________________
આપણી પ્રત્યેક ધર્મની પ્રવૃત્તિમાં, આચારમાં, વિચારમાં અનેકાંતવાદ છે. અમુક ભૂમિકા પછી શાસ્ત્રનું અધ્યયન પણ નિરુપયોગી છે. પ્રભુ દીક્ષા લીધા પછી શાસ્ત્રનું એક પાનું પણ વાંચતા નથી. દીક્ષા વખતે વીર પ્રભુને ૧૧ અંગનું જ્ઞાન હતું. જેટલું ભણ્યા છે તેના કરતાં કઈ ગણું ભણવાનું બાકી છે. છતાં નવું કાંઈ ભણતા નથી. ભગવાન ત્યારે સાધક છે. છતાં તમે કહેશો કે એ તો ભગવાન છે, માટે તેમને અધ્યયનની જરૂર નથી. પરંતુ બીજાઓ પણ જે એ ભૂમિકાને પહોંચેલા સાધુઓ છે તેમને પણ અધ્યયન કરવાની જરૂર નથી, પરંતુ આપણા માટે શાસ્ત્ર-અધ્યયન જરૂરી છે. આમ, શાસ્ત્ર-અધ્યયન અપેક્ષાએ જરૂરી છે, શાસ્ત્ર-અધ્યયન અપેક્ષાએ બીનજરૂરી છે, પરંતુ આપણા માટે તો શાસ્ત્ર-અધ્યયન ખૂબ જ જરૂરી છે, હિતકારી છે. - અપેક્ષાએ શાસ્ત્ર-અધ્યયન હિતકારી છે, અપેક્ષાએ જિનપૂજા હિતકારી છે, તેમ અપેક્ષાએ પ્રતિક્રમણ હિતકારી છે. મહાત્માઓ ચારિત્ર પાળે પણ પ્રતિક્રમણ ન કરે તેવું પણ શાસ્ત્રમાં આવે છે ને? પ્રભુ મહાવીરના શાસનમાં સાધુ જ સ્થવિરકલ્પી હોય તો પ્રતિક્રમણ તેમને નિયત હોય જ. સ્થવિરકલ્પ ન હોય તો નિયત પ્રતિક્રમણ કરે પણ ખરા અને ન પણ કરે.
વિરકલ્પ અને જિનકલ્પ આમ બે ભેદ છે. જે ગચ્છમાં રહેતા હોય તે સ્થવિરકલ્પી સાધુ કહેવાય છે. જિનકલ્પી સમતાની ભૂમિકામાં રહેલા હોય છે. તેઓના આચાર-વિચાર ઊંચા હોય છે. ગચ્છની આજ્ઞામાં જીવનારાને પ્રતિક્રમણ નિયત હોય છે. માટે પ્રત્યેક ધર્મની ક્રિયામાં, આચારમાં, વિચારમાં, અનેકાંત વણાયેલો છે. આપણે છેલ્લે તો આત્મકલ્યાણ કરવાનું છે. જે અનુષ્ઠાનથી તમારા આત્માનું કલ્યાણ થાય તેવું અનુષ્ઠાન કરવાનું છે.
સભા:- સામાયિકમાં અનેકાંતવાદ કઈ રીતે આવશે? - સાહેબજી:- સામાયિકની ક્રિયા માટે પૂછો છો કે તેના ભાવ માટે પૂછો છો? મોક્ષમાં સામાયિકની ક્રિયા નથી પણ ભાવસામાયિક છે. સામાયિક, સમકિત વગેરે બધા શુદ્ધ ભાવના ગુણો છે. શુદ્ધ ભાવના ગુણોને મોક્ષમાં પણ છોડવાના નથી. મોક્ષમાં સાથે લઈને જવાના છે. ત્યાં બધા ગુણો શાશ્વતા રહેવાના છે. મોક્ષમાં સામાયિક પરાકાષ્ઠાનું છે. સિદ્ધ ભગવાન સદા સામાયિકમાં છે. તેમને બધા પાપોનો વિરામ છે. તેમનામાં સમતા છે કે વિષમતા છે? મોક્ષમાં જતાં સોધન મૂકવાનાં હોય, પણ સાધ્ય મૂકવાનાં ન હોય. જ્યાં સુધી સાધ્ય સિદ્ધ ન થાય ત્યાં સુધી સાધન લેવાનાં છે. તેથી સાધનોમાં અનેકાંતવાદ આવશે.
ધર્મ માત્ર સાધન છે. મોક્ષને સાધ્ય કહ્યો છે. મોક્ષને છોડવાનો નથી. શાશ્વત કાળ જાળવવાનો છે. ધર્મ અનુષ્ઠાનો સાધન છે, તેથી તેમના સ્વીકાર અને ત્યાગમાં અનેકાંત આવશે. * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * અનેકાંતવાદ
૯૩
