________________
૧૨।। વર્ષ લાગ્યાં. માટે એકાંગી નિશ્ચયવાદી નહિ થવાનું. જ્ઞાન જો તમારામાં સાચી શ્રદ્ધાં જગાડે તો તે સાચું જ્ઞાન છે, હિતકારી છે, આત્મકલ્યાણનું સાધન છે.
વ્યવહારનય કહેશે જ્ઞાનસ્થ તં શ્રદ્ધા, નિશ્ચયનય કહેશે જ્ઞાનસ્ય પત્ન વિરુતિઃ.
આ જીવ છે તેમ જાણ્યું તો તેમાં શ્રદ્ધા થવી જોઈએ. વનસ્પતિમાં જીવ છે તેમ જાણ્યું, પણ તેનું ફળ શું ? ઝાડને તોડતાં જો કંઈ હૃદયમાં અસર ન થાય તો એ જાણ્યાની કિંમત શું ? શ્રદ્ધા ખોટું કામ કરતાં ખચકાટ પેદા કરે, અને સાચું કામ કરવાની પ્રેરણા કરે; અહિતકારી પ્રત્યે સૂગ કરે, અને હિતકારી પ્રત્યે રુચિ કરે. ‘એગિંદિયા, બેઈંદિયા' રોજ બોલે પણ પાણી ઢોળતાં જો ખચકાટ ન થાય, તો તેના જ્ઞાનની કિંમત નથી; અને જો પાણી વાપરતાં અફસોસ થતો હોય તો શ્રદ્ધા છે. જ્ઞાનના ફળમાં નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનય બન્ને આવે છે. જગતમાં કોઈ વાત એવી નથી કે જેમાં નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનય એપ્લાય ન કરી શકાય. માત્ર બન્નેના એંગલ જુદા છે, છતાં બન્ને સત્ય છે. અને બંને યોગ્ય રીતે એપ્લાય કરવાના છે.
‘નવકાર’માં પણ એકલો વ્યવહારનય નથી, એકલો નિશ્ચયનય નથી. એમાં જો એકલા વ્યવહારનયને મૂકો તો મુશ્કેલી થાય અને નિશ્ચયનય પણ જો એકલો મૂકો તો મુશ્કેલી થાય. ‘નવકાર'માં રહેલા પંચપરમેષ્ઠી પણ વ્યવહારનય અને નિશ્ચયનયના સમન્વયથી પૂજ્ય છે. નિશ્ચયનયથી ‘આત્મા સો પરમાત્મા' તો પછી પંચપરમેષ્ઠીને પૂજવાની શું જરૂર ? કીડી-કૂતરા-બિલાડી બધાને પગે લાગો. કારણ બધા શિવ છે. જો બધા પરમાત્મા, તો અમુકને જ પગે લાગવાનો ભેદ કેમ થયો ? ભેદ કેમ રાખ્યો ? અરિહંતને શું કામ પગે લાગવાનું ? ત્યારે વ્યવહારનય કહેશે, ઘણા આત્મા અત્યારે ગુંડા બદમાશ છે, દુરાત્મા છે. આત્મા ભલે હોય, પણ દુરાત્મા હોય તેને પગે ન લગાય. ગુણો વગર નમસ્કાર ન થાય. એટલે જેને ગુણ પ્રગટ્યા છે તે જ પૂજ્ય, બીજા નહિ. વ્યવહારનય કહેશે કે સાધુનાં કપડાં હોય તેટલા માત્રથી તેમને પગે લગાય છે, ત્યારે નિશ્ચયનય કહેશે કે ફકત કપડાંવાળો નહિ પણ ભાવસાધુ જોઈએ. તેથી ધર્મ વ્યવહારનય અને નિશ્ચયનયૉ બંનેથી છે. બધે અનેકાન્તવાદ ભરેલો છે. વ્યવહારનય કહેશે, પ્રથમ ક્રિયા પછી જ્ઞાન; નિશ્ચયનયથી પહેલું જ્ઞાન પછી ક્રિયા. વ્યવહારનયથી ક્રિયા મોક્ષનું સાધન છે, નિશ્ચયનયથી જ્ઞાન મોક્ષનું સાધન છે. બેઠું મગજમાં ? આ
**
૧૫૦
અનેકાંતવાદ
