Book Title: Ullaghraghav Ek Adhyayan
Author(s): Vibhuti V Bhatt
Publisher: Vibhuti V Bhatt
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005744/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmezvara - viracita clAgharAghapu : eka adhyayana lekhikA DaoN. vibhUti vi. bhaTTa vikA zraNilAbhamahotsavAcIsamizvaradevasyagAtumunnAmpatIvaNIgu ThpurepuramA-sapAhilapuranAma dhAmaniyAzriyAmihAkRtahArAnukAre kRtimavatIbhUyatrAyamANakaleribAsanakAnIkahalApratyAsantAvanA pavatibhAsatA caMdvanAlAsubAlAnA disatInoninAmaviyatraRthi yA kutrApizrutinirdhApaH kvaSimaMgalamInibhiHbaMdikolAhalekvApiyatma asAyabattupariNavabhUSitAracitA jatenevA rAjatesodhapati Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ somezvaradeva vicita ullAgharAghava eka adhyayana lekhikA : vibhUti vikrama bhaTTa ema. e., pIeca. DI. myujhiyama-ina-cArja'. bho. je. vidyAbhavana, amadAvAda-9 vibhUti va bhaTTa, 3, mahAdevanagara sesAyaTI, amadAvAda-14. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ulalAgharAghava : eka adhyayana. 3. vibhUti vi. bhaTTa * ULLAGHARAGHAVA EK ADHYAYANA (by Dr. Vibhuti V. Bhatt) * lekhikA tathA prakAzikA : che. vibhUti vikrama bhaka 3, mahAdevanagara ke. e. hA. sosAyaTI, sTeDiyama roDa, amadAvAda-380 014. che. prathama AvRtti phebruArI, 1989 ja prata : 750 gujarAta sAhitya akAdamI, gujarAta rAjyanI Arthika sahAyathI prakAzita kiMmata rU. 30-00 * vitaraNa kendra : (1) 3, mahAdevanagara sosAyaTI, sTeDiyama roDa, amadAvAda-380 014. mudraka : kriznA prinTarI, 9, nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda-3. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika gujarAtanA kIrtivaMta evA solaMkI kAlanA nAmAMkita sAhityakAramAM hemacaMdrAcArya pachI bIjuM sthAna somezvaradevanuM gaNAya evo mAre namra mata che. A mata bAMdhavAnuM kAraNa e che ke pratApI gurjarezvara kumArapALanA samaye sAhityano sarvAgI vikAsa thaye ane gujarezvara bhImadeva bIjAnA samayamAM khAsa karIne tenA samartha maMtrIo vastupAla-tejapAlanA Azraye saMskRta sAhityano bahuvidha vikAsa thayo. temAM somezvaranuM pradAna khAsa ullekhanIya gaNAya. saMsakRta sAhityanA mahAkAvya, nATaka, zataka kAvya, prazastio, subhApitAvalIo ItyAdi mukhya badhA sAhitya prakAramAM sAmezvaradeve uttama racanAo karIne e kSetre potAnA pradAna dvArA agresara sthAna prApta karyuM che te hakIkta che. A kRtio paikInI temanI A nATyakRti-ullAgharAghava temane bhAratanA prasiddha kavionI paMktimAM agra sthAna apAvavAmAM sakSama che. teonI badhI kRtione samagratayA vicAra karatAM te teonI mahattA aneka gaNI vadhI jAya che. gujarAtanA A mahAna sArasvatanI tamAma kRtione abhyAsa karI tene pragaTa karavAnI meM nema rAkhI hatI ane e nimitte mahAnibaMdha lakhyo hato. A mahAnibaMdhanA ghaNe aMza meM pragaTa karyA che. paNa e sahumAM sarvAdhika mahattva dharAvatI A kRti "ullAgharAghava" uphe "rAmAyaNanATakanuM adhyayana pragaTa karatAM huM vizeSa AnaMda sAthe gujarAtanA mahAkavi saMmezvaranuM RNa adA karyAnI kRtArthatAnI lAgaNI anubhavuM chuM. ' | gujarAtamAM rAmAyaNa vize jANe koI pratiSThata graMtharacanA thaI na hoya evI lAgaNI pravartatI jovAmAM Ave che. vastutaH semezvarakRta ullAgharAghava uphe rAmanATaka e gujarAtamAM praziSTa nATaya svarUpamAM racAyeluM saMskRta rAmAyaNa ja che. emAM rAmacaritane mukhya badhe ja bhAga sugrathita thayela che. - A nATakanI vivecanA saMkSipta svarUpamAM karavA chatAM ati vistRta thavA pAmI che, tethI mULa vivecanAmAMthI saMkSepa karIne ahIM rajU karavI paDI che. temAM rAmAyaNanA mULa kathAnaka ane preraNAstrotane tathA rAmanA ayodhyA pratyAgamana prasaMganA pravAsane, prastuta nATakamAM prayojAyelA "chAyA nATaya" ane chAyAnATakane bhAga anyatra vividha lekhasvarUpe rajU karavA chatAM, vaLI A Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATakanI mukhya lAkSaNikatAo ane vigatA paNa anya pustakamAM samAvavA chatAM ahIM tenuM nATaka tarIkenuM ja zAstrIya ane sakSipta nirUpaNu rajU karavAnA namra prayAsa karyo che. temAM rAmAyaNane lagatAM mukhya pAtrA je A nATakamAM rajU thayAM che temanA tulanAtmaka saMkSipta paricaya ApavAmAM AvyA che, anya nAnI sarakhAmaNIe . rA. nATaka padyapramANu, chaMdonA prakAra ane sakhyA tathA alaMkArAnI samIkSA sakSepamAM karI che. rUpaka prakAra tarIke A nATakane tapAsIne enA sadhi, sabhyagA vagerenI carcA vistuta karI che, je anya nATakAnI vivecanAomAM bhAgye ja jovA maLe ema che. A uparAMta rAmacarita pradhAna nATaEAmAM hAsyarasa ane vidUSakanA pAtranA prayAga sAmezvare karyAM che te virala che. mArA A sa~thanA abhyAsa daramyAna mArA vidyAguru ane mArA vidvAna mAdaka DA. hariprasAda zAstrInA hRdayapUrvaka upakAra mAnuM chuM. vaLI mArI A graMthanI alakAra ityAdinI zAstrIya vivecanA tapAsI javA badala prA. rasikalAla tripAThInI, A graMthamAM jarUrI preraNA ApavA badala Do. bhAratIbena zelatanI temaja prupha vAcanamAM sahAya karavA badala pre. rAmabhAI sAvaliyAnI AbhArI cheM. A graMthanA prakAzanamAM sakriya mArgadarzaka, preraNA tema ja kimatI salAha sUcanA DaoN. pravINacaMdra parIkha (adhyakSa, bhA. je. vidyAbhavana) taraphathI na maLyA hAta tA A suMdara prakAzana zakaya na banI zakata. temanA huM aMtaHkaraNapUva ka AbhAra mAnuM cheM. pharIthI gujarAta sAhitya akAdamI, gujarAta rAjya, gAMdhInagaranI Arthika sahAya A pustakane maLyA badala huM AbhAra mAnuM chuM. 3, mahAdevanagara seAsAyaTI, saradAra sTeDiyama roDa, amadAvAda-14 vibhUti vikrama bhaTTa tA. 9-3-'89 zrI rAmakRSNa janma jyaMti Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA prAstAvika anukramaNikA sadabhasUci sakSepasUci kavi ane tene paricaya 1. 2. kathAnaka 3. nATaka tarIke ullAgharAghava 4. nATakamAM kAvyatatva ane geyatatva 5. rasAtmakatA ane bhAvAtmaktA 6. pAtrasRSTi 7. vastu-gUMthaNuM 8. pUrvakAlIna kavionI asara 9. upasaMhAra 143. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbhasUci abhinava gupta abhinanda, kAlidAsa kSemendra jayadeva jayasiMhasUri zrImadbhAgavata purANa, gorakhapura, vi. saM. 2008 viSNudharmottarapurANa abhinavabhAratI, sauMpA. DaoN. nagendra, dilhI, 1960 rAmacarita, G.O.S., Baroda, 1930 abhijJAna zAkuntala Ed. A. B. Gajendragadakar, Surat, 1950 kumArasaMbhava, manu. mANuza 42 pra. ma, mamahAvA, 1914 raghuvaMza, sa. pa. haragovinda zAstrI, banArasa, 1953 . rAmAyaNamajjarI,. niya sA2 presa, bhuma, 1803 prasannagaghava, Ed. S. R. Khopker, ni. zA. presa, bhuma, 24 sa. 1816 . hammIramadamardana, Ed. C. D. Dalal, G.O. S. Vadodara, 1920 kAvyAdarza', sa. pa. vI. kRSNamAcArI, Madras, 1930 dazarupaka, ni. sA. presa, bambaI, 1981 alaGkAramahodadhi, G. O.S., Baroda, 1942 nATyazAstra A Critical Edition, Vol. 1, II & III, G.0. S. Baroda, 1933, 1933 & 1956 uttararAmacarita, Ed., P. V. Kane, Bombay 1915 mahAvIracarita, Ed., Todarmal & Macdonal, London, 1928 kAvyAlaGkAra, bihAra rASTrabhASA pariSada, paTanA 1962 daNDI dhanaJjaya-dhanika narendraprabhasUri bharata bhavabhUti bhAmaha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAsa bhAskara kavi, mahAdeva mammaTa, murAri rAjazekhara rAmacandra - guNacandra vAlmIki vizvanAtha somezvaradeva 7 abhiSeka, Ed. T. Ganapati Shastri, Trivendram, 1913 - pratimAnATaka 1914 "" " unmattarAghava, ni. sA. presa, bambaI, 1925 adbhutadarpaNa, kAvyamAlA sirIjha, bambaI 1896 kAvyaprakAza, DaoN. satyavratasiMha, vArANasI, 1980 ardha rAghava, saM. paM. durgAprasAda, bambaI, 1887 kAvyamImAMsA, Ed. C. D. Dalal, G. O. S. Baroda, 1934 - bAlarAmAyaNa, banArasa, 1869 darpaNa, saDe nagendra dilhI 1961 vAlmIki rAmAyaNa, Critical Edition, Vol. 1-5, G. O. S. Vadodara, 1962 1965, 1966; - vAlmIki rAmAyaNa nirNaya sAgara presa, muMbaI, zaka: 1830 sAhityadarpaNa, Ed. P. V. Kane, Bombay, 1957; Ed. Dr. Satyaverata Sinha, Varanasi, 1957 kIrtikaumudI, Ed. A. V. Kathavate, Bombay, 1883 - surathotsava mahAkAvya, saMpA. paM. zivadatta evaM ke. pI. paraca. bambaI, 1902 -- neminAtha caitya nirmANa prazasti, ji. va. vyAyArya, gu. . se., lA. -3, se., naM. 206 - vastugala praza sena, giranAra, ji.va. mAyArya, gu. se. se. lA. 3, se. na. 2072 208 --argq1~gocafa guftad@g-3, u'ul. youvibhyala, zrI. ma. na. vi. suvarNa mahotsava . 2, 5. 303 - 311 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -zatrujaya zilAlekha na. 1-2, bha. 2. vi. a. ___el. 1, pR. 305-308, bhu , 1868 -ullAgharAghava, Ed. B. J. Sandesara, G. O. S., Baroda, 1961 rAmazataka, Ed. Muni Punyavijaya & B. J. Sandesara, G.O.S., Baroda, 1965 -karNAmRtaprapA subhASitAvalI, Ed. Punyavijayaji, Jodhapur, 1963 -gaNezara zilAlekha, su.kI.ka. Adi pa. pra. sa. bhAM * prakAzita pR. 76-3, si. jai.pra., mumbaI, 1961 -vaidyanAtha prAsAda jIrNoddhAra prazasti, ni.. mAyA, zu. a. se., mA. 3, se. na. 215 kAvyAnuzAsana, Vol. I, II, Ed. R. C. Parikh, Bombay, 1938 kAvyAnuzAsana, a. 1 bhane 6, sa. 21. ma. mAyakle, amadAvAda, 1959 -kumArapAlacarita, Bombay, 1900 -saskRta dvayAzrayakAvya, Bombay, 1915-21 hemacandra triguNAyata tulasIdAsa dvivedI hajArIprasAda aura dvivedI pRthvInAtha DA. nagendra bulke kAmila rAghavan vI. 'saMskRta nATyazAstrameM rUpaka svarUpa tathA bheda-prabheda, "bhAratIya nATabasAhitya", pR. 1937, dilhI, 1968 rAmacaritamAnasa, sa. hanumAnaprasAda poddAra, gorakhapura, saM. 2018 bhAratIya nATyazAstrakI paraMparA aura dazarUpaka dilhI, 1963 abhinava bhAratI, nATayasAhitya dilhI, 1968 rAmakathAH utpatti aura vikAsa, prakAza, 1950 'saMskRta nATaka aura abhinaya', "bhAratIya nATya sAhitya," dilhI, 1964 vAlmIki rAmAyaNa koza, vArANasI, 1965 . 'saskRta sAhitya zAstrameM paJca sandhiyoM aura artha'prakRtiyA~' "bhAratIya nATya sAhitya," pR. 85-56, dilhI, 9968 rAya, rAmakumAra siMha. satyavata Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dave chaeN. bhA. dhruva A. mA. bhaTTa ma. 2. (gujarAtI) meAdI rA. yu. azvamedha,' svAdhyAya," pR. naM. 12 vaDAdarA, 1965-66 pArekha nagInadAsa amadAvAda, 1969 purAhita na. bhA. (anu.) kathakRta saMskRta nATaka, amadAvAda, 1960 bhaTTa vi. vi. 'gujarAtanuM saMskRta sAhitya ane enu rekhAdarzana', digdarzana," amadAvAda, 1942 abhinayanA rasavicAra ane bIna lekhA, gujarezvara purAhita kavi sAmezvara jIvana ane kavana amadAvAda, 1981 - * gujarAtanu aitihAsika mahAkAvya kIti kaumudI : eka parizolana, amadAvAda, 1986 - zatrujaya paranA be zilAlekhA, phA. gu. tre. 4, julAI-sapTembara, muMbaI, 1977 - surathAtsava mahAkAvya eka anuzIlana, amadAvAda, 1924 - seAmezvaranI kavi ane kAvya aMgenI vibhAvanA', "svAdhyAya", pu. 18, a' 4 pR. 405-410 - sAmezvara prayAjita chAyAnATaka ane chAyAnATya "sAmIpsa," pu. 4, a. 1-2, pR. 63, amadAvAda, 1987 - - sAmezvaranI kRtio : aitihAsika ane sAMskRtika adhyayana, amadAvAda, 1989 'kAMtamAlA,' gujarAtI" vartamAna patra, mukhaI, 1924 rA. yu. meAdI lekha saMgraha, saMpA. pu. bhI. zAha ane bhA. ja. sAMDesarA, pATaNa, 1953 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAsa ke. bI. (saMpA.) zAstrI pI. mu. vasaMtavilAsa (prAcIna gujarAtI phaga) muMbaI, 194ra "rAvaNa maMdodarI saMvAda', "bRhad kAvya dehana, vi. 9 pR. 495. saMpA. IcchArAma sa. desAI 7 mI AvRtti muMbaI, 1925 citrabaMdha ane tenA upara nivAdanI thayelI asara", "buleTIna oNpha dha cunIlAla gAMdhI vidyAbhavana, surata, 1970 , somezvaracita ullAgharAghava, "vINelAM motI", pR. 13-18 Disembara, 1966 anveSaNa amadAvAda 1967 : - mahAmAtya vastupAlanuM sAhitya maMDaLa ane tene saMskRta sAhityamAM phaLo, amadAvAda. 1957 zAstrI hari gaM. sAMDesarA bho. ja. Kulkarni, V. M. Krisnamachariar Gosha, Manomohan Ed. & Tr. Parikh, J. T. (ENGLISH) 'Conceptions of Sandhi & Sandhyangas in Sanskrit Drama', "Journal of Oriental Institute, Vol. V, No. 4, Baroda, 1956 A History of classical Sanskrit literature, Poona, 1937 , Natya Shastra, 2nd Ed; Hen, Vol. I, Calcutta, 1967 Vidusaka : In theory and Practice, Surat, 1953 Introduction to Kavyanusasana, Vol. I & II, Bombay, 938 --Presidential Address of the classical Sankrit section', 21th All India Oriental Conference, Shrinagar, 1961 The Types of Sanskrit Drama, Karanchi, 1936 Some old lost Ramaplays, Annamalai Nagar, 1961. Parikh, R. C. Mankad, Dolararaya Raghavan, y. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a. kAM. ana. rA. kAM. ara. abhi. zAM. a. zAM. 3. rA. 6. 21. 21. 3. pra. kA. a. kri. kAM. kI. . kI. kau. 5. ku. ca. gA. e. sI.' yA. kA. 6. rU. ta. tA. tA. 6. ti. sA. tA. zA. pra. tA. 31. 