________________
દેવતાઓની જેમ તમે શાંત રહી શકો નહિ. જ્યારે તે દેવો પાંચે ઇન્દ્રિયોના ભોગો ભોગવવા માટે પરિશ્રમ કરતા નથી, છતાં પરાકાષ્ઠાનાં ભૌતિક સુખો ભોગવે છે. આ ઉચ્ચ કક્ષાના દેવો છે. જેમ તમને ઘ૨માં કાશ્મીર દેખાડે તો કાશ્મીર જોવા ત્યાં જાવ ખરા ? પરંતુ તમને ઘેર બેઠાં બેઠાં ઉન્માદ કર્યા વગર ચેન પડે ખરું ? જો પ્રકૃતિમાં વિકાર હોય તો દેવલોકમાં પણ તમને ચેન ન પડે. માટે ઊંચા દેવલોકનાં ભૌતિક સુખો સમજવા બુદ્ધિ વિકસાવવી પડે.
હવે મૂળ મુદ્દા પર આવીએ. સ્વયં સુખી થવું હોય તો ખરાબ નિમિત્તોને ન પકડવાં, પણ જેને દુઃખના નિમિત્તની અસર છે તેને તો દુઃખ દુઃખ ને દુઃખ જ છે. બંગલામાં રહેનારા સુખી કે દુ:ખી ? આમાં વ્યક્તિનો સ્વભાવ જ કારણભૂત છે. સુખ-દુઃખ સ્વયંસર્જિત છે. આપણે જ નિમિત્તને પકડીએ અને આપણે જ સુખી ને દુઃખી થઈએ છીએ. આ નિશ્ચયનયની વાત છે.
ત્યારે વ્યવહારનય કહેશે કે સુખદુઃખનાં કારણ બહાર જ છે. તે સંયોગોને સુખ-દુઃખનાં કારણ માને છે. તે બહારનાં નિમિત્તોને મહત્ત્વ આપે છે. સુખદુઃખની જવાબદારી તે બહારનાં નિમિત્તો પર મૂકે છે. અને આ વાત પણ ખોટી નથી. પરંતુ એકલા નિમિત્તને પણ કારણ ન માની શકાય. માટે બધે સ્યાદ્વાદ આવશે. સ્યાદ્વાદ પરસ્પર વિરોધી વાતોનો સમન્વય કરી આપે છે.
અપેક્ષાએ આત્મા સ્વયં પોતાના કારણે સુખી-દુઃખી છે, અપેક્ષાએ આત્મા નિમિત્તોથી સુખી-દુઃખી છે.
સભા ઃ- અમે અજ્ઞાન છીએ માટે દુઃખી છીએ.
સાહેબજી ઃ- વ્યવહારનય કહે છે અજ્ઞાનતા નિમિત્તથી ઊભી થાય છે, જ્યારે નિશ્ચયનય કહે છે અજ્ઞાનતા તમે જાતે જ ઊભી કરી છે. હવે શું કહેશો ? નિશ્ચયનય કહે છે કે કીડી કીડી જ કેમ બની ? કીડી પોતાના પુરુષાર્થથી જ કીડી બની છે. બીજા કોઈએ અજ્ઞાન આપ્યું નથી. આ રીતે બધે જ વ્યવહારનય, નિશ્ચયનય લાગુ પડશે. આ જ સુધી જીવે ઊંધો જ પુરુષાર્થ કર્યો છે. કર્મ પણ એણે જ ઊભાં કર્યાં છે. બધાં અનિષ્ટ કે કલ્યાણનું મૂળ કોણ ? તમે પોતે જ છો.
જડના બંધનમાં ફસાવું કે ન ફસાવું તે તમારા હાથની વાત છે, તેની અસર લેવી કે ન લેવી તે તમારા હાથની વાત છે. નિશ્ચયનય તો તમારી જ ચોટલી પકડશે. કર્મને તમે વળગો છો, કર્મ તમને વળગતું નથી. જડ પ્રત્યે રાગ-દ્વેષ થાય તેથી જ કર્મ બંધાય છે, નિર્મોહીને બંધ નથી. જીવમાત્રને રાગ-દ્વેષથી જ કર્મબંધ થાય છે. સમોહીને કર્મબંધ છે. મોહ છે ત્યાં સુધી કર્મનો બંધ ચાલુ છે. તમને જડનું આકર્ષણ છે માટે જ કર્મબંધ ચાલુ છે. તમને જડની જ ચિંતા છે, આત્મા જડને ભૂલ્યો નથી, માટે જ કર્મને વળગ્યો છે.
**
૧૦૨
અનેકાંતવાદ
