________________
જ રહે. દલીલ કરશે કે “આત્મા સો પરમાત્મા”. મૂર્તિ કાંઇ ભગવાન છે ? આવું દુનિયા જે પણ કાંઈ બોલે છે તે કોઈ ને કોઈ નયથી બોલે છે. રજનીશ પણ શું કહેતા કે “ધર્મ માટે ક્યાં જવાનું ? મંદિર, મસ્જીદમાં કાંઈ ભગવાન છે ?’’ આ વાત નિશ્ચયનયથી સાચી છે. પરંતુ તેમણે આ વાતને ટ્વીસ્ટ કરીને મૂકી કે જેથી અનર્થ થઈ ગયો.
ત્યારે વ્યવહારનય કહે છે કે મંદિરમાં ભગવાન નથી તો કાંઈ હોટલો - થિએટરોમાં છે ? ધર્મ તો ધર્મસ્થાનકોમાં જ મળશે. વીતરાગની ઝાંખી, વીતરાગની ઓળખાણ, વીતરાગનું આલંબન ક્યાં મળશે ? વિશુદ્ધ ભાવો વગેરે, આ બધુ ક્યાં જાગશે ? નહિંતર તો ગુંડાના હૃદયમાં પણ ભગવાન છે, તેમ નક્કી થશે. માટે બધે અપેક્ષા લગાડી સમન્વય કરવાનો છે. એકલા ભાગ્યથી મળે છે કે એકલા પુરુષાર્થથી મળે છે તેમ તમે કહેશો તો મિથ્યા એકાન્તવાદ થશે. આમ તો આમાં બેઉ વાત સાચી છે, પણ તમે નિરપેક્ષતા જોડશો તો મિથ્યા એકાન્તવાદ થઈ જશે, જે જૈન શાસનની બહાર છે.
હવે પ્રશ્ન થાય કે જો એકલા ભાગ્યથી થાય તેમ માનીએ કે એકલા પુરુષાર્થથી થાય તેમ માનીએ, તો સ્યાદ્વાદની દૃષ્ટિથી બહાર થાય; તો પછી તેમાં સાપેક્ષતા લાવવી કઈ રીતે ? તો બતાવશે કે, ભૌતિક જગતમાં પ્રધાનતાએ ભાગ્યથી સફળ થવાય, અને ધાર્મિક જગતમાં પ્રધાનતાએ પુરુષાર્થથી સફળ થવાય છે. એટલે અપેક્ષાએ વિધાનનો સ્વીકાર કર્યો એટલે સ્યાદ્વાદ થઈ ગયો. સાપેક્ષતા આવી તો અનેકાન્તવાદ આવી ગયો.
કર્મ પર પુરુષાર્થની અસર :
આગળ વિચારો. કર્મ બાંધ્યું તે જ પ્રમાણે ફળ મળે તો પુરુષાર્થની જરૂર ખરી ? જેમ કે તમે માંદા પડ્યા તો કાંઈ મરજીથી માંદા પડ્યા છો ? ભાગ્યમાં હતું માટે માંદા પડ્યા ને ? કદાચ કહો કે વાતાવરણ બગડ્યું માટે. હા, તો દસ માણસમાંથી બે જ કેમ માંદા પડ્યા ? તો તમે કહેશો કે તેના શરીરે વાતાવરણની અસર પકડી લીધી, કારણ કે તેના શરીરમાં પ્રતિકાર શક્તિ ઓછી હતી. એટલે જેણે વાતાવરણને ન પકડ્યું તેનામાં રોગપ્રતિકારક શક્તિ વધારે હતી, તેમ જ આવશે ને ? પરંતુ જે માણસો માંદા પડ્યા તેમને શું રેઝીસ્ટન્ટ પાવર ન્હોતો જોઈતો ? અને માંદા ન પડ્યા તેમને જ રેઝીસ્ટન્ટ પાવર જોઈતો હતો ? તેથી અંતે આમાં ભાગ્ય આવશે. આપણે શરીર પણ નક્કી કરીને જન્મ્યા છીએ ? પણ જો પસંદ કરીને જન્મ લેવાનો હોત તો બધા દેવકુમાર જેવા જ જન્મત. પરંતુ બધા
જ
****
અનેકાંતવાદ
