________________
મોક્ષમાં પણ અનેકાંત છે, તે બીજી રીતે વિચારવાનો આવશે. અહીંયાં જુદી દૃષ્ટિએ અનેકાંત છે. ધર્મ અનુષ્ઠાનો એકાંતે કરવાનાં નથી, પણ અપેક્ષાએ કરવાનાં છે.
સભા :- સિદ્ધાંતમાં ફેરફાર ન થાય, પણ સામાચારીમાં ફેરફાર થાય ?
--
સાહેબજી :- પહેલાં સિદ્ધાંતનો તમે શું અર્થ કરો છો ? સામાચારી પણ આવશ્યક અનુષ્ઠાન છે. જો આચારનો અર્થ સિદ્ધાંતની બહાર કરશો તો પછી તમારા હિસાબે આચારમાત્ર સામાચારી બનશે. પણ આ અર્થ ખોટો છે. સિદ્ધાંતમાં ખાલી વાતો ન આવે, પરંતુ મૂળભૂત આચાર પણ અવશ્ય પાળવો એવો નિયમ સિદ્ધાંત અંતર્ગત સમાઈ જાય છે. ઉપ્રાંત આચારમાત્રને સામાચારી કહેશો તો તેમાં મૂળભૂત આચાર પણ ફેરફાર થઇ શકે તેવું નક્કી થશે. આ તો ઊંધું વેતરી નાખશો. મુનિનાં પાંચે મહાવ્રત છે તે સિદ્ધાંતમાં આવશે. તો સામાચારી કોને કહેવાશે ? દા.ત. અમુક વિસ્તારમાં સાપ, વીંછી હોય ત્યાં સાધુએ પાટ ઉપર જ સૂવું, પરંતુ નીચે સૂવું નહિ તેવો નિયમ કરે, અને એ જ વિસ્તારમાં લાંબા સમય સુધી વિચરનારો સમુદાય હોય તો, ઘણા કાળ પછી તે સમુદાયમાં આ પ્રથા સામાચારી પરંપરા જેવી બની જાય. એટલા માત્રથી બીજા વિસ્તારમાં વિચરનાર ગચ્છને એ સામાચારી સ્વીકારવાની કોઈ . આવશ્યકતા નથી. માટે બધે બરાબર સમજવા પ્રયત્ન કરો, નહિતર ગોટાળા ઊભા કરશો.
સભા ઃ- સુરતમાં અત્યારે પ્લેગ છે. તેના કારણે સાધુ વિહાર કરી શકે ખરા ?
સાહેબજી :- ત્યાં તો અપવાદમાર્ગ થયો, તેને સામાચારી ન કહેવાય. ચોમાસામાં વિહાર કરે તે આચારવિરુદ્ધ છે, પરંતુ કારણે કરે તે અપવાદમાર્ગ થશે. સાધુ પાટ પર ન સૂવે, અને ગચ્છની પરંપરાના કારણે સૂવે તો અપવાદ ન કહેવાય પણ સામાચારી કહેવાય.
સભા ઃ- મોક્ષમાં અનેકાંતવાદ કઈ રીતે ?
સાહેબજી :- મોક્ષમાં સિદ્ધના સ્વરૂપમાં તેના ગુણોમાં અનેકાંતવાદ સમજવો છે, તો વિચારો કે કઈ રીતે સિદ્ધ ભગવંત અનંત સુખને પામેલા છે ? તો વર્તમાનની દૃષ્ટિએ અનંત સુખને પામેલા છે, પણ ભૂતકાળમાં તેઓ દુઃખી હતા, માટે ભૂતકાળની અપેક્ષાએ તેઓ દુઃખી હતા તેમ કહેવાશે. સિદ્ધ પરમાત્મા શાશ્વતા છે. દ્રવ્યમાત્ર શાશ્વત છે. તેઓનું પર્યાયરૂપે પરિવર્તન ચાલુ છે. મોક્ષમાં પણ પર્યાય બદલાય છે. છતાં તેમની કક્ષા તો એક જ રહેવાની છે, તે અસિદ્ધ નથી બનવાના. દા.ત. જ્ઞાનનો પર્યાય બદલાય છે. કારણ કે જ્ઞેય બદલાય તો જ્ઞાનનો પર્યાય
**
૯૪
* * * * અનેકાંતવાદ
