________________
સભા ઃ- સરખા નિમિત્તથી દરેકને સરખી અસર થાય ?
સાહેબજી :- ના, જેમ તમને કોઈએ ગાળ આપી, તો તે વખતે તમે દુઃખી થયા, ક્રોધ કર્યો, તેમાં તમારામાં અંદર રહેલી પ્રકૃતિની વિકૃતિ જ ક્રોધનું કારણ છે. બધાને નિમિત્તની અસ૨ થવી જોઈએ તેમ નથી. તમારે નિમિત્તને પકડવું કે ન પકડવું તે તમારી મરજીની વાત છે. જો તમે અકળાવ નહિ, તો શાંત રહી શકો છો. સરખા નિમિત્તથી દરેકને સરખી અસર થાય તેવું નથી. મૂળમાં જ અજ્ઞાન છે.
નિશ્ચયનયની વાતની ગેરસમજ હશે તો તમે અધ્યાત્મના ક્ષેત્રમાં સાચો પુરુષાર્થ કરી શકશો નહિ કે જીવનમાં લક્ષ્યદૃષ્ટિ પામી શકશો નહિ. તમારી ખામી તમે જોઇ નહિ શકો તો સુધારી નહિ શકો; પણ એમ લાગે કે મારો આત્મા જ ખોટાં નિમિત્તોને પકડે છે, તો તમે સુધારવાનો પ્રયત્ન કરશો. જેમ સાચો બાહોશ વેપારી ધંધામાં નુકસાન કરે ત્યારે વિચારે કે મેં ધંધામાં ક્યાં ભૂલ કરી છે, અથવા બીજાએ કોઈએ ક્યાં ખોટી સલાહ આપેલી. દુનિયામાં ખોટી સલાહ આપનારા મળે, પણ તે સલાહ લેવી કે ન લેવી તે તો આપણે જ નક્કી કરવાનું છે. માટે નિશ્ચયનય કહે છે કે, આપણી ખામી પહેલાં જુઓ. જો ખોટી સલાહ તમે લેશો તો ખોટામાં ક્યાંય સલવાઈ જશો. તમે બીજાની સલાહ અપનાવી ત્યારે અક્કલ હતી કે નહિ ? ભૂલ કોણે કરી છે ? તમે નિમિત્તને પકડો છો માટે જ હેરાન થાઓ છો. આવું નિશ્ચયનય કહે છે. જેમ કૂતરું અજ્ઞાન છે માટે દુઃખી છે.
જીવમાત્ર સ્વપુરુષાર્થથી જ સુખ-દુઃખનો અધિકારી થાય છે. આત્મકલ્યાણ માટે નિશ્ચયનય જરૂરી છે. અપેક્ષાએ બંને નય જરૂરી છે. બંને નયનું મહત્ત્વ પોતપોતાની જગ્યાએ છે. ફક્ત નિશ્ચયનયનો દૃષ્ટિકોણ પણ ન પકડાય. જો નિમિત્તને છોડી દઈએ તો દેવ-ગુરુધર્મની પૂજા, તેઓનું સાંનિધ્ય, સારાં આલંબનોનું મહત્ત્વ નહીં રહે. માટે બંને નય અપેક્ષાએ સમ્યક્ છે. જે ક્ષેત્રમાં જે રીતે ઉચિત તે રીતે અપેક્ષા જોડવાની છે.
અનેકાંતવાદમાંથી એકાંતવાદમાં જતા ન રહેવાય તેનું ધ્યાન રાખવાનું છે. જો આંધળો કહે પગની અપેક્ષાએ હાથી થાંભલા જેવો છે, તો તે અપેક્ષાએ સાચું જ છે; પણ કહે હાથી થાંભલા જેવો જ છે તો તે ખોટું. માટે બંને નયનું આત્મકલ્યાણ માટે મહત્ત્વ છે. નિશ્ચયનય કહેશે ઉપાદાન એ જ આત્મકલ્યાણનું સાધન છે, વ્યવહારનય કહેશે નિમિત્ત એ જ આત્મકલ્યાણનું સાધન છે. જેમ તમે બહાર નીકળ્યા અને સુંદર વિજાતીય સ્ત્રી તમને જોવા મળી, અને તમને વિકાર થયો; તમને મનમાં જે વિકાર થયો, તેમાં કારણ તમારું મન નબળું છે; મનમાં વાસના છે, માટે તમને વિકાર થયો. ખામી તમારા અંદરમાં જ છે. સ્ત્રીનું રૂપ
**
અનેકાંતવાદ
૧૦૩
