________________
હોય અને સામેથી આવતી ગાડીથી બચવા બાજુમાં ખસી જાય ત્યારે પાછળથી બીજી ગાડી આવીને ઉડાડી દે. તે વખતે મહેનત કરી બચવા માટે, અને પરિણામ શું આવ્યું? તો મોત. માટે નસીબ જ આવીને ઊભું રહ્યું. જયારે બીજો જોયા વગર ચાલતો હોય તો પણ બચી જાય છે. તેવું બને છે ને? જેમ ઘણા ઊંધું ઘાલીને ખા ખા કરતા હોય તો પણ માંદા ન પડે, અને ઘણા ચકાસી ચકાસીને ખાય તોય માંદા પડે છે. અહીંયાં પુરુષાર્થ ક્યાં આવ્યો?
સભાઃ- આપણા ભાગ્યમાં લખ્યું હોય તેવો જ પુરુષાર્થ થાય ને?
સાહેબજી:- આ તો તમે નવી વાત કાઢી. ભાગ્ય એ તો ભૂતકાળના પુરુષાર્થનું ફળ છે. ભાગ્ય એ શુભાશુભ પુરુષાર્થનું ફળ છે. તેનું સર્જન ભૂતકાળમાં થયું છે. અત્યારે જ ભાગ્ય છે, તે તમારો અત્યારનો પુરુષાર્થ નથી. જ્યારે તમે એવું નક્કી કરો છો કે, આ માણસ આમ જ પુરુષાર્થ કરશે, તેના જીવનના તમામ ભાવિ પુરુષાર્થ કર્મને જ આધીન છે, અને તેમાં જીવની કોઇ સ્વતંત્રતા નથી; એટલે જીવ જાણે ચાવી આપેલું રમકડું છે. એટલે તમારા હિસાબે આત્માના હાથમાં બાજી જન રહીને? ઊઠવાનું જો ભાગ્યમાં લખ્યું હશે તો ઊઠેશો. ઘરે જવાનું, કમાવા જવાનું પણ ભાગ્યમાં હશે તો થશે, નહિતર ઊંઘી જશો. માટે બધે તમારે ભાગ્ય જ ને? તમારો તો તેમાં કાંઈ હિસ્સો જ નહિ ને? તમે આખું ચક્ર કર્મના હાથમાં મૂકી દીધું. તમારું આખું જીવન, આખું તંત્ર ભાગ્યને આધીન છે. બસ, આ જ તમારો એકાન્તવાદ થયો. કારણ તમે પુરુષાર્થનિરપેક્ષ થઈ ગયા. કર્મ કરે તેમ જ થાય. બધે તમે કર્મને જ જવાબદાર માનો છો. પરંતુ આ ખોટું છે, એકલા ભાગ્યને સ્થાન નથી પુરુષાર્થને પણ સ્થાન છે.
જો એકાન્ત ભાગ્ય માનશો તો પુરુષાર્થવાદીદલીલો કરશે કે એ તો નબળા માણસો જ ભાગ્યને માને. તમારામાં જોર હોય તો મહેનત કરો તો ચોક્સ ફળ મળશે. મહેનત કરવાવાળો આકાશના તારા તોડી લાવે, તેમ તમારા વ્યવહારમાં કહે છે; અને જે બેઠો રહે તે કાંઈ મેળવી શકે નહીં. જેમ કે ગરમાગરમ ભાણું પિરસાય ત્યારે માને કે જો ભાગ્યમાં હશે તો મોંમાં આવશે; તેમ કેરીના ઝાડ નીચે ઊભો રહું અને માનું કે ભાગ્યમાં હશે તો આપમેળે કેરી મોંમાં આવશે; તો તે પ્રેક્ટીકલ છે? તેથી તમે અહીંયાં એકાંતે ભાગ્યવાદ સ્વીકાર્યો જેનાથી સત્યનો અપલાપ થયો. પરંતુ જીવનમાં પુરુષાર્થની પણ જરૂર છે.
ત્યારે ભાગ્યવાદી પાછી દલીલ કરશે કે બધા પુરુષાર્થ કરનારા કેમ સફળ થતા નથી? માટે જે સફળ થાય છે તેની પાસે જ બુદ્ધિ છે તેવું માનશો? પરંતુ ઘણી વખત આળસુ અને બુદ્ધ પણ સફળ થાય છે અને તેની સામે ઘણા બુદ્ધિશાળી પણ નિષ્ફળ થતા હોય છે. જેમ તમે જન્મ્યા છો તે પણ ભાગ્યથી જ. સારું મોટું પણ ભાગ્યથી જ મળ્યું છે. ઇવન જે પુણ્ય-પાપ, જે એ જ જે રોજ જ જ છે* * * * * ચેક ડ સો જ ર ક જ -તાલ જ ન જ ક ય ક જ ૬૦
અનેકાંતવાદ
