________________
સંપૂર્ણ અસમાનતા હોય, તેવી બે વસ્તુ દુનિયામાં જ નથી. જે અપેક્ષાએ સમાનતા છે, તે અપેક્ષાએ એક છે; જે અપેક્ષાએ અસમાનતા છે, તે અપેક્ષાએ જુદા છે.
સભા ઃ- સાહેબ, બીજું દૃષ્ટાંત આપો.
સાહેબજી :- બે કપડાં છે, તે પણ બે શર્ટ છે. તે બન્ને જણાએ પહેરેલાં છે, માટે બન્ને જુદાં છે. એક હોય તો બે માણસ એકી સાથે પહેરી શકે નહિ, માટે તે બન્ને જુદાં છે. તે નક્કી જુદાં હોવા છતાં તેમાં સંપૂર્ણ ભિન્નતા નથી. તો પછી સમાનતા કઈ રીતે છે ? કપડાંની અપેક્ષાએ સમાન છે, શર્ટની અપેક્ષાએ સમાન છે; છતાં બન્નેના રંગો જુદા છે, ગુણવત્તા જુદી છે, તેના ભાવ પણ જુદા છે, મીલ પણ જુદી છે. તેથી બે શર્ટ વચ્ચેનો તફાવત બતાવવા કેટલીક અપેક્ષાઓ છે, તેમ સમાનતા બતાવવા કેટલીક અપેક્ષાઓ છે.
સભા ઃ- સમાનતા, અસમાનતા બતાડનાર અપેક્ષાની સંખ્યામાં વધઘટ હોઈ શકે ?
સાહેબજી ઃ- હોઇ શકે. ભિન્નતા, અભિન્નતા સાથે રહી શકે છે. આ વિરોધાભાસ લાગે છે. અજ્ઞાની-જ્ઞાની, શ્રીમંત-ગરીબ આ બધામાં જુદાઈ છે અને એક પણ છે. આમ તો આ ચક્રમ જેવી વાત લાગે છે ને ? પરંતુ સ્યાદ્વાદ પરસ્પર જુદાઇ પાડતાં વિધાનોનો સમન્વય કરી આપે છે; તે જ તેની ખરી ખૂબી છે, આ જ તેની આગવી શૈલી છે, દૃષ્ટિ છે. કઈ દૃષ્ટિથી તીર્થંકરે જગતનું તત્ત્વ રજૂ કર્યું છે તે વિચારજો. અને આ હકીકત છે, તેમાં કલ્પનાનો અવકાશ જ નથી. જેટલી પણ તમારી સમજણ-આવડત હોય, તેને તર્કબુદ્ધિથી જોડીને એકપણ નિરપેક્ષ વિધાન લાવી આપો.
સભા ઃ- સિદ્ધભગવંતનો આત્મા નિરપેક્ષ સત્ય બની શકે ?
સાહેબજી :- સિદ્ધ ભગવંતો પોતે પણ વર્તમાનકાળની અપેક્ષાએ જ સિદ્ધ છે, જ્યારે ભૂતકાળની અપેક્ષાએ તેમનો આત્મા પણ ક્ષુદ્ર કે પામર જીવની જેમ નરક-નિગોદમાં રખડતો હતો, એટલે તેમનું પોતાનું જ અસ્તિત્વ કાળ નિરપેક્ષ નથી; તો પછી તેઓ પોતે નિરપેક્ષ સત્ય કઇ રીતે બની શકે ?
સભા ઃ- તો સાહેબ, આ દૃષ્ટિ તો અપૂર્ણ થઇ ને ?
સાહેબજી:- ના, જોનારની દૃષ્ટિસર્વાંગીછે, સિદ્ધોનો પણ તે સર્વ પાસાથી વિચાર કરેછે.
******************
અનેકાંતવાદ
***
૪૯
