________________
જીવનમાં ખરાબ વસ્તુનો ત્યાગ કરો, જીવનમાં સારી વસ્તુનો સ્વીકાર કરો એમ વ્યવહારનય કહે છે. ખાવાપીવામાં, મિત્રતામાં વગેરે બધામાં જ, વ્યવહારનય કહે છે કે સંયોગો, નિમિત્તો બદલો; પરંતુ આ વાતને એકાંતે પકડો તો મિથ્યાત્વી બનશો. ગૌતમસ્વામીને અહંકારે જ તાર્યા, એમ વ્યવહારનય કહેશે; જ્યારે સમવસરણમાં આવીને નમ્ર બન્યા, માટે જ તર્યા; તેમ અશુદ્ધ નિશ્ચયનય કહે છે. માટે બંનેનો સમન્વય કરવો પડે. બે પગે જ ચલાય. એકલું ઉપાદાન નથી, એકલું નિમિત્ત પણ નથી. આત્મકલ્યાણના માર્ગમાં સ્યાદ્વાદને કાર્યાન્વિત કરવાનો છે. નિમિત્તોનો પણ સંપૂર્ણ ઇન્કાર ન થઈ શકે. તીર્થકરોના આત્માઓ, મહાત્માઓના આત્માઓ પણ અશુભ નિમિત્તોથી પડે છે અને શુભ નિમિત્તોથી ચઢે છે.
મેઘકુમારનું દષ્ટાંત આવે છે. તેમણે ઊછળતા વૈરાગ્યથી દીક્ષા લીધી છે, ત્યારે પ્રબળ વૈરાગ્ય છે. પણ રાત્રે તેઓનો સંથારો છેલ્લો રહેતાં, બધા મહાત્માઓના પગની ધૂળ તેના પર આવતાં ભાવમાં પલટો આવી ગયો. તેઓના ઉપાદાનમાં કાંઈ ખામી નથી, પણ નિમિત્ત મળતાં પલટો આવ્યો છે. પછી પ્રભુ હિતોપદેશરૂપે તેમને બે વાક્ય કહે છે અને ભાવ પલટાઈ ગયા. અહીંયાં વાક્યો જ નિમિત્ત બન્યાં છે. ભગવાને જો હિતોપદેશ ન આપ્યો હોત તો તે આત્મા ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ થાત. આમ, બંને બાજુ સત્ય છે. માટે જ સ્યાદ્વાદ દૃષ્ટિથી વિરોધાભાસને સમજતાં શીખો અને તેને આત્મકલ્યાણનું સાધન બનાવો.
*
* * * * * * * *
* *
* *
* * * * * *
* * * અનેકાંતવાદ
* * * ૧૦૫
