________________
અપેક્ષાએ હાથી થાંભલા જેવો છે, પણ અપેક્ષા છોડી દે અને કહે કે હાથી થાંભલા જેવો જ છે તો તે વિધાન ખોટું થાય છે. નિરપેક્ષતામાં અસત્ય સમાયેલું જ છે. અર્થાત્ અસત્ય વાતને નિરપેક્ષતા સાથે પરસ્પર ગૂંથણી છે, ઓતપ્રોતતા છે. અસત્ય આધારિત એકાન્તદષ્ટિ છે, તેને જ મિથ્યા એકાન્તવાદ કહેવાશે. જ્યાં સુધી તમારો અભિગમ ન બદલો ત્યાં સુધી સત્યને સમજવા માટે ગેરલાયક છો.
ભાગ્યવાદ અને પુરુષાર્થવાદઃ
હવે આગળ આપણે ધર્મના ક્ષેત્રમાં આ દૃષ્ટિથી ભાગ્યવાદ અને પુરુષાર્થવાદને વિચારીશું. કોઈને પણ જીવનમાં સફળતા મેળવવી હોય તો ભાગ્ય દ્વારા જ મળે છે અને ભાગ્યવાદની સામે પુરુષાર્થવાદ છે. બેઉ સામસામા દૃષ્ટિકોણ છે. બન્ને વિરોધી દષ્ટિ છે. ઘણા જીવો આત્માપરલોક-પુણ્ય-પાપ માનતા નથી હોતા, એટલે તેમની સામે જ્યારે કર્મની કે ભાગ્ય વગેરેની વાત આવે ત્યારે તેને વજૂદ વગરની કહીને કાઢી મૂકે છે અને સામે કહે કે માણસ જો મહેનત કરે તો ચોક્કસ સફળતા મેળવી શકે છે, દરેક બાબતમાં સ્વપુરુષાર્થથી આગળ વધી શકાય છે. પાછા દલીલોમાં દાખલા પણ બતાવે કે જો માણસ ઘરે બેઠો રહે તો કાંઈ તેને મળે નહિ, પણ જો મહેનત કરે તો તે ચોક્કસ મેળવી શકે છે. આવું તમારા જીવનમાં પણ બનતું હોય છે ને? જ્ઞાન મેળવવા, ડિગ્રી મેળવવા જો સ્કૂલમાં ન ગયા હોત તો કાંઈ મેળવી શકત? ધંધા માટે, વ્યવસાય માટે દોડાદોડી કરવી પડે છેને? ઘરે બેઠાં કાંઈ પૈસા આવવાના છે? માટે પુરુષાર્થનું ફળ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. પુરુષાર્થ ઊંધો કરો અને ઊંધું ફળ મળે તે તમારી આવડત અને સમજણની ખામી સૂચવે છે, પણ પુરુષાર્થવાદીની દલીલોમાં કસ નથી કે દમ નથી તેમ તો ન જ કહેવાય. - ત્યારે ભાગ્યવાદી કહેશે કે બધે નસીબ છે. દુનિયામાં ઘણા મહેનત કરે છે, તે બધા કાંઈ તેનું ફળ મેળવે છે? મહેનત કર્યા પછી પણ ગુમાવીને આવતા હોય છે. બુદ્ધિશાળી પાકા ગણિત સાથે કામ કરે તો પણ ઘણી વખત નિષ્ફળ જાય છે. જયારે તેની સામે બીજો સામાન્ય પુરુષાર્થ કરે તો પણ ઘણું ફળ મેળવી જાય છે.
- બેઉ એંગલથી વિચારશો તો ખ્યાલ આવશે. એક બાજુ ભાગ્યવાદીની દલીલો છે, બીજી બાજુ પુરુષાર્થવાદીની દલીલો છે. બન્ને તમે અવગણી શકો તેમ નથી.
લાખો લોકો લોટરીની ટિકિટ લે છે. તેમાં એક માણસને લોટરી લાગી. તો આ વ્યક્તિને જ કેમ લાગી? ત્યાં કાંઈ પુરુષાર્થ દેખાતો નથી, ભાગ્યે જ દેખાય છે. નાસ્તિકને પૂછશો તો કહેશે કે લકીને જ મળે. પણ પૂછો કે લકી એટલે શું? તો ભાગ્યે જ આવશે. ડગલેને પગલે દેખાય છે કે પુરુષાર્થ કાંઈક કર્યો અને મેળવ્યું કાંઈક. એક માણસ ફૂટપાથ ઉપર ચાલતો
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * અનેકાંતવાદ
આ
જ સ
જ !
પ૯
P-૫