21. phA. zai.. khA. kAM. mA. rA. ma. ya. ma. va. sA. ma. yu. kAM. rA. ma. 11 saMkSepa sUci ayeAdhyAkAMDa vAlmIki rAmAyaNa anarAdhava, le murara kiva araNyakAMDa, vAlmIki rAmAyaNa abhijJAna zAkuMtala, le. kAlidAsa abhijJAna zAku'tala, le. kAlidAsa ullAgharAdhava, le sAmezvaradeva uttarAmacarita, le. bhavabhUti karNAmRtaprayA le. sAmezvaradeva kAvyAnuzAsana, le. hemacadrAcAya kiSkiMdhAkAMDa, vAlmIki rAmAyaNa prIti kaiAmudI, le. sAmezvaradeva kIti kaumudI-parizIlana, le. vibhUti vi. bhaTTa kumArapAlacarita, le. hemacadrAcAya gAyakavADa ArieNnTala sirIjha, bharADA cAzrayakAvya, le. hemacaMdrAcAya dazarUpaka, le. dhanaMjaya-dhanika naranArAyaNAnaMda, le. vasaMtapAla (vastupAla) nATayadarpaNa, le. rAmacaMdra-guNacaMdra niNaeNya sAgara presa, muMbaI nATayazAstra, le. bharatamuni pratimAnATaka, le. bhAsa prasantarAghava, le. jayadeva phrAOsa gujarAtI sabhA, traimAsika mubaI bAlakAMDa, vAlmIki rAmAyaNa bAlarAmAyaNa mahAvIracarita, le. bhavabhUti mahAmAtya vastupAlanuM sAhitya maDaLa ane tenA saMskRta sAhityamAM kALA, le. bhAgIlAla sAMDesarA yuddhakAMDa, vAlmIki rAmAyaNa rAmAyaNa ma jarI, le. kSemendra Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 rA. za. rAmazataka, le. somezvaradeva va. ca. vastupAla carita, le. jinaharSagaNi va. vi. vasaMtavilAsa, le. bAlacaMdrasUri vA. rA. vAlmIki rAmAyaNa, le. vAlmIki viSNudharmottara purANa . pra. vaidyanAthaprasAdaprazasti ziva zizupAlavadha, le. mAgha kavi su, u. suratsava, le. somezvaradeva su. u. a. suratsava-eka anuzIlana, le. vibhUti vi. bhaTTa ki.ka.va.prAsaM sukRtakArtikalinyAdi vastupAla prazasti saMgraha, sindhI jaina graMthamALA somezvaranI kRtio aitihAsika ane sAMskRtika adhyayana, le. vibhUti vi. bhaTTa che. ka. semezvara jIvana ane kavana le. vibhUti vi. bhaTTa 0. S. Gayakwad Oriental Series, Baroda % jaM jaMs che - " Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1 kavi saMmezvarane paricaya gujarAtanA solaMkI-vAghelA kALa daramyAna somezvara kavi rAjadarabArane agragaNya saMskRta kavi hatA. te samaye mukhyatve jaina kavionuM sthAna ane sanmAna thatuM, chatAM A zreSTha brAhmaNa kavinAM caraNamAM caulukya rAjAo vaMdana karatA, eTaluM ja nahi paNa tenA pUrvaje paNa eTalA badhA karmaTha vidvAna ane parAkramI hatA ke temane paNa rAjapurohita pade nImIne mAna ApatAM ane teonA zubhAzIrvAdathI rAjAo potAne vijayI ane parAkramI banavAnuM saubhAgya mInatA, - A kavinA janma, mRtyu tathA kuTuMba vize kaMI khAsa vizvAsapAtra vigate hajI sudhI prApta thaI nathI, paraMtu kavie pitAnI kRtiomAM, khAsa karIne surathotsava" mahAkAvyanA aMtima sargamAM pitAnA vatana, kula, pUrvajo temaja pitAnA mitra-AzrayadAtA maMtrI kavi vastupAlane je paricaya Apyo che tene AdhAre keTalIka bAbate ApaNane jANavA maLe che. - te nagara (vaDanagara) ne vatanI, vasiSTha netrane ane "gulecA" kula- (aTaka) ne hatA. keTalAka vidvAne tene diveTiyA aTakanA kuTuMba sAthe sAMkaLIne vaDanagaro nAgara mAne che, paraMtu te aMgenA cakkasa purAvAnA abhAve A kavine vaDanagarane vidvAna brAhmaNa kavi gaNa (hAla pUrata) yogya che. A kavinA pUrvaje paNa gujarezvaronuM rAjapurohitapada paraMparAthI saMbhAmaLatA. semezvaranA kulanA AdyapuruSa solazarmAne mULarAja (1)e vi.saM 2881053 nI vacce purahitapade sthApyo hato. tene putra vallazarmA (2) cAmuMDarAja (vi.saM. 1053-1066) purohita hato. ullazarmAne putra muMja (1) ane tene putra soma durlabharAja (vi.saM. 10-vi.saM. 1078) nA purohite thayA, A semazarmA purohite tenI uttarAvasthAmAM bhIma rAjAnuM pAhitya karma karIne e rAjAne yaza khUba phelAvyuM hatuM. te samaye kadAca bhImadeva (1) AraMbhane rAjyakALa (vi.saM. 1078-vi.saM 1120) hevo joIe. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAgharAghava : eka adhyayana soma zarmAnA putra mazarmAe bhImadeva (1)nA putra karNadevanA rAjyakALa (vi.saM. 1120-1150) daramyAna purahitapada zobhAvyuM hatuM. teNe zivAlaya ane sarovara baMdhAvyAM hatAM. tenA putra kumAre (1) siddharAja siMha (vi.saM. 1150-1198)nuM paurAhitya karma saMbhALyuM hatuM ane te uparAMta teNe yuddhanA samaye paNa rAjAne madada karelI. tene putra sarva deva (1) viSNuyAga karanArA, ayAcaka vratadhArI ane manusmRtine jJAtA hatA. paraMtu te kayA rAjAne purohita hatA te somezvare spaSTa jaNAvyuM nathI. sarvadeva (1)ne putra Amiga paNa siddharAjane sauvastika hatuM. A rIte siddharAjanI prAraMbhika kArakirdI daramyAna kumAra ane e ja rAjAnI uttarAvasthA daramyAna kumArane pautra purahitapade Avyo. kumAranI ane rAjA jayasiMhanI sudIrgha kArakirdI daramyAna sarvadevane rAjAnA parohityakarmanI taka ke avakAza ja na rahyA hoya te svAbhAvika che ane sarvadevane pitAne vidyAprema ane viSNubhakti pratyenuM valaNa vadhAre hatuM evuM semezvare jaNAvyuM ja che. Amigane sarvadeva (2), kumAra (2), muMja (2) ane AhaDa e cAra putra hatA. sarva deva (2) e kumArapAlanI vRddhAvasthA daramyAna rAjakuTuMba sAthe saMbaMdha cAlu rAkhyo hato ane teNe rAjA kumArapAlanAM asthi gaMgAjImAM padharAvyAM hatAM tathA gayA ane prayAgamAM brAhmaNone dAna dIdhAM hatAM ema sAmezvare jaNAvyuM che, paraMtu te kumArapAlane purohita hatuM ema spaSTa kahyuM nathI, kemake kumArapAlanA samaye jenabrAhmaNa dharmanI sAmAjika sthitine lIdhe ane rAjA thatAM pahelAMnI kumArapAlanI anizcita rAjyadharA tathA tenuM moTI uMmare rAjA thavuM ane aputra mRtyu pAmavuM vagere aneka kAraNo emAM heI zake. Amigane bIjo putra kumAra (2), je kavi saMmezvaradevane pitA hato, teNe ajayapAla rAjAnuM paurAhitya saMbhALyuM ane tenuM rakSaNa karyuM hatuM. rAjA ajayapAla bAlavaye mRtyu pAme tevAthI kumAre bALa mULarAjanuM paNa paurAhityakama uparAMta vAlI tarIke ane sarasenApati (akSapaTalAdhyakSa-nyAyAdhIza) tarIke paNa pitAnI pharaja bajAvI hatI ane rAjayasaMpattimAM teNe vadhAro karyo hato. tene municaMdrata "amamasvAmicarita'nuM saMzodhana karyuM hatuM. Ama semezvarane pitA kumAra ajayapAla ane bAla-mULarAjanA samaye thaI gaye. kumArane muMja tathA AhaDa nAmanA nAnA bhAIo ane lakSamI nAme patnI hatI; tathA mahAdeva, somezvara ane vijaya nAme putra hatA. mahAdeva tyAgI, saMyamI ane IzvaraparAyaNa vRttine ane vijaya vAkapaTu ane vidvAna hatA. kumArane vaceTa putra semezvaradeve vArasAgata paurAhitya Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi saMmezvarane paricaya kama bhImadeva -(2)nA samaya (I.sa. 1178-1242)thI gurjarezvara vIsaladevanA samaya (I.sa. 1244-1253) daramyAna saMbhALyuM hovAnuM teMdhAyuM che. e samaya daramyAna mahAmaMDalezvara lavaNuprasAda, tene putra vIradhavala tathA valadeva sAthe temaja mahAmAtya vastupAla-tejapAla sAthe somezvarane gADha paricaya ho; eTaluM ja nahi paNa te kauTumbika saMbaMdha dharAvatuM hovAnuM spaSTa che. tenAM vatana, netra, pUrvajonI vigata, tenI kArakidI daramyAnanA caulukya rAjAo, mahAmAtya, mahAmaMDalezvara, rANaka ane anya vyaktio sAthenA prasaMge vagerenI vistRta carcA A lekhikAnA pustaka "kavi somezvara jIvana ane kavanamAM karI dIdhI hovAthI ahIM tene ATale ja TUMke paricaya paryApta che. | gujarAtanA caulukaya ane solaMkI (vAghelA) rAjAo tathA temanA mahAmAtya vastupAla-tejapAla kavionI ene vidvAnenI kadara karatA ane yogya protsAhana, InAma, dAna vagere ApIne navAjatA hatA. tenA pariNAme gujarAtamAM vi.saM. 1300nI AsapAsa aNahilapATakane badale dhoLakA mukhya kendra banI gayuM hatuM. tyAM kavione rAjyAzraya maLato ane sAhitya ane anya zAstra-vijJAnanAM vividha svarUpane sAro vikAsa thayo hato. viradhavala ane tenA maMtrI potAnA darabAramAM vividha vidyA ane kalAmAM nipuNa vidvAnone sanmAnatA, temanI kAvyagoSThImAM samaya ApatA. maMtrI te kaMIka vAra kAvyaracanAmAM ane carcAmAM paNa bhAga letA. vidyAnA abhyAsa ane prasAramAM tathA vidvAnone sanmAnavAmAM, kAvyasarjanALAmAM tema ja jJAnabhaMDArone saMrakSavA ane samRddha karavAmAM pitAnA tana-mana-dhananA vyaya karavAmAM kazI ya maNa rAkhI nathI. AthI e samaye kavi saMmezvara uparAMta tene harIpha kavi harihara, subhaTa, nAnAka, arisiMha, amaracaMri , dAmodara, jayadeva, vikala, kRSNasiMha, zaMkarasvAmI, udayaprabhasUri, jayasiMhari, bAlacaMdrasUri, naracaMdrasUri, samAditya, kamalAditya vagere aneka jaina-jainetara kavio, bhATacAraNe rAjadarabAramAM sthAna pAmatA ane kAvyagoSThIomAM bhAga letA. semezvaradeve " sa tsava" ane "kItikaumudI' mahAkAvyanI racanA karI che. te baMnene vistRta vivecana ane rasadarzana A lekhikAe pragaTa karyA hoI temane TUMka-sAra ja ahIM yogya lekhAze. 1 surathotsava "suratsava' mahAkAvya suratha rAjAnI paurANika kathAne AdhAre devInI stutine lagatuM che. AraMbhe-prathama sarga mAM pArvatIjI, bhadrakALI, sarasvatI, ziva , Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ulalAgharAghava : eka adhyayana pArvatI, caMdra, gaNeza, ardhanArInaTezvara, hari, varAha, nRsiMha, govardhanadhArI, rAdhA, rAma-sItA, sUrya tathA kAmadevanI vaMdanA karavAmAM AvI che . 1-ra9), saga 2 mAM suratha rAjA tenA maMtrIonI IcchA viruddha pitAnI kalA nAmanI nagarI bacAvavA mATe pratikAra karavA mATe zatru pratye dharyo ane temAM hAryo. tenI samRddhi tenA duSTa maMtrIoe vaheMcI lIdhI. AthI atyaMta duHkhI ane nirAza thayelA rAjAne tenI kuladevIe svapnamAM sAMtvana ApIne AjJA karI ke yuddha na kara. bhaviSyamAM tuM AThamo manu banIza ane cakravatI rAjA thaIza.' AthI rAjA suratha potAnI rANIne tene mahiyara mekalIne pite vanamAM zAMti ane AtmabodhanI khAja mATe nIkaLI paDayo. pitAnI rAjyasaMpatti harAI gaI hevA chatAM tene prabhAva vanamAM chAne na rahyo. vananAM prAkRtika ta, vAyu, pazupakSIo, vRkSAe tenuM bhAvabhInuM svAgata karyuM. mera vageree tene manevinoda karyo chatAM tapasvI rAjAe vanamAM bhAre yAtanAo veThI. vanamAM duHkhI rAjAe bhUmimAM pavitra AzramanA ane temAM tejasvI sumedhA RSinAM darzana karyA ane anerI zAMti ane sAMtvana prApta karyA. rAjAe RSine pitAnuM rAjya pAchuM meLavavAne upAya pUche ethI RSie rAjAne jagajajananI pArvatIdevIne zaraNe jaIne temanI prArthanA-upAsanA karavAne ja eka mAtra upAya samajAvyo ane tenA samarthanamAM devInAM prabhAva ane caritanI kathA rAjAne kahI saMbhaLAvI. zuMbha-nizuMbha vagere asuronA trAsathI kaMTALelA devane devIe bacAvyA hatA te rIte he rAjA ! tane paNa bacAvI leze. eTaluM jaNAvavA mATe rAkSasonA trAsanuM, te trAsathI bacAvavA devoe karelI brahmAnI stuti ane upAyanI pRchA brahmAe devone batAvelo upAya vagerethI trIje sarga pUre thAya che. sarga 4 pArvatInuM janmasthaLa, ziva-pArvatInI krIDAbhUmi ane zivanI tabhUmi evA himAlayanuM vistRta varNana vividha de ane alaMkArothI vibhUSita karIne kavie rajU karyo che ane sarga pa mAM himAlaya paranI vividha RtuonuM ane aMte sUryAstanuM varNana Ave che. sarga 6-7 mAM saMdhyA ane caMdrodaya ane saMsAranI rAtricaryA. rAtrinA sauMdaryanuM varNana karIne sarga 8 thI sarga 14 sudhI devInuM mahAsya nirUpAyuM che. temAM zatruone nAza karavAnI icchAthI himAlayanI devabhUmimAM devI vasavA lAgyAM. caMDa nAmanA asure himAlayamAM devIne temanI sakhIo sAthe vihAra karatAM joyAM ane te atyaMta prabhAvita thaI gaye, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi somezvarane paricaya caMDAsure ene svAmI zuMbhane devInA adbhuta sauMdaryanI khUba prazaMsA karIne tenA moTA khajAnAmAM A ratnane lAvavA mATe uttejita karyo, lalacAvyA. AthI zuMbhe pitAnA dUta dvArA devIne pitAnA lagnane prastAva rajU karyo ane devInI zaktithI aMjAyelA dUte pAchaLathI pheraphAra karyo ke "zuMbha tamane pasaMda na paDe to he devi ! temanA nAnA bhAI nizuMbhane vicAra karaze to paNa cAlaze !" Akhare bahArathI smita karatAM ane aMdarathI kopAyamAna devIe dUtane jaNAvyuM ke "pahelAM mArAthI ajANatAM ja pratijJA levAI gaI che ke je mane yuddhamAM jItaze tene huM varIza. e vAta tArA svAmIne jaNAvaje.' sarga 8mAM dUtanA saMdezAthI kaidhAviSTa thayelA zuMbhe pitAnA dUta dhUmralocanane devIne samajAvAne lAvavA ane na mAne te coTalAthI ghasaDI lAvavAnI AjJA karI, paraMtu dedIpyamAna ane saumyasvarUpA devIe dhUmralocanane bhasmIbhUta karyo. sarga 9 mAM zuMbhAsuranI rAkSasasabhAnuM varNana ane devI sAthe karavAnA yuddhanI taiyArInI ghoSaNanuM varNana Ape che. zastrasajaja ane mayUrapicchanA chatravALA zuMbhanA sainya devI sAthe yuddha karavAne himAlaya tarapha prayANa karyuM. AthI parvatanuM zAMta vAtAvaraNa khaLabhaLI UThayuM. sarga 10mAM devInA sanyA ane asuranA sainyanA yuddhanuM varNana vividha chaMda-alaMkArothI zaNagArIne rajU karavAmAM AvyuM che. temAM vaiSNavI, vArAhI, kaumArI, nArasiMhI, aMkI, kAlI vagere svarUpanuM vizeSa varNana Ave che. saga 11 mAM zuMbhanA paDakArathI devIe pitAnAM vividha svarUpa pitAnAmAM samAvI dIdhAM. have devI ane zuMbhAsuranuM ja divya ane tumula yuddha thayuM. temAM devIe pitAnA cAmuMDA svarUpane yuddhamAM asura saMhAra mATe kahyuM. | sarca 12 mAM rAjAne pUchavAthI sumedhA RSie devIne prasanna karavAne upAya jaNAvyuM ane keTalIka sUcanAo ApI. Ama puSya nakSatranI pUrNimA ne guruvAre RSie devInuM upaniSada rAjAne saMbhaLAvyuM. tyArabAda rAjAe gaMgA snAna karIne, ane RSipatnIonA AzIrvAda pAmIne Rtuo anusAra kaThora tapa karIne devIne prasanna karavAno AraMbha karyo. sarga 13-14mAM tenA tapobhaMga karavA devIe eka divyAMganAne rAjA samakSa mokalI. divyAMganAnI aneka ceSTAo ane enI sakhI sAthenA saMvAdathI paNa rAjAnuM tapa tUTayuM nahi. rAjAnA AvA aDaga manobaLa, daDha nizcaya ane kaThina tapazcaryAthI devI prasanna thayAM ane devIe rAjAne varadAna mAgavAnuM kahyuM. paraMtu rAjAe te kaMI ja na lAgyuM; mAtra devImAM ja akhaMDa bhakti rahe tevuM mAgyuM. rAjAnAM AvAM vacanethI prasanna Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAgharAghava : eka adhyayana thaIne devIe tene sudIrdhakAlaparyata cakravatI rAjya bhogavavAnuM ane jIvanane zeSa bhAga bAkI rahe tyAre putrane rAjya saMpIne devIbhaktimAM vyatIta karavAnuM jaNAvyuM. "bhaviSyamAM tuM AThamo manu thaIza' evuM varadAna ApIne devI aMtadhana thaI gayAM. tevAmAM ja vRddha maMtrIo A vRddha rAjAne tenuM rAjya pAchuM seMpavA ane pitAnI rAjadhAnImAM laI javA mATe te vanamAM AvI pahoMcyA. te joIne RSigaNe paNa prasanna thaIne rAjAne AzIrvAda ApyA. sarga 15 me mahAkAvyanI kathAvastuthI taddana jude svataMtra che. temAM devIcaritanI vAta nathI. paNa graMthakAra somezvare pitAnA vatana, gotra, kula, pUrva je ane pitAnA parivArane, maMtrI-AzrayadAtAne paricaya ane prazasti karI che. A uparAMta temAM kavio ane uttama kAvya kevAM hovAM joIe tene Adarza rajU karyo che. A saMga selaMkIkAlIna rAjAo ane temane purohite somezvarane Azraya ane protsAhana ApanArA maMtrIo vagere vigate jANavA mATe aitihAsika agatyane purAvA-pramANarUpa gaNavAmAM Ave che. (2) kItikAmudI : A nava sargonuM ane 7rara zvekenuM laghumahAkAvya che. tene gujarAtanA solaMkIkAlanA itihAsa mATenI agatyanI sAmagrIrUpa gaNavAmAM AvyuM che. gujarAtanuM A aitihAsika mahAkAvya