત્રતામાંથી છોડાવવા માંગે છે. પરંતુ જો કર્મ જ બળવાન હોય તો પછી પુરુષાર્થ કરવાનો ક્યાં રહે છે ? વળી જો એકાન્તે આત્મા બળવાન છે અને કર્મ નબળું જ છે, તો પછી કર્મની પરવા કરવાની શું જરૂર છે ? પછી તો તમારું ધાર્યું જ કરવાનું ને ? હમણાં હું તમને કહું કે આકાશમાં ઊડો, તો શું તમે ઊડી શકશો ? કે નીચે પડશો ? કારણ કે તમારા આત્મામાં આકાશમાં ઊડવાની શક્તિ હોવા છતાં તેને કર્મે રુંધેલી છે અને તે કર્મ તોડવા માટે હાલમાં તમારો આત્મા નબળો છે. જેમ નેપોલિયનની ડાયરીમાં અશક્ય જેવો શબ્દ નહોતો, પણ છેલ્લે તેને કેવી ખબર પડી છે ? છેલ્લે તેને જેલના સળિયા પાછળ કૂતરાના મોંએ મરવાનું થયું છે. તેની આવી સ્થિતિ કર્મની પ્રબળતાના કારણે જ આવી. માટે મારા માટે કંઈ અશક્ય નથી તેવી રાઈ ભરીને જો જીવો તો ન ચાલે. જીવનમાં કર્મ પણ અસર કરે છે. બધે તમે સફળ થઇ શકતા નથી, તેથી ઘણી બાબતમાં કર્મ બળવાન છે અને તમે નબળા છો, તે હકીકત છે; અને ઘણી બાબતમાં તમે સબળા છો અને કર્મ નબળાં છે, આ પણ હકીકત છે. માટે સ્યાદ્વાદ સ્વીકારવો પડશે, અને તો જ ધર્મસાધના લેખે લાગશે.
આત્મા-કર્મ-પુણ્ય-પાપ-પરલોક આ બધું માન્ય રાખવું હોય તો અનેકાન્તવાદ માનવો જ પડશે. આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રમાં અનેકાન્તવાદને ન સમજે તેને સાચા પુરુષાર્થની દિશા મળતી
**
૧૨૧
* * * * * ** અનેકાંતવાદ
