________________
વિકારનું કારણ છે કે તમારું મન વિકારનું કારણ છે ? ત્યારે વ્યવહારનય નિમિત્તને વિકારનું કારણ માને છે, જ્યારે નિશ્ચયનય કહે છે, તમારા મનમાં જ વિકાર છે; આવી અસર મહાત્માઓને થતી નથી, કારણ તેમને મનની નબળાઈ નથી. દુનિયામાં ડગલે ને પગલે સંપત્તિ જોવા મળે છે. લોભિયાને સંપત્તિ જોતાં મનમાં લોભ જાગે છે, જ્યારે સાધુને સંપત્તિ જોતાં કશું થતું નથી. તેને તે ધૂળ ને ઢેફાં માને છે. માટે લોભ મનમાં જ છે. પાપ તમારા મનમાં જ છે.
સભા :- કષાયો નીકળી જાય પછી વ્યવહારનય રહેતો નથી, પણ કષાયો કાઢવા કઈ રીતે ?
સાહેબજી :- મનમાં નબળાઈ, વાસના, આસક્તિ, કામ, ક્રોધ, ઇર્ષાનાં બીજ પડ્યાં છે; માટે મનને શાંત રાખવા પહેલાં તો નિમિત્તોથી દૂર રહેવું જોઈએ. વગર નિમિત્તે વિકારો ઓછા થાય છે, આ પ્રત્યક્ષ અનુભવની વાત છે. વિકારવાળું મન શાંત રાખવા સિનેમા, થિએટર, વેશ્યાલયથી દૂર રહેવું જોઈએ. નિર્વિકારી બનવું હોય, વાસનાથી મુક્ત થવું હોય તો પવિત્ર વાતાવરણમાં જવું પડે. આમ, નિમિત્તો જવાબદાર છે વ્યવહારનયની દૃષ્ટિએ. બંને નયની વાતમાં તથ્ય છે. બંનેનો સમન્વય કરશે તો જીવનમાં સારી સાધના આવશે, માટે ડગલે ને પગલે સ્યાદ્વાદ એપ્લાય કરવો-જોડવો પડશે. અનેકાંતવાદની ફક્ત થીયોરીટીકલ (સૈદ્ધાંતિક) વાતો નથી, પણ જીવનમાં એપ્લાય કરવાની એને ઉપયોજવાની વાતો છે.
નિમિત્તોની અસર છે, તેમ વ્યવહારનય કહે છે. ભલભલા મહાત્માઓ નિમિત્તોથી પડ્યા છે. તેઓને પછાડવા-ચઢાવવાની તાકાત નિમિત્ત ધરાવે છે. જેમ તીર્થંકર ભગવાન મહાવીરના આત્માને પણ નયસારના ભવમાં સાધુ ભગવંતનું નિમિત્તે મળ્યું ત્યારે ધર્મ પામ્યા. તેઓના આત્માની, વર્ષો પહેલાં પણ, નિમિત્ત મળે તો ધર્મ પામે, એવી સ્થિતિ હતી. આત્મા લાયક હતો પણ તે પહેલાં સમકિત કેમ પ્રગટ્યું નહિ ? કારણ નિમિત્ત નહોતું મળ્યું માટે ને ? અને નિમિત્ત મળતાં જ સમકિત પામી ગયા. વગર નિમિત્તે કલ્યાણ કરનારા જૂજ કિસ્સાઓ છે. એટલે તે રાજમાર્ગ નથી. તમે જેને મેક-અપ રૂમ કહો જે આસક્તિનું કારણ છે, પણ તે ભરત ચક્રવર્તીને કેવળજ્ઞાનનું સાધન બન્યું. જે આસક્તિનું નિમિત્ત છે તેને આત્માએ યોગ્યતાથી વિરાગનું નિમિત્ત બનાવ્યું છે. જેના મનમાં વિરક્તિ છે તેના માટે બધાં સાધન વિરાગનાં છે. તેને સંસાર પણ વિરાગનું સાધન છે. દુનિયાના કોઈ ધર્મમાં સાચો સ્યાદ્વાદ નથી. જેનામાં આ દૃષ્ટિ છે તે વ્યક્તિ સત્યાસત્યનું સુંદર પૃથક્કરણ કરી શકે છે.
૧૦૪
અનેકાંતવાદ