aneka sthaLe hastapratarUpe sacavAyeluM che te parathI tenA pracAra ane kapriyatAne ApaNane khyAla Ave che. tenuM sAhityika tema ja kAvyazAstrIya vivecana A lekhikAe pustakarUpe prakAzita karyuM che. saga 1 viSNa, ardhanArInaTezvara, harihara, sarasvatI devI ane nadI)nI vaMdanA karyA pachI aDhAra kavionI vaMdanA karavAmAM AvI che. te sAhityanA ItihAsanI daSTie agatyanI che. chelle sarasvatI nadIne kinAre AvelA aNahilapattana, sahastraliMga taLAva ane tenA kinAre AvelA kIrtistaMbhanA varNanathI e sarga pUre thAya che. saga 2 mAM caulukya bhUpAvali, vAghelA vaMzAvali, mahAmaMDalezvara-rANuka lavaNaprasAdanI kula paraMparAne vistRta paricaya ApavAmAM AvyuM che. temAM lavaNaprasAdanA svapnadarzananA prasaMgamAM kavie karele purahita tarIke semezvaradevane ulekha ane enA pUrvajone paNa zeDoka nirdeza prApta Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi saMmezvarane ricaya thAya che. sAmezvare lavaNaprasAdane yuvarAja ane be yogya maMtrIonI nimaNuka karIne gurjararAjyalakSmIne uddhAra karavAne upAya sUcavyuM. yuvarAja viradhavala maMtrIe aMgenA vicAramAM DUkhyA che evuM darzAvIne e sarga pUro thAya che. saga 3 mAM vastupAla-tejapAlanA kuLamAM paraMparAthI maMtrIpaNuM cAlI AvatuM hatuM, ema jANe darzAvavA mATe te kulane vistRta paricaya ApavAmAM Avyo che. te pachI varadhavala ane vastupAlane saMvAda ane maMtrI mudrA baMne bhAIone saMpIne rAjA nizcita banyuM ema sUcavAyuM che. saga 4mAM sauthI pahelAM vastupAlane maMtrI tarIke staMbhatIrtha mekalavAmAM Avyo. (e pahelAM te tene putra staMbhatIrthamAM mudrA-vyApAra karate hevAnuM zilAlekhanI prazastio parathI lAge che.) staMbhatIrtha gAmane sApha, samRddha ane suMdara banAvavAne maMtrIe athAga prayatna karyo ane dhanane savyaya karyo. A rAjyanI samRddhi ane zAMti joIne, maMtrI vastupAla ekale ja gAmamAM hato tyAre, lavaNaprasAda-viradhavala ekAeka pitAnA rAjaya para caDI AvelA cAra mAravADI rAjAone sAmane karavAmAM vyasta hatA tyAre ekAeka ja lATarAjA siMghanarAjanA putra zaMkhe potAnA pitAnI paDAvI lIdhelI staMbhatIrtha nagarI pAchI meLavavA mATe vastupAla maMtrIne dUta dvArA saMdezo mokalyo ane pachI pote bahALA sainya sAthe tApI taTa sudhI AvI pahoMce. zaMkhanA dUta ane maMtrI vastupAlanA joradAra saMvAdamAM ghaNuM aitihAsika vigate prApta thAya che. vaLI zAMta nagarI para zatrune ekAeka dumala kevI - aniSTa ghaTanAo UbhI kare che tenA AbehUba varNanamAM tatkAlIna sAMskRtika amara citra prApta thAya che. AthI AvAM varNanethI A mahAkAvyanI sAMskRtika mahattA vadhI jAya che. sarga pamAM lATarAjA zaMkha ane maMtrI vastupAlanI vaccenuM yuddha ane baMne pakSanA yoddhAonAM nAma sAthe paricaya te samayanI aitihAsika vigatemAM umero kare che. saga 6mAM vijayI maMtrI vastupAlane svanagarI khaMbhAtamAM praveza ane nagarajananA bhavya svAgatanuM vistRta varNana che. emAM sAMskRtika rekhAcitra rajU thayAM che. madhyAhna kALa drAkSAmaMDapamAM kAvyagoSThI karavAmAM vitAvIne sAMja thatAM te potAne nivAsasthAne pAcho pharyo ema jaNAvIne e sarga pUro thAya che. sarga 8-9mAM anukrame caMdrodaya, rAtri ane suprabhAtanAM varNane Ave che. eka vAra arIsAmAM eka ta vALa maMtrInA jovAmAM AvyuM. te pachI vairAgya ane zAMta bhaktibhAva ane dhArmikatA tenAmAM UbharAvA lAgyA, tevA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAgharAghavaH eka adhyayana vicAro rajU thayA che. ane chele maMtrIe tIrthayAtrA karavAno nizcaya karyo, ema darzAvAyuM che. sarga 9mAM mahAmAtya vastupAlanI bhavya saMghayAtrAnuM vistRta varNana Ave che. temAM rastAmAM AvatAM dhArmika sthAnake, maMdiranAM darzana ane mukAme, navAM bAMdhakAma ane jIrNoddhAra, dAna ane pUjA vagerenAM varNane atihAsika bhULa para paNa prakAza pADe tevAM che ane sAMskRtika abhyAsa mATe agatyanAM che. (3) ulArAghava nATaka uphe rAma nATaka : A ATha aMkanA nATakamAM prastAvanAmAM kavine, kathAnakane paricaya sItA svayaMvara pUro thayA pachInA prasanna vAtAvaraNathI nATakanI zarUAta prathama aMkamAM thAya che. ane rAmanA rAjyAbhiSeka sudhInuM kathAnaka temAM rajU thayuM che. (4) rAmazataka temAM rAmajanmatho rAma ayodhyA pratyAgamana sudhInA nAnA meTA prasaMge bhaktibhAvapUrvaka AlaMkArika zailImAM 102 lekamAM rajU thayA che. (5) karNAmRtaprapA-e lakSamI, kAma, devALiye, zrIkRSNa prArthanA kunarendraniMdA, kali, capaTapaMjarikA ityAdi vividha viSaye para racAyelAM subhASitane saMgraha che. (6) tejapAle abudagiri para baMdhAvelA ne manAtha citya nirmANa prazasti; (7)-(8) giranAra paranA cha zilAlekhe paikI be zilAlekhomAM AvatAM - padyamAM vastupAla-tejapAlanI prazasti; , (9) DAInI vIsaladeve jIrNoddhAra karAvelA vidyanAtha prAsAdanI prazasti; (10) zatruMjaya paranA be zilAlekhemAMnA keTalAka prazasti leke ane (11) vastupAla-tejapAla guNa prazasti, A uparAMta somezvare adhadhAmamAM eka mahAprabaMdha-eka nATaka racyAne tathA dhoLakAmAMnA varanArAyaNa prAsAdanI prazasti rayAne ullekha maLe che, te hajI sudhI upalabdha nathI. A uparAMta jaina prabaMdha ane samakAlIna sAhityamAM somezvararacita zleke uddata thayelA najare paDe che. pAdaTIpa 1. De. vibhUti vikrama bhaTTa, gurjarezvara purohita kavi somezvara jIvana ane kavana. 2. e ja lekhikAnA "suratsava-eka parizIlana', ane gujarAtanuM aitihAsika mahAkAvya', "kItikaumudI-eka anuzIlana. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 2 kathAnaka AraMbhe zrIkRSNanI vaMdanA Ave che ke "zrIkRSNane namana che, jemane namavAthI saMsArarUpI kAdavamAMthI mukti maLe che. kAlindInA kinAre vihAra karatA zrIrAdhAkRSNa ApaNuM rakSaNa kare." ityAdi. nAndI pUrI thayA pachI sthApaka pravezIne jaNAve che ke "A AhUlAdaka zarada Rtu cAle che te zrI dvArakAdhIza samakSa A devaUThI ekAdazInA zubha parva nimitta badhe ThekANethI ekaThA thayelo bhAvika bhaktonI AgaLa rAmacaMdrajInuM caritra bhajavIne mArI jAtane dhanya banAvuM ema vicArIne te nepathyamAMthI naTIne bolAve che. teo baMnene saMvAda parathI nATakanA kartA-kumAraputra zrI somezvaradeva nAmanA brAhmaNe racelA "ullAgharAghava nAmanA nATakane bhajavavAnuM yogya che ema sUcavAyuM che. vasiSTha kulanA semezvaradeva, jene caulukya rAjA mAna ApatA ane raghuvaMzIya zrI dazarathInA kula gera paNa vasiSTha kevo jogAnujoga ! ane vidvAna brAhmaNamaMDaLI e nATakanA prekSaka-sAmAjika-tarIke upasthita che. nahI pitAnI putrI sAsare vidAya thavAthI udvigna che. tethI tene manuSyatAne zubhAzubhanI racanAmAM vidhi ja sarvazaktimAna che ema dilAsa ApIne mukhya aMkanI kathAnuM sUcana karI de che. ' prathama aMkamAM vatsaraMgamaMgala nAmane naTa zatAnaMdanI bhUmikAmAM praveze che, e janaka rAjAne purahita che. rAmanA zivadhanuSyabhaMganA parAkramathI ane ane sItAjInA svayaMvara ane vivAhathI janakarAjA ati prasanna che. tevAmAM sItAjIne laIne vidAya mAgavA mATe rAma-lakSamaNa pratihArI sAthe praveze che. dUrathI ja temane joIne putrI vidAyane lIdhe janaka rAjA duHkhI thaIne pitAnuM vAtsalya ane putrIvidAyanuM duHkha vyakta kare che ane vaizvAnarane prArthanA kare che, mArI putrInA pAlaka, rakSaka ane pitA banajo." (pAtA, pitA ane pavitA thaze). zatAnanda janiyA sAthe pAchA vaLatA rAmanuM mArgamAM rAvaNa jevA rAkSasothI rakSaNa ane kalyANa thAya tevI zubhecachA vyakta kare che. vidAyanuM muhUrta vItI na jAya tethI janaka zatAnandane kahe che "vaidehIne vaLAvavAno samaya thayo che tethI jaladIthI belA, eTalAmAM ApaNe yajJazALAmAM sItAne page lagADavA mATe jaI pahoMcIe." Ama vidAya veLAe agninArAyaNanI pradakSiNa ane praNAma karIne sItA pitAne Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAgharAghavaH eka adhyayana prama karIne vidAya levAnI anumatI mAge che. rAma vagerene dUrathI mUkavA javA gayelA kaMcukInI pAsethI chellA samAcAra jANavA mATe janaka ane zatAnanda yajJazALA pAse rokAya che. pAcho Avele kaMcukI rAmanA parazurAma paranA vijayane prasaMga AbehUba rIte rAma-parazurAmanA ja zabdamAM rajU kare che, jethI janakanuM pitRhRdaya pharIthA zokamukta thAya che. rAmanA vijayanA khabara kahevA janaka rAja aMtaHpuramAM jAya che. bIjo aMkaviSThabhaka rAjapuruSa (vinayaMdhara) ayodhyAnI prabhAtakAlIna pavitranAnuM gAna karate karate praveze che ane tyAMnI prAtaHkAlIna pravRttionuM varNana kare che. rAjanagarIne jotAM jotAM te dUrathI nandibhadra nAmanA rAjakarmacArIne joIne belAve che. baMne mitra hastadhUnana karIne paraspara samAcAra pUche che. ayodhyAnagarImAM parazurAma paranA vijayane utsava manAvavAnI AjJA puravAsIone kahevA jAya che ane vasiSTha bhagavAnane bolAvavA mATe jAya che. ema rAjAnI be AjJAo vinayaMdhara naMdibhadrane kahe che. kumAra rAmabhadranI bhAvi devanI pratikULatA jaNAyAthI vasiSTha RSi te rAjA pAse gayA nahi, paNa temanA ziSya jAnUkarNane rAjA pAse mokale. ' rAme nandribhadrane pitA pAse saMdeza laIne mokalyo che ke parazurAma para me: vijaya meLavyA emAM ATale badhe utsava UjavavAnuM yaMgya nathI. kemake temane pitAnA guNonI lekaprazaMsA eka kAkustha tarIke vadhu paDatI lAge che. vasiSTha munine ekadama rAjA bolAve che tenuM kAraNa spaSTa thatuM nathI. rAjakulanI AMTIghUMTI bahu samajAya tevI nathI hotI. kadAca rAmanA rAjayAbhiSekanI taiyArImAM vidana na Ave tethI rAjA utAvaLa karatA haze ? e tarka karIne nandibhadra rAmane belAvavA mATe jAya che. bIjA aMkanuM mukhya dazya lIleghAnanAM prasanna vAtAvaraNamAM zarU thAya che. pratihArI sAthe rAma mosALa gayelA bharatane yAda karIne khinna manavALA thayA che evI vAtacIta kare che ane rAma tathA mAlAdhara mALI-lIlAdyAnanI savAranI zebhAnuM varNana karatA karatA bAgamAM praveze che. tyAMthI drAkSAmaMDapa tarapha jatAM rAmane priyamitra mAMDavya-vidUSaka yAda Ave che ema prabhAvatI nAmanI pratihArIne rAma kahe che. prabhAvatI rAmane kahe ke tame jyArathI parazurAmane harAvyA tyArathI te bhISaNa TaMkAranA avAjathI gabharAyele mAMDavya ghaNuM vakhatathI bahAra dekhAya ja nathI ?' dUrathI vAMdarA jevuM AvatuM joIne rAma mAlAdharane pUche che ke "mAlAdhara ! AMbA AgaLathI tene Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thAnaka 11 maLavA mATe vAMdarA jevA, deNu Ave che' 'e te mATe sitra seAvaNa nAmanA vAMdarA che.' ema mALI kahe che ane mALI pAse vAMdarA besI jAya che. sItAnA AgamananI rAha jotA haiAya che tevAmAM sItA hai sikA sAthe praveza karatI rAmanI najarepaDe che. hasikAe khabhe pAnanI peTI laTakAvI che. te vAnaravezavALA vidUSakane joIne gabharAIne nAsI javA jAya che tevAmAM tenI peTI paDI jAya che, te levAne bahAne haMsikA jatI rahe che. eka bAju vidUSaka ane pratihArI udyAnamAM pharatAM pharatAM udyAnanI zaiAbhAnuM vaSa~na kare che tyAM madhyAhnanA bhAjananA samaya thavAthI vidUSakane bhUkhane lIdhe azakti AvI gaI, tethI pratihArInA TekA laIne te jatA rahe che, khIjI bAju sItA-rAmanu ekAMta dRzya zarU thAya che. bhramarabAdhAthI sItAjI herAna che, temane mukta karIne rAma prasanna kare che, tevAmAM vinayadhare AvIne rAmane temanA pitAne maLavA javAnuM jaNAvyu, tethI sItAne kauzalyA mAtA pAse mekalIne ane mAlAdharane tenA kAme javAnuM jaNAvIne rAma vinaya dharane badhA samAcAra pUche che tethI visaSThe temanA ziSya jAnUka dvArA je saMdezA lakhI. mekalelA te rAma vAMce che. temAM rAjAne AzIrvAda ApyAnI vAta karI che ane bhAvi viSe AzaMkA vyakta karI che. tethI rAma vicAramAM paDI jAya che. vinayadhara devarAta nAmanA ziSyanI rAmane yAda apAve che. tevAmAM jAnUkanI sAthe dazaratha rAjAne praveza thAya che. rAjA dazaratha putrane rAjyapurA svIkArIne pAte nizciMta thaI javA mATenI IcchA ane anurAdha vyakta kare che. putra rAma vinaya bhAve sAMbhaLa rahe che dazaratha rAjA bharatanI mAtAne kumAra rAmabhadranA rAjyAbhiSekanI khabara ApavA jAya che ane rAmane sItAnI sAthe rAjyA bhiSekanA vratanI taiya.rI karavA meAkale che. trIjA aMnA pravezakamAM maMtharA ane suSuddhikAnI vAtacIta parathI sUcana thAya che ke matharAe kaikeyIne tenu aniSTa na thavA devA mATe, bahu samajAvI paNa te mAnatI na hatI ane kaikeyIe matharAne sumatrane kheAlAvavA mAkalelI, te kAma patAvIne rAmane khesIne rathamAM AvatA jovA mATe UbhI hatI. tevAmAM maMtharAne joIne samuddhikAe pUchyuM ke tuM kayAM jAya che?tyAre matharAe peAte kaikeyI pAse jAya che ema kahyuM. ane teNe maMtharAne bahu khuzamAM hAvAnuM kAraNa pUchyu tyAre tene khabara khaDI ke phuMkeyIe tenI vAta mAnI lIdhI tethI khuzamAM che. kaiMkeyI to jarA ya mAnatAM na hatAM, paNa siddhayoginIyI kRpAthI meLavelu meAhanama MtravALu pAna kaikeyIne khavaDAvyuM te pachI te mAnI gayAM, samuddikAne kakeyIe mAgavAnAM khe vacana mAgI lIdhAM che. te vAtathI subuddikA zAsAgaramAM DukhI jAya che ane Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ulAgharAghava: eka adhyayana maMtharA pitAne meDuM thatuM hovAnuM kahIne tiraskArathI jhaDapathI cAlI jAya che. mukhya dazyamAM-suvarNa rathamAMthI rAma nIce Utare che. sumaMtrane bahu utAvaLa che. rAmanuM mAthuM sUMghIne kauzalyA sumaMtrane pUche che ke rAmanA pitAne maLavA mATe utAvaLa che ke kuladevatAnA premane lIdhe ? sumaMtra nityakarma paravArIne rAjadarabAre ja utAvaLe javAnuM maMtharAe mokalelekakeyIne saMdezo kahyo. tethI rAmane laIne jaladI Avya chuM. sumaMtra sAthe rAma dazarathanA prAsAdamAM praveza kare che tevAmAM ja dUrathI rAmakakeyInA page paDIne vInavatA pitAne jue che. e joIne rAma kalpanA kare che ke pitAne vanamAM javAnI IcchA che, paNa kekeyI temane rokatAM hoya ema lAge che. bAjumAM maMtharA paNa che. sumaMtra paNa dUrathI te badhAnA hAva-bhAvathI rAme karelI aTakaLane anumodana Ape che. rAja kaikeyIne hAtha joDIne vinave che. tevAmAM kaikeyIe rAmanA AvavAne samaya thayo jANIne maMtharAne pitAnI be AjJAvALe patra Apyo ane te cAlI