________________
કારણોનું જોડાણ થાય ત્યારે જ ઘટના બને છે.
સભા:- નિશ્ચયનય શું માને છે ? નિશ્ચયનય નિર્ણય આપે ?
સાહેબજીઃ-નિશ્ચયનયથી પાંચ કારણો ચોક્કસ છે, પણ તે નિર્ણય પૂર્ણજ્ઞાનીજ આપી શકે. તમને ખબર છે નિશ્ચયનયનું આલંબન કઈ ભૂમિકામાં લેવાય? જ્યારે વ્યક્તિ સમભાવમાં જાય ત્યારે જ નિશ્ચયનય પકડાય. માટે ત્યાં સુધી તો વ્યવહારનય જ લેવાનો છે.
નિશ્ચયનયથી ક્રમબદ્ધ પર્યાય, વ્યવહારનયથી અક્રમબદ્ધ પર્યાય; આ બન્ને અનેકાન્તદષ્ટિએ માન્ય કરેલ છે. આ બધી વાતો બહુજ ગંભીર છે. નિશ્ચયનયની દષ્ટિથી પાંચ કારણનો સમન્વય ચોક્કસ માન્યો છે, જ્યારે ગોશાળાએ એકલી નિયતિને જ સૃષ્ટિના સંચાલકબળ તરીકે લીધી. બધા જ નય સાપેક્ષવાદના અંગ છે, પરંતુ નિરપેક્ષપણે તો એક જ પરિબળથી જગત ચાલે છે, તેવી નિયતિવાદમાં સ્થાપના કરાય છે.નિશ્ચયનય સમ્ય એકાન્તવાદનું વિધાન છે, પરંતુ ગોશાળાનું વિધાન તો મિથ્યા એકાન્તવાદ છે.
સભા:- નિશ્ચયનય એટલે નિશ્ચિત થઈ ગયું ને?
સાહેબજી:- ના, ના નિશ્ચયનો અર્થ નિશ્ચિત નથી. નિશ્ચય એટલે ચોક્કસ એવો અર્થ નથી, નિશ્ચય એ એક દષ્ટિકોણ છે. સૂક્ષ્મતત્ત્વને ગ્રહણ કરનાર નિશ્ચયનય છે, સ્થૂળ તત્ત્વને પ્રહણ કરનાર વ્યવહારનય છે. માટે નિશ્ચયનય એટલે નિશ્ચિત તેવો અર્થ નથી. નિશ્ચયનય શ્રદ્ધાના વિષયમાં શું બોલે છે? સાચી શ્રદ્ધા જો આચરણ રૂપે થાય તો જ નિશ્ચયનય માન્ય કરે છે, નહીંતર તે શ્રદ્ધા પોલી છે.
* જયારે વ્યવહારનયનું સૂત્ર શું? તે રુચિરૂપે શ્રદ્ધા પણ માને છે. વ્યવહારનયને મતે જ્ઞાનનું ફળ રુચિ છે, જ્યારે નિશ્ચયનયને મતે જ્ઞાનનું ફળવિરતિ છે. નિશ્ચયનય દલીલ કરશે કે આ ખાડો છે તે જાણ્યા પછી ભૂસકો મારો ખરા? હાડકાં ભાંગે તેવા જ્ઞાનને શું કરવાનું? જાણ્યા પછી સલામતી જાળવો તો જ જ્ઞાન કામનું. આગ છે તેમ જાણ્યા પછી તેમાં હાથ ન નાંખો તો જ જાણકારી બરાબર.
આખી દુનિયાનું વિશ્લેષણ વ્યવહારનય અને નિશ્ચયનયથી કરી શકાય. બન્ને નય જુદું જુદું કહે છે, પણ બેઉ નય સાચા છે; પરંતુ બધે ધર્મપ્રવૃત્તિ વ્યવહારનયથી છે. નિશ્ચયનયને પૂછો કે ભગવાન મંદિરમાં છે? તો કહેશે કે ભગવાન કાંઈ મંદિરમાં રહેવાના? તે તો હૃદયમાં
મ મ
મ મ મ
મ
મ
મ
* *
તારા મમ મ મ મ મ મ
ઝંતવાદ
૬૭