gaI. rAma rAjAne AvAsana Ape che ane rAjA pAse kaikeyIne badale maMtharAne joIne tene pitAnA duHkhanuM ane mAtAnI gerahAjarInuM kAraNa pUche che. tenA javAbamAM maMtharA kaikeyInI be AzAovALe patra ane be vakIla rAmane Ape che. pahelAM e patra rAma manamAM vAMce che pachI te moTethI sumaMtrane vAMcI saMbhaLAve che. rAmane te eTaluM ja duHkha che ke mAtA pitAnA mukhe temanA putrane kema AjJA lakhI mokalI ? mAtAnuM vacana paNa mAre mana guruvAkaya karatAM paNa mahatvanuM che. vanavAsane avadhi sumaMtra maMtharA pAsethI jANe che. tevAmAM rAjyAbhiSekanI maMgala sAmagrI sAthe sItAne laIne kauzalyA tathA sumitrA praveza kare che. e traNeya te atyaMta prasanna che. tevAmAM nepathyamAMthI chIMkane avAja saMbhaLAya che tethI sumitrAne apazukana varatAya che, paNa badhuM amaMgala kuladevatA dUra kare evI prArthanA kare che. vaDIlenI AmanyA rAkhavA mATe sItA thAMbhalAnI ADaze UbhAM rahe che ane bane mAtAo rAjA tarapha jAya che. dUrathI ja rAjAnI avadazA joIne ane sumaMtrane paNa duHkhI joIne rANIo ciMtAmAM paDe che. kauzalyA sumaMtrane AvA aniMdamaya prasaMgamAM rAjAnI AvI dukhAddha sthiti thavAnuM kAraNa pUche che bharata-zatrunanAM kuzala pUche che. tethI sumaMtra bhAratane rAjyAbhiSeka ane rAmanA vanavAsanI kakeyInI be AjJAo jaNAve che, AthI AghAta anubhavatA sumitrA kahe che ke bhAratane bhale gAdI maLe, paNa rAme e ke aparAdha karyo che ke te vanavAsanuM duHkha sahana kare ? tyAre kauzalyA kahe che ke rAmane vAMka nathI paNa mAre ja aparAdha che ke meM rAmane janma Ape. rAmanI sAthe mAtA kauzalyA vanamAM javA taiyAra thAya che; paNa rAma temane Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAnaka ' samajAvIne reke che. sItA kahe che ke he deva! mane mahArAjJI thavAnuM sukha darzAvIne A hatabhAginIne vanavAsa Ape! bhale, vidhinuM ullaMdhana kadI karI zakAtuM nathI. rAmanI pitA be AnAo saharSa ziremAnya kare che ane vanamAM tapasvIRSi-munionI sevA karavAnuM ane tIrthomAM vAsa karavAnuM puNyaphaLa prApta karavA mATe vidhie mane madada karI che ema jaNAvIne pitAne AzvAsana Ape che. ane sItA-lakSmaNa sAthe vidAya letI vakhate rAma pitAne vinave che, pitAe mArI mAtAo pratye ane temAM ya khAsa karIne vacalAM-keyI-mAtA pratye ane bharata pratye vaimanasya na rAkhavuM. tyAre dazaratha rAjA rAmane kahe che ke "jIvate rahIza te tAruM badhuM kahyuM mAnIza." sItA priya pati rAmanI sAthe ja vanamAM javAnI icchA kaMcukI dvArA kahevaDAve che. rAjA sumitrA dvArA sItAne vanamAM na javAnuM samajAve che, paNa pitAnA pati jyAM hoya tyAM tene mana vana paNa mahela che evuM jaNAvIne pitAnI makkamatA vyakta kare che. rAma-sItAnI sAthe lakamaNa paNa UrmilAne AMkhanA IzArAthI ja vanamAM sAthe na AvavAnuM jaNAvIne, vanamAM valkala dhAraNa karIne javA prayANa kare che. - mahelanI agAsImAM zikhAkhala nAmane kaMcukI dazaratha rAjAne vanamAM prayANa karatAM rAma-lakSamaNa-sItAne paurajano kevI azrubhInI vidAya Ape che tenuM varNana kare che ane sumaMtra kaMcukI dvArA vAmadevane saMdeza pAThave che ke kumAra bharatane teDavA jaladI dUta mekale. aM. 4 vimAna rahele kumudAMgada nAmane gaMdharva pravezIne tenA putra kanakacUDane levA Avyo che ema jaNAve che, "IndranI saMgItasabhAmAM putrathI kaMIka bhUla thaI gayelI. tethI InDe tene zApa Ape, "jA dazaratha rAjAnA mahelamAM kIDA pipaTa thaIne paDa." mArI AjIjIne lIdhe tenA zApanI mudata ochI thaI ane rAma je divase vanaprayANa kare te divase tene zApane samaya pUro thaze ema ine pitAnI vinaMtI mAnIne kahyuM." eTaluM jaNAvIne te ayodhyA nagarInI, dInadazA ane tenI zobhA-pavitratAnuM varNana karatAM karatAM cAre bAju phare che. evAmAM tenA putrane jue che. gaMdharvapitA-putrane ghaNuM samaya pachI meLApa thAya che. putra pAsethI dazaratha rAjAnA mRtyune lIdhe ayAnagarIrUpI vidhavA strI atyaMta dIna ane lAcAra banI gaI che tenuM varNana kare che ane pote paNa dIrdha sahavAsane lIdhe thayelI A mahelanI mAyAne lIdhe, te badhuM sahelAIthI choDI javuM pitAne - gamatuM nathI ema kahe che. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 * ulAgharAghava: eka adhyayana kanakacUDa dazaratha rAjAnA karuNa AkraMda sAthe thayelA mRtyunuM varNana ApyA bAda eka navI vAta kare che. pati ane putranA viyogathI vihaLa thaIne kauzalyA pitAnA jIvanane tyAga karavAnAM hoya evuM lAgavAthI mitrAvaruNe pitAnAM patnI arundhatI dvArA sAMtvana apAvyuM cheH "vidhie tamArA para je karavuM hatuM te karyuM. have keTalAka divase sukhe-duHkhe pasAra karI de. pachI te putranuM mukha joIne zaka haLavA thaze ane pharIthI putravadhUne jevAthI ane tenI sevAthI sukha pAmaze. duHkhamAM DUbelA manuSyone mATe AzAne taMtu ja jIvavAnuM avalaMbana thatuM hoya che.' tyAra pachI kanakacUDe pitAne kahyuM ke pitAnuM pipaTanuM zarIra dazarathanA mRtyuthI duHkhI cAkaree pAMjarAmAMthI cheDI mUkayuM. eTale tene sarayU nadInA jalamAM tyajI daIne teNe potAnuM mULa gaMdharva svarUpa prApta karI lIdhuM ane huM mAre ghera javA nIkaLatuM hatuM tevAmAM Indra ane yamanI nagarIo bIjI nagarIo sAthe vAta karatI karatI ayodhyAnagarI tarapha AvatI joI. amarAvatI bIjI rAjadhAnIne kahetI hatIH sakhi saMyamini. ame dhyAne sAMtvana ApavA manuSya ane dezanI badhI nagarIone AvatI joI, paNa tyAM ekalI laMkA na AvI. jenA javAbamAM bIjIe kahyuM, meM tene bolAvelI te te AvI ane pitAnA pati rAvaNanA garvane lIdhe bIjA badhAne tuccha gaNatI hoya ema kahevA lAgI : "sakhi ! rAkSanI virodhI ayodhyAnI sAthe mAre zI levAdevA ? huM te nahi AvuM.' pachI kanakacUDe kahyuM, "devanagarIo pitapatAne sthAne gaI tyAre zatrudana sahita bharatane ayodhyA tarapha AvatA meM joyA. temane te A badhA zekajanaka samAcAranI khabara paNa na hatI. bhArate ciMtAkula thaIne zatrunane pitAnuM duHsvapna jaNAvyuM ke "atyAre te. kharAba svapnanA viSathI ane rAmarAjyAbhiSekanA amRtathI huM eka ja samaye samaviSama lAgaNI anubhavuM chuM." ema kahIne bharate pitAnuM duHsvapna zatrunane jaNAvyuM, "svapnAmAM meM pitAne papaTI(kALI) strIne bheTatA joyA ane mAtAnuM mukha keIke kALuM kareluM. chANanA taLAvamAM raghupatine DUbelA ane sItAjIne telavALA thayelAM joyAM. have kahe. A zuM haze ?" zatrune kahyuM ke ziva ane viSNunA saMkIrtanathI kuTumbamAM AvI paDanAra Apatti zubhakAraka thaI jAya te sAruM. pachI azrapUrNa nagarajanone bharata-zatrunane joyA ane bahu duHkhI thayA. tyAra pachI kanaphyuDe bharatane zAka varNavyo che. ane bhArata ane zatrudana rAmane jovA mATe ayodhyAmAM prevezyA vinAja gayA. ane A baMne gaMdha vimAnamAM svana garIe. javA nIkaLyA. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAnama 15 vimAnamAMthI nIce jotAM jotAM kanakacUDa pitAne ayeAdhyAnI vAvaDI, sarayU nadI, tamasA nadI ane marmAMdAkinI nadI batAve che. gagAnA pavitra kinArA ane jAhanavI taTe rAme sItA ane hRSNa sAthe eka rAta vitAvI hatI te iMgudIvRkSa batAve che. ane zRMgabhera nagarI joine baMne vimAnamAMthI nIce Utare che. kemake tyAM dUrathI e nagarImAMthI AvatA krAIka mANasa temanA jovAmAM AvyA. e puruSa pAsethI bane gadhaIM thADAka samAcAra meLave che. rAmanA priya mitra gRha e zRMgaberanagaranA rAjA che. teNe kaikeyI putrane rAmanuM ahita karanArA hevAnuM dhAryuM paNa pachI te! bharatane khUba madada karI ane sAMtvana ApyuM. eTaluM jANIne bane gaveryAM pAchA vimAnamAM besIne AkAzamAM AgaLa vadhyA ane puruSa cAlye! gayA. have vimAnamAMthI kanacUDe cAre bAju najara pheravatAM pheravatAM peAtAnA pitAne kAlindI nadI batAvIne praNAma karyA pachI prayAganI pavitrabhUmi, tenA kinAre AvelA bharadvAjanA Azrama joIne tee pharIthI nIce UtaryA. ane prayAgabhUmi ane gaMgAne praNAma karIne kinAre pharatA hatA ane citrakUTa tarapha javA nIkaLatA hatA tevAmAM teoe eka munikumArane joyA. munikumAre te gaMdhava - pitA-putrane bahuja AkheLa rIte rAma-bharata meLApanA prasaMga vaNuvI batAvyA. bharatanI du:khI ane lAcAra paristhiti pAmI jaIne bharadvAja RSie bharatanI mane dazAnu AkhekhUba vaSa~na ra.mane A rIte lakhI melyuM. bharata UMce jue tA peAtAnA kulaguru sUrya nArAyaNu (rAma) dekhAya che, nIce jue te dharatI jemane dhAraNa kare che te sItAnI yAda Ave che, jo netrAne badhI dizAmAM pherave tA badhe satpuruSA (rUpa rAma) ja dekhAya che. De rAma ! bharatanI AvI lajAyukta maneAsthiti tame jozeA. te ka Mi khAtA nathI, kAI sAthe kheAlate nathI, UMghatA nathI. kAma pUru* thAya eTale sUnamUna besI rahIne AMsu sAryA" kare che.' AveluM patrarAma vAMce che ke tarata ja peAtAnAM kuTubIjAne maLavA tathA sItA ane saumitrInA sakhA rAma jAte maLavA mATe sAmA doDI gayA. te vakhate zAkAkula ziSTava nA laoNkA hA tAta! hA priya ! he rAjana! he putra !'' vagere sa`khAdhatAM rudana karatA hatA ate bharata ane rAmane bheTatA joIne lamaNu peAtAnI jAtane kahetA hatA ke lakSmaNa ! tuM paNu AMkhA mI...cI le, ke jethI pApI evA tane joIne e pApamAM na paDe.' 'tamane joIne have hu sevA ane satkAryAMnuM phaLa bhogavIne sadbhAgI banu' evI dIna vANI kheAlatA. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ulAgharAghava : eka adhyayana bharate rAmane zarabhaMga RSie ApelI pAdukAonI upAsanA karavI ane zatrune sAketanuM rakSaNa karavuM. rAme pitAnA vacana-pratijJA pramANe 14 varSane vanavAsa karo. tyArabAda jaTAvalkala dhAraNa karIne jAnakIvallabhane azru pUrNa ne praNAma karIne pAdukAo laIne ayodhyA pAchA javAnI anumati lIdhI. pachI lamaNane bheTIne vaidehIne praNAma karIne bhArata pAchA javA mAMDayuM tyAre sItAe ucca tAra svare evuM rudana karyuM ke pakSIo uga pAmIne vRkSone choDavA lAvyA ane parvata paNa pitAnI nadIonA-jharaNAnA-bahAne AMsu sAravA mAMDayo ..pachI bharata-zatrudana sainyasahita pAchA phare che. evAmAM nepathyamAM thatA kolAhalane be gaMdha ane munikumAra dhyAnathI sAMbhaLe che. munakumAra gaMdhane kahe che ke vanamAM hamaNuM rAkSase munione bahu trAsa Ape che. koIka rAkSasa rAmanI sAthe yuddha karate hoya evuM lAge che. hamaNAM thoDA vakhata pahelA ja tapavananuM aniSTa karatA virAdhane rAme vinAza karyo. A zubha samAcAra munijanene AvIne khuza karavA muni kumAra cAlyA jAya che. ane jatI vakhate te pote bharadvAjane ziSya suyakSa hevAne paricaya Ape che. rAma rUpa dhAraNa karatA nArAyaNanA darzana karIne puNya meLavavA mATe baMne gadha raMgabhUmi para phare che evAmAM saMbhAta cittavALA dhanuSyadhArI rAma-lakSamaNa ane bhayathI kaMpatI sItA ane namaskAra karate divya puruSa praveze che. divya puruSe. rAmanuM guNasaMkIrtana karyuM, ane naMbara nAmane pite gaMdharva indranA zApathI rAkSasapaNAnuM duHkha anubhavatA hatA. te have zApa mukta thaye ane potAnA bhAI kumudAMgada ane bhatrIjA kanakacUDane paNa maLI zakyo tene AnaMda vyakta kare che ane rAmadarzanathI dhanyatA anubhave che. virAdha rAkSasanA sparzathI gabharAyelAM sItA A gaMdharva kuTuMbane meLApa joIne bolI UThe che, "A rIte ApaNuM svajanone kayAre meLApa thaze ? saMdhyA karavAno samaya thavAthI rAma badhAne AzIrvAda ApIne jAya che. pAMcamA aMkanA viSkabhakamAM mArIca jaNAve che ke tapa karanArAone paNa vidane keDa chADatA nathI. rAvaNe jAte AvIne rAmane dago karavAnuM mane jaNAvyuM che. rAma citrakUTathI nIkaLyA tyArathI mAMDIne atri maharSie temane satkAra karyo, anasUyAe vaidehIne zAzvata aMgarAga ane vastro vagerenuM dAna karyuM, bhagavAna agatye divya ayudhe rAmane ApyAM, paMcavaTImAM AvelI zurpaNakhAne rAme mukhanA avayavo vinAnI karI dIdhI. nagaramAM rahetA rAkSasone yamanagarInA mahemAna banAvI dIdhA. have rAkSasejanI vinaMtIne mAna ApavA mATe zuM karavuM ? Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thAnaka * 17. rAmanA hAthe marIne mukti levI e vadhu sAruM che. rAvaNanuM na mAnIne tenAthI maravuM ane apayaza vaheravo te te yogya nathI, kemake zurpaNakhAnA para vagere bhAIone rAme haNyA tethI mArIcane zarama Ave che, krodha thatuM nathI. temanI patnIne apaharaNanuM hajI kAmI rAvaNa vicAre che ! have mArIca pitAne rAvaNe sepeluM kArya karavA jAya che. rAvaNa sItAthI mohita thayela premAlApa karate praveze che ane udyAnamAM kokila, pavana, sahakAravRkSa vagerene saMbodhana kare che ane gherAkSane pUche che ke e kSatriya baTukane sItAthI mArI vegaLA karyA ke nahi ? tyAre dharAze jaNAvyuM ke kAMcanamRganuM rUpa laIne mArIca sItA AgaLa pharavA lAge tevAmAM ja sItAe tene joIne kutUhalathI rAmane tenuM citracarma levAnI IcchA vyakta karI ane te levA mATe bhAthA sAthe dhanuSya laIne rAma deDiyA ane rAmanA dhanuSyathI ghavAyele mArIca mAyAvI rIte rAmanA avAjamAM pitAne bacAvavA mATe lakSamaNa ne bolAve che. ane mArIca mRtyu pAme che. rAma ane lakSamaNa paNa dUra gayA hovAthI ekalA paDelAM sItAjIne dUrathI gharAkSa rAvaNane darzAve che. gharAkSa dUrathI khAnagImAM sItAnA rAvaNa sAthe saMvAda sAMbhaLe che tathA sItAnuM apaharaNa karatAM rAvaNane jue che ! te pachI rAmanA AgamananI rAha jotAM ane cakti thayelAM aMtaHkaraNavALA sItA pravezIne vanadevatAone lakSamaNayukta rAma saMkuzala pAchA AvI jAya tevI prArthanA kare che. tevAmAM rAvaNa ekadama sItAnI pAse jaIne bUma pADIne kahe che, "atithine satkAra karanAra keI che ke ?' - e sAMbhaLIne ekadama camakI jaIne vegathI ane moTethI belI UThe che, ahIM kaNa atithi Avyo tarata tene besavA mATe sItA Asana Ape che. sItAne anurAgathI jete rAvaNa tenA sauMdayanuM varNana kare che ane pitAne varavAnuM kahe che, tene mATe lAlaca Ape che, paNa tenAthI na mAnatAM sItAjI rAvaNane dhamakI Ape che, "lakSmaNane moTe bhAI Ave te pahelAM tuM tArI jIva bacAvavAne cAlyo jA." ane kamalapatranA paDiyAmAM sItA rAvaNane pAgha ape che. te vakhate te dUrathI sItAne joIne gharAkSa paNa kAmAsakta banI jAya che ane gharAkSa kahe che, "rAvaNa temAM Asakta thAya temAM zuM Azcarya ? sItAnuM apaharaNa karIne rAvaNa jAya che tyAre dukhAkula thayelAM sItAjI "he Aryaputra! he hamaNA he tAta dazaratha ! he kauzalyA mAtA ! A anAthane duSTa rAkSasa upADI jAya che, he bhagavAna lokapAle ! he vanadevatAo ! duSTa rAkSasathI apaharaNa karAtI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAgharaghava: eka adhyayana mane bacAvo." e bUme sAMbhaLIne jaTAyune thayuM, "mArA mitra dazaratha rAjAnI putravadhUnuM apaharaNa thAya che ema lAge che mATe mAre tene bacAvavI ja joIe.' e pachI rAkSasarAja rAvaNa sAthenI jaTAyunI jhapAjhapI ane rAvaNanA caMdrahAsa khagathI jaTAyunI pAMkha kapAI jAya che ane te pRthvI para paDe che. vijayanuM aTTahAsya karate rAvaNa sItAne laIne cAlyA jAya che. have dhanurdhArI rAma AzcaryathI vicAra karatA karatAM praveze che, "mAyAvI mRga mArA vAyavyAstrathI vIMdhA eTale mArIca thaI gaye! ane teNe rAmanuM darzana karyuM, ane pitAnA rakSaNa mATe lakSamaNanI bUma kema pADI 2 rAmane dUrathI AvatA joIne chUpI rIte gharAkSa cAlyuM jAya che ane rAma e ja vicAramAM pharatA hoya che. evAmAM ciMtA ane vegathI lakSamaNa AvIne rAmane kahe che, "gabharAyelAM devInAM game tevAM vacanamAM AvI jaIne meM tamAruM na mAnyuM. te rAma kahe che, "zuM thaI gayuM ?" tyAre lamaNe kahyuM, ke "tamArA ja avAjamAM "lakSmaNa ! mane bacAva" evI bUma sAMbhaLIne devIe "tamAre ja avAja che, e bhrama thavAthI mane jaladIthI tamArI pAse javAnI AjJA karI, paNa meM thoDI AnAkAnI karI tethI ayogya vANI kahI ke jethI mAre devIne mUkIne AvavuM paDayuM. lakSmaNanuM kahevuM sAMbhaLIne rAmane tarata manamAM prakAza thAya che ke nakkI e mAyAvI kAMcanamRgadhArI mArIcanI ja kaMIka jALa lAge che te pachI rAmalakSmaNa vanamAM sItAnI zodha kare che. azrusAratA rAma sItAnAM saMbhAraNuM lakSamaNane darzAve che. duHkhI rAma lakSamaNane ayodhyA pAchA javAnuM kahe che ane pote tapasvI veze bAkInuM jIvana vana mAM ja pUruM karavAnI IcchA lakSamaNane darzAve che. paNa rAmane cheDIne lakSamaNa kyAMya javA taiyAra nathI ema jaNAve che. tevAmAM dUrathI lehIthI kharaDAyelA jaTAyune joIne lakSamaNane AzaMkA thAya che ke nakkI A ja sItAne khAI gaye lAge che! sItAne saMbhAratA rAma mUcita thaIne paDI jAya che. lakSamaNa temane sAMtvana Ape che. lakSamaNue ghavAyelA pakSIrAjane mAravA taiyAra thAya che, paNa rAma tene roke che ane te pakSI pAse baMne jAya che. ghavAyele dukhI jaTAyu praveze che ane potAnA mitranuM kArya thaI na zakavAthI aphasosa vyakta kare che. lakSamaNa tene mArI nAkhavA paDakAre che tyAre te duHkha ane krodhanA AvezamA pate dazaratha rAjAnA mitra heya tyAM sudhI rAmavadhune upADI javAnI tArI hiMmata kema thAya che ?" ema kahe che. A rIte bUmo pADatA ghavAyelA te jaTAyune pitAnA pitAnA mitra jANIne tenI pAse jAya che ane te rAvaNa sItAne upADI gayela che vagere vRttAMta kahe che ane Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAnaka ' 19, rAmadarzanathI pite mukti pAme che ane temane paMpA sarovara tarapha jaIne zravaNa | zabarIne maLavAnuM ane pachI RkSamUka parvata para rahele sugrIva tamAruM vAMchita pUruM karaze evA AziSa ane sUcanA Ape che. aMka 6: viSka bhaka: A aMkano viSThabhaka mAlyavAnuM ane sAraNanA saMvAdarUpe che. mAlyavAna pravezIne rAmanA adbhuta parAkramanuM varNana kare che. kAkustha sinyane joIne AvelA sAraNa pAsethI te keTalAka samAcAra jANavA cAhe che. tethI teNe mAlyavAne vidyujiva pAsethI vAlivadhanA prasaMgathI mAMDIne vibhISaNa rAmanA pakSamAM bhaLI gayA che tyAM sudhInA rAma-pakSanA samAcAra jANI lIdhA che, eTale te pachInA samAcAra jANavAnuM te sAraNane kahe che. zarUAtamAM sAraNa mAlyavAnane vAlinA vadhanuM kAraNa pUche che. hanumAnanA samudrolaMdhananA addabhuta parAkramanI sAraNa prazaMsA kare che ane mAlyavAna tenI vAtamAM sUra purAve che. tyArabAda vibhISaNane rAvaNa sAthe zAthI matabheda thaye ane te kevI rIte rAmanA pakSe bhaLI gayo te saghaLe vRttAnta sAraNane mAlyavAnU kahe che. A jANIne sAraNa svAmI rAvaNanA devanI ciMtA kare che. - have sAraNa mAlyavAnane rAvaNa pakSanA keTalAka samAcAra jaNAve che. rAvaNe tene zukanI sAthe chupA veSe rAmasinyamAM phATaphUTa paDAvavA ane vigate jANI lAvavA mATe mokalele. tethI teo baMne (zuka-sAraNa) vAnaraveze rAma-sainyanI chAvaNI AgaLa pahoMce che, paNa vibhISaNa te baMnene oLakhI le che. tenA kahevAthI te baMne vAnarene pakaDIne rAma AgaLa hAjara karavAmAM Ave che ane badhA temane vadha karavAnuM ja rAmane jaNAve che. paNa rAma praNAma karanArAM te baMnene baMdhanamukta karavAnI ane dUta tarIke temanuM kArya karavAnI chUTa Ape che. Ama rAma-sainyamAMthI jIvate chUTele sAraNa rAmanI stuti kare che. laMkA tarapha pAchA pharatA te baMne mAraphata lakSamaNa rAvaNane saMdeza pAThave che ke "je rAvaNa sItAne rAmane pAchI nahi soMpe te A sugrIvanA krodha ane zaktine barAbara khyAla rAkhe." lakSmaNane A saMdeze kahevA mATe zuka rAvaNa pAse gayo che ane pite (sAraNa) atyAre mAlyavAna pAse AvyuM che. - have rAme aMgadane aMgata saMdeza laIne rAvaNa pAse mokalyA che e vAta yAda AvatAM sAraNa te vizenI vAta jANavA teo baMne rAvaNanI sabhAmAM javA nIkaLe che tyAM viSThabhaka pUro thAya che. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ulAgharAghava : eka adhyayana mukhya dayaH have aMkane mukhya bhAga zarU thAya che. zuka rAvaNane lamaNe mokalele " saMdeze kahI saMbhaLAve che tethI rAvaNa akaLAIne kupita thAya che, paraMtu zuka rAvaNane sItAnA virahI tApasa (rAma)nI vANI na gaNakAravAnuM kahIne zAMta pADe che. sItAnuM nAma sAMbhaLatAM ja rAvaNa sItAnA khyAlamAM bevAyela hoya che. tevAmAM rAmanA dUta tarIke aMgada praveze che. aMgada rAvaNane rAmane saMdezo kahI saMbhaLAve che ke "mane sItA mAnapUrvaka soMpI de ane vibhISaNane premapUrvaka tArI pAse pAchA laI jA." rAmanuM nAma sAMbhaLatAM ja rAvaNa jeTalAM vacanathI rAmane utArI pADavAno prayatna kare che teTalI ja sacoTa rIte "viSTikAra ane dharma pakSIya aMgada rAvaNane uttara Ape che ane rAvaNanI zaramajanaka bInAo khullI pADe che. aMgadanI sacoTa vANIthI rAvaNa manamAM bhaya anubhave che(glo. 17) ! chevaTe aMgada rAvaNane cetavaNuM Ape che ke "ame je karIe te tuM jeje." zivanI kRpA para chavanAra ! vAlInI bagalamAM dabAnAra yuyutsu (1) rAvaNane vAliputra aMgada makkamatAthI pitAnI yuhanI yArI jaNAvIne cAlyo jAya che (pR. 108). evAmAM pathyamAM kolAhala thAya che. temAM kumuda nAme vAnaranAM vacana parathI rAmanA sinyanI yuddha mATenI taiyArInuM sUcana thAya che. bIjI bAju rAvaNa paNa maMtrI prahastane bolAvI yuddhanI taiyArIo karavA pharamAve che. tyArabAda rAvaNa-zuka tathA maMdodarI-kAdaMbarI rAmane sinyanA yuddhanI taiyArI jovA mATe agAzIe jAya che. pitAnA bhartA bIje Asakta manavALA che ane te adharmanuM AcaraNa kare che. maMdarI eka prakAranI ciMtA ane vyagratA anubhave che. rAvaNa to eTale badhe garva che ke tene rAmanI zaktine jarA paNa khyAla ja AvatA nathI. madadarIe jyArathI zuka-sAraNa pAsethI rAmasaiinyanAM samudrolaMdhananA samAcAra jAgyA tyArathI te ciMtita che. " zuka rAvaNane potAnA svAmInA svabhAva ane zaktine barAbara khyAla rAkhIne rAma-pakSanA subhaTane paricaya karAve che. sauthI pahelAM te zuka ane aMgadane paricaya Ape che tyArabAda te rAvaNane nala, vAliputra abda, aMgada (bIjI vAra), kumuda, raMbha, panasa, vita, jAmbavAna, nIla, suSeNa, kesarI, zatabali, gavaya, saMmAdana vagere vAnarone vyaktigata paricaya Ape che (. 27-36). badhA subhaTonI viziSTatA batAvIne chevaTe zuka hanumAnane Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAnaka ' 21 - oLakhAvatI vakhate saheja aTake che, enI AgaLa bolavAnI hiMmata cAlatI nathI, paNa zukane Azaya samajIne rAvaNa zukanI samasyAnI pUrti kare che. gabharAIne aTakI gayelA zukane AgaLa kaMI sujhADavA mATe vacce kAdaMbarI rAvaNanAM vakhANa kare che. rAvaNane te eTalI ja jarUra hatI. tarata rAvaNa pitAne garva pragaTa karavA mAMDe che ane krodhAvezamAM te vadhu ne vadhu uttejita thaIne belavA jatAM tenAthI eka vAkaya viparIta belAI jAya che ke "jIvatAM huM vaidehIne nahIM saMpuM. yuddhamAM bAMdha sahita rAvaNane vinAza thaze ema jANe." (le. 40). ema "rAghava" ne badale "rAvaNa" ema rAvaNathI bolAI gayuM, paraMtu zake acakAIne, rAvaNanuM te tarapha dhyAna kheMcatAM rAvaNa pharIthI "rAvaNane badale "rAghava" kahIne bhUla sudhAre che. have zuka sugrIvane rAmanI sAthe vAta karatA vibhISaNane batAve che. tenuM nAma sAMbhaLatAM ja rAvaNu krodhamAM ene "kulane aMgAra" rahIne tiraskAra kare che ane AgaLa jaNAvavAnuM zukane kahe che. tethI zuka rAma jeTalA tejasvI baLavAna lamaNane paricaya rAvaNane karAve che. rAvaNa pahelAM te tenAthI prabhAvita thaI jAya che, paNa maMdodarI AgaLa pitAnA baLanI baDAI hAMke che ane pitAnI caMdrahAsa talavArane zatrune jaladItho vadha karavAnuM kahe che. te zatru duzikSita naravAnarone zikSA karavI UThe che ane zukane vAnarasanyanA samAcAra ApatA rahevAnuM jaNAvIne cAlyA jAya che. ' - have ekale zuka UbhuM rahe che ane nepathyamAMthI vAnarenI yuddhanI taiyArIne paDakAra sAMbhaLe che. tevAmAM vihaMgavega nAmane dUta praveze che. vibhISaNanI patnI saramAe vihaMgavegane rAvaNa pakSe thayelI yuddhanI taiyArInI jANa karavA mATe vibhISaNa pAse mokalele zuka tenI pAsethI duHkhI sItAnA kuzaLa samAcAra prApta kare che ane vAnarasainyanI bAtamI ApavA rAvaNa pAse jAya che. have dazya badalAya che. have vihaMgavega e kale ja raMgabhUmi para che tevAmAM rAma ane vibhISaNa praveze che. rAkSasarInyanI sArI rIte taiyArI karIne rAvaNa yuddha mATe AvI rahyAnA khabara vihaMgavega rAma-vibhISaNane Ape che ane te nepathyanA kelAhala parathI kuMbhakarNanA jAgyAnA samAcAra rAmane Ape che. tyArabAda rAmanA kahevAthI vibhISaNa rAvaNanA pakSanA yudhavIrane paricaya Ape che. pahelAM te vibhISaNa samagra rIte rAkSasaranya sazastra, yuddhakuzaLa zaktizALI ane bahALuM hevAnuM Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ulAgharAghavaH eka adhyayana rAmane jaNAve che. ane eTalAM zastronI ane saMkhyAnI daSTie eTalI zakti rAmanI pAse nathI tene paNa rAmane khyAla rAkhavAnuM sUcave che. pachI rAmanA kahevAthI vibhISaNa dazagrIvane bhAI prahasta, narAMtaka, indrajita, makarAkSa vagerene paricaya Ape che. pachI dUrathI ja mahApA, pratApana, virUpAkSa vagere rAkSasa pote amuka amuka vAnara subhaTa sAthe yuddha karavA talasI rahyA che te batAve che. kuMbhakarNanI zaktinuM vistRta varNana kare che ane chelle tribhuvana-vijayI laMkezvarane batAve che. rAma tenI kIrtine Adara kare che. zatrupakSanI yuddha mATenI saMpUrNa taiyArI cAlu thaI gaI che ane rAkSasa laDhavo mATe AvavA mAMDyA che te joI rAma vagere temane sAmane karavA taiyAra thAya che. aMka 7: mathurApati vaNasaranI AjJAthI kApaTika nAmane jAsUsa rAvaNanA yuddhanI vigato jANavA mATe A be che. prahasta, dhUmrAkSa, mahedara vagere mukhya mukhya rAkSasane vadha karIne rAmapakSa khUba joramAM che, paNa vAlie rAvaNane bagalamAM dabAve, tenuM vaira rAvaNanA nAnA bhAI kuMbhakarNa vAlinA nAnA bhAI sugrIvane bagalamAM dabAvIne laMkAmAM upADI laI jaIne lIdhuM te jANe che. lavaNAsure kuMbhakarNanI pravRtti jANavA mATe agAu mekalelA jAsUsa vRkamukhane kApaTika belAve che. kuMbhakarNa muSTinA prahArathI sugrIvane bebhAna karIne laMkAmAM upADI gayA pachInA samAcAra kApeTikane vRkamukha Ape che. tyAre vRkamukha kApaTikane jaNAve che ke pachI mUrNita thayelA suprIve bhAna AvatAM ja kuMbhakarNanA nAka-kAna karIne tarata te rAmasInyamAM hAjara thaI gayA lAge che. AthI kupita thayele kuMbhakarNa rAmanI sAme yuddha karavA de che(. 3). yuddhamAM rAmane hAthe kuMbhakarNane vadha thaye che e samAcAra ApyA pachI te indrajita ane lamaNa vaccenA yuddhanA ane temAM IndrajitanA vadhanA khabarathI duHkhI thayele rAvaNa zaktiprahArathI lamaNane mUrzita karIne laMkAmAM pAchA gayA che teTalA samAcAra kApeTikane Ape che. tyAra pachInA vRttAMta viSe kApeTika vRkamukhane pUche che tyAre te A gaLanA du:khajanaka samAcAra svamukhe kahI zaktA nathI. tethI te eka patrapaTTa para rAma vizene agiLane vRttAMta pite lakhI rAkhele te pATiyuM kAITikane vAMcavA Ape che. kApeTika vRkamukhe lakheluM rAma vizenuM pATiyuM vAce che ane temAMthI. mUrNita lakSmaNane lIdhe atyaMta dukhI rAmanI dazA vize jANe che. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAnaka 23 nirAza ane dukhI rAmane sugrIva ane vibhISaNa dilAso Ape che tevAmAM jAmbavAnuM AvIne rAma vagerene samAcAra Ape che ke teNe hanumAnane vizalyasarahaNa nAmanI auSadhi levA mokalyA che. tethI temanI rAha jovI. eTalAmAM nepathyamAMnA avAjathI hanumAnanA AvyAnA, ane lakSmaNa punaHjIvita thayAnA samAcArathI badhe AnaMda phelAI jAya che. ATalI vAta kApeTika patrapaTTamAMthI meLave che ane te pachIne vRttAMta vRkamukha kAITikane jaNAve che temAM samabala rAma-rAvaNanuM yuddha eka strIne kAraNe thayuM tema kahIne te yuddhanuM varNana kare che ane rAvaNanI vIragatinA ane trikamAM rAhatanI lAgaNInA anubhavanA samAcAra Ape che. rAma vibhISaNane rAvaNanI aMtyeSTi kriyA AdarapUrvaka karavAnuM kahe che. tyArapachI nATayasUcanA dvArA kavie jaNAvyuM ke rAvaNanI uttarakriyA karyA bAda, vibhISaNuM ane hanumAna rAmanI AjJAthI susajijata satAne rAmanI AgaLa laI Ave che. - sItA dUrathI ja pitAne joI rahelA ane jAtajAtanA bhAvALA rAmane joIne tarata manamAM samajI jAya che. tethI sItA pite ja pitAnA caritranI kasoTI karavAnI anumati rAmanI pAse mAge che. rAmanA IzArAthI vAnaro lAkaDAM ekaThAM kare che. sItA pitAnA pavitranA zapatha lakSmaNa dvArA kahevaDAve che, (pR. 131). che tyArabAda nepathyamAM thatuM sItAnI agniparIkSAnuM dRzya vRkamukha ane kApeTika nihALe che ane tenuM varNana kare che. pavitra sItA agninI prajajavalita javAlAmAMthI pasAra thaIne hemakhema bahAra AvyAM te joIne kApaTika vRkamukhane mathurA javAnuM kahe che ane pite zudhdhA sItAne jovA mATe jAya che ane kamukha cAlyA jAya che. tyArabAda vaizvAnara putrI sItAne khoLAmAM laIne praveze che. temanI pavitratA rAmane jaNAvIne (le. 30), ene svIkAra karavAnuM kahIne, sItAjI rAmane soMpIne adazya thAya che. pavitra sAtAne joIne tenA sauMdaryanuM vicitra varNana karIne kApeTika pitAnA svAmInA abhiprAyane anurUpa kArya karavA mATe, dazarathIone yogya AvakAra ApavAne prabaMdha karavA adhyA tarapha jAya che. hanumAn sItAne agnimAM praveza karAvanAra vidhine Thapake Ape che tevAmAM rAmane viziSTa rIte saMbodhatI ane sItAno svIkAra karavAnuM jaNAvatI AkAzavANI thAya che, indra be-traNa apsarAo sAthe dazaratha rAjAne laIne vimAnamAM tyAM padhAre che. teo badhA ja rAmane niSkalaMka sItAne svIkAra karavAnuM kahe che ane AzIrvAda Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ulAdharAghava : eka adhyayana Ape che ke "indranI kRpAthI apatyarUpa muktAphala ApanArI tamrapaNI nadI jevI A sItA thaze." (zlA, 33), 'sItA vizenA A kuzaLa samAcAra jaladIthI krAIka cAgya vyakti melIne pitA janakarAjAne paheAMcADavA joIe' ema indra rAmane jaNAve che. te kAma sItAnA IzArAthI ja hanumAna mAthe le che ane lakSmaNa tenI kadara kare che. tyArabAda indra badhA vAnarane sajIvana karIne, dazarathane laIne pAchA svasthAne jaya che. avaSya nAmanA vRddha amAtya AvIne rAmane vibhaSaNanA rAjayAbhiSeka karavAnI vinaMtI kare che. rAma paNu vibhISaNane te kulapuruSa avaSyanuM kahyuM. mAnavAnuM jaNAve che. vibhISaNu rAmanI anujJAthI lakSmaNu sugrIva tathA anya vAnarone temanA satkAra karavA peAtAnI rAjadhAnImAM laI jAya che. tethI raMgabhUmi para rAma-sItA ekalAM paDe che. te paraspara peAtAnA ja dASa jue che. "peAtAne kAraNe ja sAmI vyaktine ATaluM duHkha paDayu..."--ema mAne che. evAmAM nepathyamAMthI vibhISaNunI uktithI aye dhyA javA mATe puSpaka taiyAra thayAnA samAcAranI rAmane khabara paDe che tethI teo vibhISaNu pAse javA nIkaLe che, aMka 8 vibhISaNa puSpaka vimAnane ayAkhyA taraph varita gatie javAnI AjJA Ape che. vimAnamAMthI pasAra thatI vakhate rAma sItAne laMkAnI yuddhabhUminuM vana kare che. sugrIva rAvaNu pakSe rAmane kevA kaThAra trAsa Apela te yAda devaDAve che tyAre sugrIvane rAma reke che, ne sItAe tenA khulAsA samAcAra jANyA chatAM rAma pete vRthA prema karanAra haiAvA che tethI lijjata che ema sItAne peAtAnI lAcArI jaNAve che. te sAMbhaLIne sItA paNa te ja rIte rAmanA khATA mastakane joIne sAcu`. mAnIne mRtyu pAmI nathI ema kahetAM kahetAM lajjita bane che. sItA jaNAve che ke trijaTAnA khuba AzvAsanane lIdhe ja pote rAmanA darzanane mATe jIvita rahI zakI che. pUchatAM temanA mAThAM chatAM, jIMvata rahyAM have bIjI vAta para AvavA mATe rAma yuddhabhUminuM eka sthAna sItAne batAve che. rAma sItAne rAvaNanA mRtyunuM sthAna batAve che, tyAre lakSmaNu rAmanA udAtta svabhAvanAM vakhANa kare che. rAma sagaraputrAe lekakalyANakArI taLAva vagere TApU karyAM te sthAna, samudra, setuba`dha ane mainAka paryaMtanuM varNIna kare che ane lakSmaNu, sugrIva ane vibhISaNu sarasvatI-sAgara saMgamanuM varSoMna kare che(pR. 141). rAma sa'pAtinI tapAbhUmi mahendrapata batAve che, (zlA, 20). Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA . -21). sugrIva ane lakSamaNa mArgamAM paDatA kiSkindha parvata para rAmanuM dhyAna kheMce che. 22), rAmane pitAne tyAM rokAIne Atithya svIkAravAnI vinaMtI kare che. paraMtu te zakya nathI ema jaNAve che. rAmane sugrIva vAliputra aMgadane yuvarAjapade sthApavAne vicAra jaNAve che. lakSamaNa sItAne mAlyavAna parvata batAve che, (le. ra5). rAma sItAne bhaguRSine Azrama batAve che, (le. 26). tyArabAda sItAnA pUchavAthI rAma temane himAlaya parvatanI zreSThatA ane zobhAnuM varNana kare che(le. 2830). tyArabAda rAma puSpakane prayAga tarapha vALavAnI AjJA Ape che. pAchA vaLatAM vimAnamAMthI lakSamaNanI najara adhyA tarapha deDatA keIka mANasa para paDe che ane te vize lakSamaNa vibhISaNane pUche che. vibhISaNa tene dUrathI paNa tarata oLakhI le che(pR. 144). have kavie bIju dazya bAjumAM banatuM batAvyuM che. kApaTika ayodhyA tarapha deDI jaIne nagarInI sIma AgaLathI ja "munikumAraka"nA veze jAya che. dUrathI ke puruSa pAsethI menikumArakane bharata vizenA samAcAranI khabara paDe che ke bharata to naMdigrAmamAM rahe che(pR. 145) tyAre te puruSa sAthe munimAraka (kApeTika) naMdIgrAma jAya che. rastAmAM kApaTika te puruSa pAsethI traNeya duHkhI mAtAe bharatanA kahevAthI ayodhyAmAM rahe che ane zatruna sImamAM rahIne nagarInuM rakSaNa kare che ityAdi vigate jANI le che. ATalI vAta karatAM karatAM teo baMne naMdigrAma AvI pahoMce che. tyAM bhAratanI pAse vasiSTha RSine saMdeza laIne ziSya jAkaraNya AvI pahoMce che. te bhAratane bhagavAnane Adeza jaNAve che ke "tame laMkA para yuddha mATe prayANa karavA mATe bahu utsuka che te paNa tamAre amArA AgamananI rAha jovI." eTale ke amArA AvatAM pahelAM tamAre laMkA pratye prasthAna na karavuM eTaluM kahIne janakarya cAlyuM jAya che. bhArata te rAvaNa sAthe yuddha karavA utsuka che (pR. 146) ! ne tevAmAM kApaTika AvIne sevaka dvArA bharatane kahevaDAve che ke "huM agatya RSinI AjJAthI keTalAka samAcAra kahevA AvyuM chuM ane utAvaLamAM chuM." pelA puruSa pAsethI kApaTikanA AgamananA samAcAra jANyAthI bharata kApeTika pAsethI samAcAra jANavA mATe utsuka bane che ane rAma-lakSamaNunA samAcAra mATe ciMtita bane che. udvigna kArpeTika daMbha ane ADaMbarapUrvaka dukhane dekhAva karIne daivane kAraNe thatI asvasthatA vyakta karIne na chUTake samAcAra Ape che ke sItAne khAtara rAma-lakSamaNanI sAthe yuddha karIne rAkSasarAja puSpaka Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ulAgharAghavaH eka adhyayana vimAnamAM ArUDha thaIne ayodhyA tarapha AvI rahyo che ane sItAnA agnipravezanA mithyA samAcAra bharatane jaNAve che. AthI sumaMtra khUba dukha ane AghAta anubhave che. bhArata tarata svasthatA ane dhIraja dhAraNa kare che, ane sumaMtrane dilAso Ape che ane bharata sumaMtrane sainya sajaja karavAnuM kahevA mATe zaguna pAse mokale che. tevAmAM eka puruSa pravezIne "kauzalyA ane sumitrA sarayu nadIne kAMThe agni-praveza karavAnI taiyArI kare che tevA samAcAra bharatane jaNAve che. bhArata daurya ane prApathI yuddha mATe utsAha vyakta kare che te joIne kApaTika potAnuM kAre pAkuM thayuM lAgavAthI ane rAmanA Agamanane samaya tha. jANIne kRtrima kheda vyakta karate karate cAlyo jAya che(pR. 147-149). have gamatane prasaMga zarU thAya che. rAma-lakSmaNa-sItA ityAdikavALuM puSpaka vimAna adhyA tarapha AvI rahyuM che. bhArata dUrathI vimAnamAM beThelA rAkSasendra vibhISaNane rAkSasarAja rAvaNa samajIne verabhAva pragaTa kare che. tapasvIvezanA bharatane dhanuSya dhAraNa karele joIne tathA tenI yuha mATenI AvI ceSTA vimAnamAMthI vibhISaNane vicitra lAge che. rAkSasapatinA Agamanane jANIne maitrAvaruNe bharatane laMkA prayANa karate aTakAvyuM hovAnuM kAraNa have sumaMtrane samajAya che. "rAma-damaNa ja yuddhamAMnA pitAnA parAkrama ane bilanA sAkSI che" evuM vibhISaNanuM vAkaya sAMbhaLIne bharata vadhu dezamAM AvI jaIne bANa choDavAnI taiyArI kare che, tevAmAM RSi AvI pahece che ne bharatane yuddha karate aTakAvI de che. vasiSTha RSi bharatane puSpakamAM beThelA rAma-lakSamaNa vibhISaNa, sugrIva ItyAdi batAvIne temane oLakhAve che. vimAnamAMthI dUrathI ja lakSamaNanI najara ayodhyAnI cAre bAjue goThavAyelA sainya upara tathA nadI taTe eka bAjue bane mAtAone agninI najIkamAM heya tevA vicitra dazya para paDe che. lakSamaNa te dRzya pratye rAmanuM dhyAna dere che, paraMtu rAma pitA vinAnA ayodhyA nagarI mATe duHkhI thAya che. sahu vimAnamAMthI nIce Utare che. bharata rAmane praNAma kare che. rAma bharatane bheTe che. pachI rAjayAbhiSekanuM muhUrta pasAra thatuM hovAthI purahita vasiSTha rAmane rAjyagAdIne svIkAra karavAnI AjJA Ape che. pachI rAjA rAma vaceTa mAtAne belAvavAne bharatane anurodha kare che. vasiSTha paNa rAjAnI AjJA mAnavI joIe ema kahIne tene samarthana Ape che. vasiSThanA bharata vAkyathI nATakanI samApti thAya che. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 3 nATaka tarIke ullAgharAghava bhAratavarSamAM nATayaparaMparA vedanA samayathI zarU thayelI che. nATayakRtio tathA nATyazAstrane lagatA lakSaNa-graMthane pravAha samAMtara rIte cAlyo Ave che. bhAratamAM bhAsa, kAlidAsa, bhavabhUti ityAdi saMskRta nATyakAre suprasiddha che; gujarAtamAM saMskRta nATakanI racanA caulukya kAlathI cAlI AvatI jaNAya che. gujarAtamAM semezvaranA samaye bAlacaMdrasUrikRta "karuNavayudha ekAMkI nATaka (I. sa. 1221), jayasiMhasUrikRta pAMca aMkanuM "hammIramadamardana" nAmanuM etihAsika nATaka (I. sa. 1223-1230), subhaTanuM "dUtAMgada" nAme chAyAnATaka (I. sa. 1242-1244) vagere rU5ka prakAro vizeSa jANItAM che. bhAratamAM nATakanAM lakSaNe paNa bharatakRta "nATyazAstramAM ane tenA parathI abhinavagupta karelI "abhinavabhAratI" nAme TIkAmAM, "viSNudharmottara purANamAM, dhanaMjaya adhanikata "dazarUpaka jevA prasiddha lakSaNa-graMthamAMthI upalabdha thAya che. gujarAtamAM AcArya hemacaMdranI "kAvyAnuzAsana"nA "nAyaka varNana" nAmanA aM. 7mAM tathA sAhityanAM vividha svarUponA vivecananA aM. 8mAM tathA temanA ziSya rAmacaMdra-guNacaMdrakRta "nATayadarpaNa" e be graMthomAMthI upalabdha thAya che. A rUpakenAM lakSaNe tathA nATayazAstranA siddhAMto vizenI carcAo ApIne De. rAghavana (temanA chUTAchavAyA lekhe, pustake ane putikAomAM, zrI mAMkaDa, che. narendra jevA samartha vidvAnoe nATyasAhitya tathA nATakanuM svarUpa samajAvavA prayatna karyo che. nATakanAM lakSaNonI dRSTie, khAsa karIne bharata, dhanaMjaya tathA somezvaranI najIkanA samayamAM thaI gayelA rAmacaMdra-guNacaMdranI dRSTie semezvaranA A nATayakRtine vicAra karI zakAya. semezvaranA samayamAM nATakanuM amuka cekasa prakAranuM zAstrIya svarUpa sthira ane pracalita thayeluM haze, e cakkasa che. kathAvastuH kathAvastu arthAta ItivRtta e nATakanuM zarIra che, ane te prasiddha vastu hevuM joIe. tene mukhya athavA AdhikArika kathAnaka kahI zakAya. AdhikArika kathAnakane madadarUpa gauNa athavA prAsaMgika kathAnakanI gUMthaNI paNa thatI heva che. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAgharAghavaH eka adhyayana somezvaradeve prastuta nATakamAM prasiddha rAmAyaNanuM kathAnaka pasaMda karyuM che. mukhya kathAnaka (nATya zarIra)ne anurUpa gauNa kathAnake paNa gUMcyAM che. nATakanA kathAvastu arthAta ItivRttane be prakAranuM mAnavAmAM AvyuM che. AdhikArika ane prAsaMgika.' A nATakamAM AdhikArika kathAnaka nATakanI phalaprApti sudhI arthAt nATakanA aMta sudhI cAle tevuM rAmabhadra (rAmacandra)nA abhyadayanuM vRttAMta gaNI zakAya, ane tene upakAraka prAsaMgika arthAta gauNa kathAnaka tarIke sugrIva-vibhISaNa, be gadha ane kApaTika vizenAM vRttAtAnI AjanA thaI che. A na TakamAM vibhISaNa vizenA ane be gaMdha vizenA kathAnaka tathA kApaTika vizenA patAkA kathAnakanI AjanA thaI che ane te nAyakane, mukhya kathAnakane tathA prasaMga-rasane sahAyaka thAya te rIte goThavAI che. prajana: nATakanuM prayojana samagra sAhityanI pravRttinA prajana jevuM ja hoya che. mammaTe kAvyanAM vividha prajano paikI "sa: paranivRtta" tarata ja parama AnaMda prApta karavAnuM prayojana gaNAvyuM che. A projanane bharatathI mAMDIne badhA ja kAvya-nATayazAstrIoe eka yA bIjA zabdomAM pitatAnI rIte samajAvyA che. bharate lekene duHkhamAMthI mukti prApta karAvIne AnaMda ApavAne nATayane mukhya hetu gaNe che. Ama te rAmacaMdra-guNacaMdranI jema spaSTa zabdomAM A prayajana pahelAMnA nATayazAstrIoe jaNAvyuM nathI. prajane aMgeno abhiprAya paNa samaya pramANe, sAmAjika paristhiti pramANe badalAtA rahe tethI prajAne samajAvavAnI pravRttimAM paNa nATayazAstrIonI e saMdarbhanI vivecanAmAM pheraphAra paDate mAlUma paDe che. chevaTe nA. da. kAroe ApelA prajanane sarva rIte svIkArI zakAya. e rIte nATakamAM dharma, kAma ke arthanA satkalane prApta karavAnuM prayojana heya che. semezvara kavi prastuta nATakanI prastAvanAmAM sutradhAranA mukhe jaNAve che te pramANe rAmacaritane lagatuM nATaka bhajavavAne (ane tenI racanA karavAno mukhya he rAmacaritathI pavitra thavAne che. alabatta, A rUpaka vidvAna brAhmanI pariSada (tAvaga)nA paritoSaNane anurUpa hevAnI spaSTatA paNa emAM karelI che. evI rIte dareka aMkane cheDe vastupAlane lagato ekAda kalAka mUkIne kavie sahadanA agraNI evA vastupAlanI prasannatA paNa prApta karavAnuM lakSamAM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATaka tarIke, ullAgharAghava 29 rAkhyuM. lAge che. A rIte kRtinA mukhya hetu dharmanI ane AnuSa`gika hetu arthanI prAptinA hAvAnuM mAlUma paDe che. meAkSanI siddhi mATenA puruSArthImAM dharmAM agrima sthAna dharAve che. sadhi H a`ke e nATakamAM nATyaprayAganI dRSTie ceAjelA eka prakAranAM prakaraNA kahI zakAya. nATayarasa ke kathAnakanI dRSTie nATakanA je sUkSma aMza ke vibhAga paDe che. tene sadhi tarIke oLakhAvavAmAM Ave che. A sadhionA pAMca prakAra pADavAmAM AvyA che :9 (1) mukha (2) pratirmukha (3) garbha (4) avama ane (5) nihaSNu, A saMdhipacakane naiyAyikAnI dRSTie anumAna vAkayanAM pAMca aMge tarIke nirUpAyAM che.1 10 A pAMca sadhie dareka rUpaka prakAramAM AA-vattI sa MkhyAmAM AvatI heAya che. paraMtu AraMbha ane nidNu saMdhi vinAnI kAIpaNa nATyakRti thaI zakatI nathI. nATakamAM badhI ja sadhi, avasthAe ane prakRtie AvavI joIe 11 paNa dareka rUpakamAM nahi ! pAMca avasthAo nAyakane anulakSIne12 pAMca artha prakRtie kathAnakane anulakSIne 3 tathA sadhi rasa uparAMta nATakanA sarvAMgI vikAsa14 mATe Avazyaka gaNAI jaNAya che. nAkArA temane avasthAne anusaranArI gaNe che. saMdhi pAMca artha prakRtio tathA pAMca avasthAne sAMkaLI le che. 15 avasthA tathA artha prakRtie thAvastune enA dhyeya tarapha laI javAmAM upakAraka nIvaDe che. TUMkamAM A traNeya pa cA kathAnakanI ekasUtratA jALavI nATakanA rasanuM nihaNu karAvavA mATenI eka prakAranI cAvIe gaNAya. saMdhi pa caka, avasthA `caka tathA prakRtipa'cakranu zAsrIya vivecana sa skRta nATayazAstrIya graMthe!mAM upalabdha che. te bhAratIya nATayapara para!nI eka vizeSatA gaNAya, nATaka pAMceya sa`dhi, avasthA tathA prakRtithI sugrathita hAvu joIe, A niyama mAtra nATakane ja nahi, paraMtu samagra sAhityane lAgu paDI zake che. kathAnakane laprApti taraphanA vyApAra karAvanAra kAryAM zIla tattva e avasthA eTale ke thAnakane pAMca prakAranI avasthAmAMthI pasAra thavAnu hAya che, nATayakAre e pAMca prakAranI avasthAnI AyeAjanA karavAnI haeNAya che.16 te avasthAe Arabha, yatna (prAptyAzA), prAptisa'bhava, niyatApti ane lAgama che,17 A avasthAe nATakAmAM anukrame AvavI joIe (nA, zA. 19-14-15) nATayajagatanI pAMca tanmAtrAerUpa pAMca avasthAenI sAthe sAthe khInna pAMca Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ulAgharAghava: eka adhyayana mahAbhUta rUpa pAMca arthaprakRtinI AjanA paNa nATa svarUpane mATe Avazyaka mAnavAmAM Ave che. bhArata munie A nATayazAstranI artha-prakRtinI kalpanA vyavasthita rIte rajU karI che.18 tene badhA ja nATayazAstrIoe nirvivAda svIkAra karyo che. A pAMca prakAranI artha prakRtio-bIja, bindu, patAkA, prakarI ane kArya che. te kathAnaka ane rasane anulakSIne nirUpatI heya che.19 , nATacaMzAstramAM A avasthA prakRti tathA saMdhinAM paMcako ane saMdhionAM aMgenuM vistRta Alekhana ane vivecana thayuM che. tenI pRthakatA tAravavA mATenuM dheraNa. rUDha svarUpa aMkAyuM nathI. AthI te viSayanA vivecake paNa tenI carcA karatAM keTalIka vAra-aspaSTatA ke gUMcavaNa anubhave che. ethI te kavi tathA sAmAjika athavA vAcakanI vyaktigata vivakSA para AdhAra rAkhe che, kathAnakanA kayA bhAgane kaI saMdhi ke avasthA ke prakRti kahevI ane temAMya vaLI kaI saMdhinuM karyuM aMga samajavuM te paNa ekkasa rIte na kahI zakAya; kAraNa te te kavinI tathA bhAvuka (prekSaka athavA vAcaka)nI kalpanAne, anubhUtine ane vivakSAne vyaktigata viSaya banI jAya che. nATakakArane nATakanI racanA vakhate nATaya siddhAMtane manamAM khyAla heya che khare, paraMtu te siddhAMtane te racanA samaye rUDha rIte vaLagI rahete hete nathI. AthI nATakanuM amuka lakSaNa vattA-ochA pramANamAM anusaratuM hoya te svAbhAvika che. 21 semezvara kavie A rAmacaritane bhaktipradhAna tathA dharma pradhAna AzayathI nATaya svarUpa ApyuM che. AthI nATakanA mukhya phI ke hetu vize cokakasa ane spaSTa kahevuM muzkela che. chatAM sAmAnya rIte jotAM temAM nATakane abhyadaya nirUpavAmAM AvyuM che ane emAM sItA punaHprApti tathA rAjapunaHprApti e baMne prakAra samAvI lIdhA che. AraMbha" ane "ba ja nuM 27 anusaMdhAna "mukha"24 saMdhithI thatuM heya che.25 nATakanA mukhya kathAnakane upayogI bAbatene sarasa rIte vividha prasaMgane "bIja" tathA "mukha" dvArA vistArathI kahevAmAM Ave che. Ama nATakanI nATacakalAnI rajUAtanI zarUAta tathA nAyakanA phalaprApti mATenA udyamanI zarUAta "AraMbha"mAM thatI hoya che. nATayadarpaNakAronA kahevA mujaba AmukhanA zloka pramANe mukhya aMkanA pAtra pravezanI uktamAM kavi "boja"nuM Aro paNa kare che. A daSTie Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. nATaka tarIke ullAgharAghava jatAM, prathama aMkamAM "mukha" saMdhimAM prastAvanA (tathA prathama aMkano) je leka 10 nepathyamAMthI saMbhaLAya che ane te zlothI zatAnaMdanI ukti tathA prathama aMkanI zarUAta thAya che. AthI te zloka dvArA "bIja' nikSepanuM sUcana thayuM ema kahI zakAya. A te mAtra prastAvanA tathA prathama aMka pUratuM maryAdita banI rahe che, paraMtu nATakanA samagra phalanI daSTie jotAM-nATakanuM bIja prathama aMkamAM gaNI zakAya. rAmane sItA sAthe vivAha thAya che tathA zvasura janaka purohita zatAnanda pAsethI rAmane laM kendravijayI banAvavAnA AzIrvAda prApta thAya che. temAM nAyakAlyudayane "AraMbha" thayela che. (zIrSakanI draSTie jotAM) nAyaka para AvanArI A ApattionuM nivAraNa ja mukhya phaLa hoya che e rIte "bIja"mAM ghaNIvAra vyApAra batAvavAmAM AvatuM hoya che. te daSTie kavie laM kendranAM bala-parAkramanuM varNana tathA saMpattivipatti vizenA leka (1/26)mAM "vipatti"nuM sUcana karIne "bIja" ne vyApArayukta prayaLyuM che. bIja"mAM phalanA lAbha-alAbhanuM dhUMdhaLuM darzana thatuM heAya che. e anusAra A nATakamAM dazaratha rAjAne thayelAM apazukane ane zukananI rajUAtamAM nAyakanA abhyadayamAM AvatI vipatti ane pAchaLathI abhyadaya banAvavA mATenuM sUcana che, ane vaziSThanA kathana anusAra nAyakanA aspRdayanI AgAhInuM nirUpaNa prathama aMkamAM thAya che. Ama "AraMbha" avasthAne nATakanI samagra daSTie vicAra karIe te bIjA aMkamAM vinayaMdharanI vAtacItamAM (1) putra rAmane rAjya soMpavAnI dazaratha rAjAnI icchA ane (2) rAmane belAvavA javA vinayaMdharane mekalavuM te ane (3) jAnakarNane rAjyAbhiSekanI taiyArI mATe jaladIthI belAvI lAvavA mATe dUta mekalave, temAM "bIja" athavA "mukha" saMdhi gUMthAyelA che. " bi28 ane yatnanuM anusaMdhAna pratimukha30 saMdhithI karavAmAM Ave che. bhulAyelA ke naSTaprAya thaI gayelA phalanuM anusaMdhAna ke anusmaraNa binduthI karavAmAM AvatuM hoya che. A "bindune lIdhe phalanuM spaSTa svarUpa AkhA nATakanA samagra svarUpa para (jalamAM tailabindunI jema) vistarIne rahetuM hoya che. phala tarapha spaSTa gati karatuM nATakanuM kathAnaka "pratimukha" saMdhimAM ane phaLaprAptine sakriya udyama ke prayatna "yatna"mAM jaNAto hoya che. * aM. ra thI aM. 3 nI zarUAta sudhI "pratimukha" saMdhine vistAra jaNAya che ane temAM "bindu" ane "yatna" paNa nirUpAyAM che. aM. ra ne : aMte jyAre vinayaMdhara rAmane rAjA pAse bolAvIne laI jAya che. rAjA rAmane Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kura ullAdharAdhava : eka adhyayana rAjyanA bhAra svIkAravAne anurodha (ane AjJA) kare- che tyAre tathA a. 3nI zarUAtamAM kauzalyA mAtA tathA sumatra rAmane rAjyanA bhAra svIkAravAnI tathA pitAnI AjJAnuM pAlana karavAno anurodha kare che tyAre "bindu". rAmane rAjya maLavAnI spaSTatA thayelI hAvAthI pratimukha' sadhi spaSTa jaNAya che. ane te anusAra pAtratA udyama-yatna thatA paNa jAya che ane rAmanA rAjyAbhiSekanA Anadetsava UjavatI ayAyAnagarInA vaSa~na (le. 3 thI 5) parathI te| rAmanA rAjyAbhiSekanI nizcitatA ane phalaprAptino paNa cakkasa khAtarI thatI jaNAya che. Ama temAM "mukha" sadhinu ane kathAnakanuM spaSTa svarUpa dekhA de che. prAptyAzA" ane "patAkA"nA sabadha garbha saMdhi sAthe auAya che. "patAkA' ane "prakarI" enu sthAna sAdhe tathA avasthAenI sAthe cesa nizcita nathI. AthI-nATayazAstrIoe patAkA-prakarInuM juduM svataMtra nirUpaNu karIne te baMnenA game te avasthA ke sadhi sAthe sthAna ane saMbadha hAI zake che evu... sUcavyu` che. eka`dare jotAM bIja, bindu ane kAryaM pratyeka nATyakRtimAM nizcita sthAne tathA anukrame AvatI heAya che. pratAkA-prakarI kathAnakanA prasa`ga' rasa tathA nATakanA abhyudayarUpa phalaprAptimAM upakAraka thAya te rIte Ara Mbha ane nivahaNunI vacce game tyAM game tyAre ane game teTalIvAra yojI zakAya.33 nATakamAM patAkA sthAnakA H a -prayAjananuM ci Mtana karatAM, bIjA bhAvanuM sUcana acAnaka thaI jAya tyAre patAkA sthAnaka thAya che. zuddhaka kavie 'mRcchakaTika'mAM suMdara rIte tenI racanA karI che. tenA karatAM ochA pramANamAM sAmezvaradeve A nATakamAM kuzaLatApUrvaka patAkrAsthAnakAnI racanA karI che. u. rA. nA aM-1 mAM janaka vaizvAnarane sItAnA rakSaNa mATe prArthanA kare che, (zloka 19.) temAM agnine pitA ane rakSaNa karanAra thavAnu kahe che. te vAta sItAnI agni parIkSA vakhate sArthaka thatI lAge che, sItAne dAmpatyanuM rahasya kahe che temAM (zlAka 21) mAtA, pitA ane pavitA" temAM pAchaLathI agni kharekhara "pavitA" (rakSaka) bane che tethI te zabda sAka thAya che, aM. 2 mAM seAvaNu nAmaneA vAnara mAlAdharanI pAse AvIne besI jAya che tyAre rAma-mAlAdhara vaccenA haLavA saMvAda (pR. 24) tathA vAnarane phaLa ApatA joIne gabharAyelo sikA tathA sItA vaccenA saMvAda (pR. 26) parathI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATaka tarIke ulalAgharAghava" bhaviSyamAM saMtyamAM pariNamatI bAbatanuM sahaja sUcana karI jAya che. temAM hasikA jaNAve che ke "te vAnara bhale sItA mATe phalapada bane" bhaviSyamAM hanumAna nAme vAnara sItA mATe phalaprada banavAthI haMsikAnI ukti sAcI paDatI hovAthI "phalaprada" biSTa pada dvArA suMdara patAkA sthAnaka ukti thaI che. trIjA aMkamAM vanamAM jatI vakhate rAma potAnAM mAtA-pitAne kaMIka namra vinaMtI ane prArthanA kare che tyAre pitA dazaratha rAjAe rAmane javAba Apyo. "vari ari brIviSyAmi (pR. 56)," e javAbamAM patAkAsthAnakane artha abhipreta thayela che. rAjAne jANe ke manamAM pitAnA jIvana vize saMdezo ke avizvAsa ja thaI ja gayela hoya tevuM temanA zabdomAMthI varatAya che. e e ukti najIkanA bhaviSyamAM ja satyamAM pheravAI jatI jaNAya che. chaThThA aMkamAM rAvaNa ke pAviSTa thaIne rAma pratye roSa, sItAne na choDavAne makkama nirNaya ane yuddha mATenI prabaLa tatparatA darzAvatAM darzAvatAM avaLI vANI uccAre che. rAvaNathI temAM-"rAghava" ne badale "rAvaNa" bolIne "rAvaNane bAMdhave sahitane nAza thaze te nakakI jANaje-ema bhUlamAM kahevAI jAya che. A ajANatAmAM bolAI gayelI uktine suMdara patAkA sthAnaka kahI zakAya. sAtamA aMkamAM kApa Tike bharatane rAma vagerene yogya nyAya karIne arthAta potAnAM kAma patAvIne have "kezupAdhipa" adhyA tarapha puSpaka vimAnamAM AvI rahyo che evA samAcAra Ape che. kArpeTikanAM badhAM ja vAkyo dvArA te prasaMgasaMpUrNa rIte satya chatAM temAM gerasamaja UbhI kare tevA bhAvo pragaTa thayelA che ane emAM "kazupAdhipa" eTale keI paNa rAkSasa, rAvaNa ane vibhISaNa (baMne bhAIomAMthI) game tene lAgu paDI zake tema che. chatAM ahIM te zabda vibhISaNane badale rAvaNane lAgu pADIne jAye hovAthI patAkA sthAnakanI camatkRti sarjavA pAmI che ane te pachInA taratanA ja samayamAM te pramANenuM gerasamajabharyuM vAtAvaraNa sarjAvA pAme che. AthI tene patAkA sthAnaka ukti gaNI zakAya. AvAM patAkA sthAnake nATaka mATe zobhAdAyaka ane agatyanAM gaNI zakAya. tenAthI nATayacamatkRtimAM ajaba vadhAro thato hoya che. niyatApti' ane prakarI' (kathAnaka)ne "vimarza' saMdhi sAthe saMbaMdha hoya che. temAM (nAyakane phalaprApti mATe sakriya prayatna spaSTa jaNAta hoya che. bIjane phalAgama mATe prayatna karavA chatAM, "garbha4 ane "avaza35 (thAnaka) nirbhinna thaI jatuM hoya che. phalane mATe vidhanakAraka nAyakAdi. mATe Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 - ullAgharAghavaH eka adhyayana muzkelIo, dukha, pApa vagere vyasanane lIdhe phalaprAptithI vimukha jatuM kathAnaka temAM gUMthAtuM hoya che. AthI temAM phalaprApti azakyavata jaNAtI hoya che. AthI phale--kha gati karanAra bIjane mATe rUkAvaTa karanArI "garbha saMdhi te ja rIte A nATakamAM nAyakanA phalAgamamAM bAdhArUpa maMtharAnA pravezathI "garbha saMdhinI zarUAta thAya che ke rAjA putra bharatane badale rAmane rAjagAdI soMpavAnA rAjAnA saMkalpa mAtrathI ja temane nizcaya nakkI thatuM hovAthI sumaMtranA mukhe prAtyAzA" ne tarka Ubho karavAnI taka sAMpaDe kharI, e, 3 mAM kaikeyI-maMtharAnI salAhathI rAjA pAsethI varadAnanI prApti kare che tyAre maMtharA rAmane rAjAne AjJApatra Ape che ane vanavAsane avadhi jaNAve che tyAre rAmane mATe rAjyaprAptinI azakyatA (nAyakAyudayamAM bAdhArUpa) UbhI thavAthI kathAnaka phalathI vimukha jatuM batAvyuM che. tethI garbhasaMdhinI zarUAta spaSTa jaNAya che. aM. 4mAM paNa bharata rAmane rAjya saMbhALavAne Agraha kare che tema chatAM rAma ayodhyA pAchA AvatA nathI ane rAjyane svIkAra karatA nathI tethI temAM garbha saMdhi arthAta phalathI vimukhatAnI gati cAlu rahI gaNAya. aM. 5 mAM sItAnuM apaharaNa thavAthI phalanI vimukhatAmAM vadhAro thato jaNAya che. sItAne choDAvavA jaTAyune prayatna, sItAne zodhavAne rAmane prayatna temAM "prAtyupAya' ke "prAtyAzA' jaNAya che. garbhasaMdhi' te cAlu ja che, ane jaTAyunI aMtima uktithI phalasiddhi mATenA prayatna zarU thayuM gaNAya. Ama rAvaNa-jaTAyunI jhapAjhapI sudhI garbha saMdhi gaNuM zakAya. aM. 6 mAM sugrIvamatrI, rAvaNa pratyenuM vera levAnI pratijJA, hanumAnanA prayatna, vibhISaNane laMkAdhipati tarIke rAjyAbhiSeka, aMgada dvArA rAvaNanemekalAte saMdeza tathA zukra dvArA rAvaNane mokalAte saMdeza, kuMbhakarNavibhISaNanuM yuddha, kuMbhakarNa, indrajita vagerene parAjaya vagere Ama baMne pakSe yuddhanI taiyArI batAvI che temAM "prAyupAya" ke "prAsyAzA'nuM nirUpaNa A saMdhimAM thayuM che. kuMbhakarNa sugrIvane bebhAna karIne laMkAmAM upADI gayo tethI "rAkSasapakSane vijaya nakakI che" ema mAnanAre rAkSasapakSa nathI. vibhISaNa rAmapakSamAM AvyA hevAthI, kuMbhakarNa--indrajitane vadha thavAthI vijaya nakkI che ema mAnanAro rAmapakSa eka sAthe nirUpyA hovAthI vimarza saMdhinuM suMdara nATayAtmaka vAtAvaraNa sarjAvA pAmyuM che. ahIM kathAnakano vimarza saMdhi prAtyAzAthI niyatApti tarapha spaSTa rIte gati kare che. aM, 7 mAM lakSamaNa mUchita thavAthI nAyaka rAmane ghera nirAzAmAM paDelA batAvyA che. tethI vimarzanI sAthe uga mUkyo che ane te pachI rAme sItAne Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATaka tarIke ullAgharAghava 3pa asvIkAra karyo temAM A saMdhi mATenI bahu asara jaNAtI nathI, paNa kArpeTika munakumAranA veze bharatanI AgaLa agatya munine saMdezo kahIne gerasamaja UbhI kare che tyAre ane vibhISaNa-bharatanI vacce gerasamajabharyo saMvAda thAya che tyAre kathAnake sahelAIthI "phalAgama' tarapha gati na karatAM "avamarzane vadhu laMbAvIne nAcamatkRtimAM vadhAre karyo che. kavie Ama kAuMTikanI kapaTanA AjanathI be (aM. 7-8) aMkomAM avamarza ke 'saMgharSanI sarjanA karIne kathAnakane nirvahake phalAgamathI vimukha jatuM batAvyuM che. kavie "vimarza'mAM paNa vacce pratyupAya ke nAyakane "phalaprApti mATe sakriya rIte-pretsAhana karavAnuM kArya sugrIva-vibhISaNanI uktiothI rajU karI dIdhuM che kharuM. aMka 3 mAM rAjyAbhiSekane samAcAra vakhate rANIone nepathyamAMthI saMbhaLAyele chIMkane avAja paNa garbha saMdhinuM kalAtmaka ane nATyAtmaka sahaja sUcana karI de che khare, paraMtu "kuladevatA badhuM sAruM karaze" ema kahIne kathAnakane "prAtyAzA' dvArA niyatApti', kArya tathA nirvahaNa saMdhi tarapha punaH gatizIla batAvyuM che (sItAnI zodhanA puruSArthamAM, rahelI prAryAzA' (aMka 5) jaNAya che. Ama kahI pratyAzA'-avasthA saMkalita thaI che. ekaMdare jotAM "ga" ane avamarza athavA "vimarza -A baMne saMdhione lIdhe ja nATayacamatkRtimAM ke rUpaka sauMdaryamAM abhivRddhi thaI zakatI hoya che. AthI nATaka mATe A baMne saMdhio agatyanI gaNAya. nirvahaNa saMdhi kArya ane phalAgamane A saMdhithI saMgaThita karavAmAM Ave che. bIjA nATakanI jema A nATakamAM paNa sAmAnya rIte chellA aMkamAM nAyakane badhI rIte saMpUrNa udaya thayeluM jovAmAM AvatuM hovAthI aMtima avasthA, prakRti ane saMdhi gUMthI che. A chelalA aDadhA aMkamAM prasaMge tathA gauNa kathAnakamAM AvelA kathAtaMtuone sameTI laIne mukhya uddeza ke prayojanathI saMpUrNa siddhi batAvavAmAM Ave che. kApeTika karelA kapaTa dvArA thayelA saMgharSo dUra thatAM nAyakanA abhyadayane mArga mokaLA bane che. aMka 4 mAM sItAnI mahecchA anusAra sahu svajananuM subhaga milana thAya che, vasiSTha rAmanA rAjyAbhiSekanI taiyArI kare che ane rAma "madhyamA aMbAne teDI lAvavA bharatane anurodha kare che. Ama kathAnaka kAryamAM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAgharAghava : eka adhyayana pariName che. nAyakanuM A carita philAgama' pAme che ane nATayavastunA kalAsaMvidhAnanuM anirvahaNa thAya che. kekeyInI varadAna yAcanAthI khera paDele rAmane rAjyAbhiSeka siddha thatAM nAyakane thala abyudaya te thAya che ja eTaluM ja nahi. paNa kekeyI taraphanA bharatanA vaimanasyanuM nivAraNa karAvIne nAyaka pitAne tathA pitAnA samasta rAjakulane mAnasika aspRdaya paNa siddha kare che. nATakanuM zIrSaka sucave che tema nAyakane aMte rAghava (rAma) ullAdha (aneka duHkha viTaMbaNA tathA vipattiomAMthI mukti meLavyAne AnaMda pAme che. A kRtinuM zIrSaka tathA aMtima "bharatavAka" jotAM, rAmane aneka vipattio ane dukhamAMthI pasAra thayA pachI nirAMtane dama kheMcatA ane AditsAha varatAvatA batAvyA che. nAyaka rAmanA kAryanI siddhinI sAthe sAthe kathAnakanI parisamApti thatI hovAthI phalAgama ane nirvahaNa' saMdhimAM nATakanI samApti thaI jAya che. AMtara saMdhio: kathAnakanA vikAsamAM kavi pAMca AMtarasaMdhio dvArA yuktionuM Ayojana karate hoya che. 37 u. rA. mAM nAyakanA abhyadayarU5 rAjyaprAptinA hetu tarapha kathAnakane gatizIla banAvavA mATe semezvare keTalIka aMtarasaMdhio rUpe yuktio ghaDI kADhI hayA tema lAge che jemake prathama aMkamAM rAmane vizvavijayI banavAnAM, rAkSasone tathA rAkSaseja upara vijaya meLavavAnA AzIrvAda ApavAmAM Ave che "ratnAvali' ke "zAkuntala" nI jema A nATakamAM nAyaka-nAyikAnuM milana ke evA prakAranA praNaya viSayaka hetunuM Ayojana na hovAthI A aMtarasaMdhio ahIM lAgu pADavI muzkela che. saMdhio ane AMtarasaMdhie kema ? enI carcA naracaMdrasUrie vigatathI ApI nathI, paraMtu sauthI vyavasthita rIte nATayadarpaNakAroe ane vizvanAthe ApelI jaNAya che. A nATakamAM A pAMca AMtarasaMdhio anukrame nahi, paraMtu yathA thagya prasaMgoe yojAI hovAnuM jaNAya che. jemake aMka mAM bharatanA duHsvapnanA nirUpaNathI "svapna', aM. 2 mAM jAtukartha vasiSThane patra laI Ave che temAM "patra tathA rAjA dazarathe lakhela be AjJAone patra maMtharA rAmane Ape che temAM paNa patra, sugrIva ane lakSamaNa zuka dvArA ane rAma aMgada dvArA rAvaNa para saMdezo pAThave che temAM "saMdeza" tathA saramA-vihaMgavega dvArA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATaka tarIke ullAdharAghava vibhISaNane rAvaNa pakSanI yuddhanI taiyArInA khabara mekale che temAM "saMdeze', mucchita lakSamaNa mATe hanumAna droNAcArya parvata laI AvyAnA khabara nepaktithI tathA kuMbhakarNanA jAgyAnA khabara nepaktithI, vAnara pakSe zarU thayelI yuddhanI taiyArInA khabara nepakti 'thI rajU thaI che. Ama yathAprasaMge nepathyaktine prayoga thayela che. prathama aMkamAM dharatInAM putrI sItA paNu rAma mATe nirmANa thayelAM che evI AkAzaktine prayoga thayela jovA maLe che. Ama A pAMca AMtarasaMdhio prajAI che. saMdhinA saMvidhAnamAM aMga rUpa avayava hovAthI temane "saMdhyo ' kahevAya che.38 dareka saMdhinAM bAra, tera ke cauda aMga hoya che. pAMca saMdhionAM aMgenI kula saMkhyA 64 che. A aMgenI bAbatamAM kyAMka ekAdane pharaka paDe che temaja te aMgonA anukramamAM kayAMka phera paDI jAya che. A saMkhyA saMdhivAra A pramANe che. 12, 13, 13 (ke 12), 3 ane 13 (ke 14). da rU. "ga" saMdhimAMnA prArthanA' aMgane aMgIkAra karatuM nathI. jyAre sA. da. tene khAsa samAveza kare che. jethI nivahaNa saMdhimAM "prazastiIne kamI karatAM saMdhionI saMkhyA cosaTha (64) rahe, nirvahaNa saMdhinAM aMgomAM teramuM aMga "kAvyasaMhAra' e kAvyanuM (rUpakanuM aMtima aMga heIne enA pachI jaNAveluM "prazasti' aMga prakSipta gaNAya. - nA. zA. tathA 6. rU. mAM saMdhionAM aMgane anukrama sara jaLavAyo che, jyAre nA. da. mAM thoDoka pharaka paDe che. jemake nA. zA. mAM tathA da. rUmAM yukti' e mULa saMdhinuM pAMcamuM aMga che, jyAre nA. da mAM te dasamuM gaNavAmAM AvyuM che. vaLI keTalAka aMgane thoDAMka nAmamAM pheraphAra sAthe A traNeya graMthomAM oLakhAvyAM che, paraMtu teonAM lakSaNamAM khAsa pharaka paDato nathI. mukhaH nA. zA. da. rU. nA, da. | pratimukha: paribhAvanA vilobhana samAdhAna | tApana zamana sAMtvanA (zama) prApti prApti prApaNu | parisapa parisarpa anusarpaNa(13muM) bheda bheda bhedana | varNasaMhAra varNasaMhAra varNasaMhati (Ama AgaLa bIjI saMdhio mATe thaI zake.) A aMgenA anukramane Agraha abhinavagupta rAkhe nathI.40 saMdhionAM aMgonuM Ayojana nATakamAM pratyeka kAvyaprakAramAM Avazyaka manAya che. jema Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAgharAghava : eka adhyayana aMga vinAne maNisa yuddhAbha nathI karI zakatA tema aMga vinAnuM kAvyA zebhAkAraka nIvaDI zakatuM nathI. AthI saMdhinAM guNayukta aMgene yathAyogya sthAmAM prAjavAM joIe.41 nATakamAM pratyeka saMdhinAM badhAM ja aMge jAvAM ja joIe e Agraha nATyazAstrIoe rAkhyo nathI, paraMtu te pikI amuka aMgonuM Ayojana rasanI yogya jamAvaTa mATe Avazyaka manAyuM che. bharata nA. zA. mAM saMdhinAM aMgenA prayoga vize vicAra kuzaLa nATakakAra para choDyo che. nA. da. uparathI sAmAnya rIte ema lAge che ke A badhAM aMga pikI amuka aMgane prayoga amuka saMdhimAM ja thaI zake che, jyAre amuka aMgene prayoga game te saMdhimAM thaI zake, alabatta, A aMgenA prayoga moTe bhAge amuka saMdhimAM thatuM hovAthI te aMgene te te saMdhinA saMdarbhamAM gaNAvyAM che. dA. ta. upakSepa, parikara, parinyAsa, samAhiti, uddabheda ane karaNa e che aMga "mukha saMdhimAM ja hoI zake che, jayAre vilebhana, bhedana, prApaNa, yukti, vidhAna ane paribhAvanA e cha aMga mukha saMdhimAM athavA bIjI kaI saMdhimAM paNa AvI zake 43 "pratimukha" saMdhimAM gaNavelA chellA pAMca aMga Avazyaka che, jyAre pahelAM ATha yathAruci cha zakAya.44 garbhasaMdhimAM pahelAM ATha gauNa ane chellA pAMca pradhAna chepa ane "avimarza saMdhimAM pahelAM nava gauNa ane chellA cAra pradhAna che.XY nirvahaNa saMdhimAM gaNavelAM aMge paikI pahelAM cha te saMdhimAM ja AvI zake; jyAre bakinAM sAta game te saMdhimAM yojI zakAya. A parathI mAluma paDe che ke upakSepa, parikara Adi aMge kAvyanA prAraMbhika bhAga sAthe ane saMdhi, virodha.... kAvyasaMhAra ane prazasti e kAvyanA aMtima bhAga sAthe saMbaMdha dharAvatA hoI anukrame "mukha" saMdhimAM ane nirvahaNa" saMdhimAM ja yojI zakAya che. te paNa ApelA niyata kame ja, e saMdhionAM bIjAM aMga bIjI saMdhiomAM paNa AvI zake che. evI rIte vacalI traNa saMdhiomAM amuka aMge Avazyaka ke pradhAna che, jyAre bIjA aMge vaikalpika ke gauNa che. Ama saMdhinAM aMgenA prayoganI gyAyegyatAnI jeTalI vistRta ane vyavasthita carcA da. rU, nA, da, tathA sA. da mAM maLe che eTalI anyatra bhAgye ja maLe che. somezvarane najIkanA samayanA alaMkArika naracaMdrasUriye "ahaMkAramahodadhimAM A carcAne samAveza karyo nathI. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATaka tarIke ullAgharAghava keTalIkavAra eka ja aMga ekathI vadhu vAra jatuM hoya che. ekaMdare jotAM saMdhimAMnAM aMge kAryane, avasthAne ane rasane anurUpa (prasaMga. tathA bhAvane anurU5) yathAsthAne prajAvAM joIe ke jethI kAvyanuM sauMdarya tathA camatkRti jaLavAI rahe ane vadhe. A saMsthaMgo prayajanane anulakSIne thatAM hoya che. (1) abhISTa arthanI racanA (2) gepanIyanuM gepana (3) prakAzana (4) rAga (5) praganuM Azcarya A nATakamAM keTalAMka saMyaMge nirUpAyelAM hovAnuM jaNAya che. saMdhyane prayoga zAstranI maryAdAnA pAlana khAtara ja nahi, paNa rasa tathA prasaMgane anurUpa gUMthAya che. bhArata ane abhinavagupta A bAbatamAM vistRta daSTibindu dharAve che, jayAre nA. da.kAra amuka aMge amuka saMdhimAM mukhyatve athavA Avazyaka gaNe che te AgaLa joyuM. ( mukha saMdhi (1) upakSepa : kAvyarthanI samutpatti-prayajanane nirdeza thate jaNAya tyAre upakSepa.pa0 kavie kathAnakane viSe 'upakSepa' nAmanA aMgathI aM. 1, glaeN. raramAM rajU karyo lAge che. zatAnanda pratihArI uktine anumodana ApatAM jaNAve che ke rAme te badhA rAkSasane ja nahi, paraMtu rAkSasezvara rAvaNane paNa saMhAra karavAnuM che. ahIM zatrune vinAza karIne parAkramI nAyakarAmanA abhyadayanI sUcanA zubhecchArUpa uktithI thaI che. zatrune vinAza e nAyakanA abhyadayane eka bhAga gaNAya. parikaraH bIjanA ISata vistAranuM darzana A aMgamAM thatuM hoya che.pa1 a ramAM vinayaMdharanI ukti parathI rAmanA rAjyAbhiSekanI taiyArInA eka bhAga rUpe rAjAnI IcchA darzAvI hoya ema lAge che. AthI nAyaka rAmanA abhyadayarUpa rAjyaprApti-prayajanane A nirdeza thAya che. parinyAsaH prajanane spaSTa artha hRdayamAM nizcita rUpe sthapAya te parinyAsa. bIjA paNa ISata darzananA prayajananI sthApanA A aMgathI thatI &ya che. ahIM aMka 2, zle. 11 mAM putra rAmane rAjayAbhiSeka karavAne rAjA dazarathane vicAra vadhu daDha thatuM jaNAya che ane zle, pa0-51 mAM rAjA dazaratha Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAdharAghava : eka adhyayana jAnakarNI samakSa putra rAmane rAjyabhAra soMpIne vAnaprastha thavAne nizcaya-icchA " vyakta kare che temAM yuktiH nATakanA prajanane kAryamAM daDhapaNe dhAraNa karavAmAM Ave tyAre yukti (le. 41-43). ahIM apazukano pachI zubha zukane thavAthI aMtarAya pachI chevaTe nAyakane abhyadaya thavAne sUcavAya che. A sUcana tAtkAlika parazurAma sAthenA saMgharSane ane te-saMdharSane aMte thatA rAmanA vijayane lAgu paDe che. eTaluM ja nahi paNa samagra kathAnakamAM nAyakanA abhyadayamAM vacce AvatA aMtarAyone yuktithI haThAvIne chevaTe siddha thatA abhyadayane paNa lAgu paDe che. samAdhAna (samAhiti) 54 bIjanA arthanuM upagamana (zarUAta) mukhya nAyAne anulakSI bIjanA arthanI zarUAtamAM thAya te samAdhAna. A nATakamAM aMka 1 (pR. 17-18)nA samAvehi...rAmadrAmyulA ..thI mAMDIne "tayA jAmAtAbhyudaya vAta' yA...sAntaH purapaura AtmapuraM ca prameAdayAmaH / ahIM saMkSepamAM rAkhelA bIjanuM punaH adhika spaSTa rUpe AdhAna thatuM hevAthI "samAdhAna che. temAM nAyakanA abhyarthanI najIkanA samayamAM tathA samagra nATakanI dRSTie paNa abhulya vizenuM "samyapha AdhAna thayuM che. pArabhAvanA 5 kutUhala tathA vismaya jagADe tevI vAta A aMgamAM AvatI hoya che. ' A nATakamAM aM, 2 nA vidhvaMbhakanA gle, 11 pachInI naMdinI uktimAM kutuhala tathA vismaya vyakta thayAM che. nirvahaNa" saMdhinA keTalAka (Avazyaka manAtA) ane vicAra karI zakAya. saMdhi saMdhi eTale bIjanA phaLavAnI zarUAta. A nATakanA aMtima aMkamAM rAmanuM puSpaka vimAna ayodhyA sudhI pahoMcyA bAda sItA phalAgamanI maherachA A vAkayathI mAravukura suSmA prAna hAthatAnA rita manIyatAmA (5. 105) nATakanA zIrSakanA sUcana anusAra aMtarAnA nivAraNa sAthe prApta thatA AnaMda dvArA nAyakane badhI rIte abhyadaya thavAnI taiyArImAM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATaka tarIke u9lAgharAghava hoya tevuM A vAkayathI sUcavAtuM hovAthI bIjane phalAgama ahIM "saMdhi aMgamAM sUcavA lAge che. nirodhaH nA, zA. tathA nA, da. ene nirodha kahe che. jyAre dara rU.mAM tene "vibodha" kahe che. nirvahaNa saMdhinuM A bIju aMga gaNAya che. naSTa kAryanA saMpAdana mATe je anveSaNa karavAmAM Ave che tene nirodha" athavA "vibodha' kahe che. ahIM aM. 8 nA le. 40 pachI rAmanI bIjI uktamAM A aMge jaNAya che. kArpeTika phelAvelI gerasamajane laIne je vicitra paristhiti UbhI thAya che tethI kArya naSTa thatuM lAge che, paraMtu A paristhiti asAmAnya ane anapekSita jaNAtA rAma je anveSaNAtmaka prazno pUche che tenAthI kAryanI gati mokaLa bane che ane e phalAgama tarapha abhimukha thAya che. graMthana : graMthana eTale kAryane upakSepa (upasaMhAra) athavA kAryanuM darzana.58 aMka 8 mAM vasiSThanI prathama be uktio (pR. 15)mAM A aMge jaNAya che. ahIM sarvajananA milana pachI vasiSTha rAmanA rAjyAbhiSekane prastAva rajU kare che tyAM AkhA nATakanA mukhya kAryane phaledaya thAya che. pUrvabhAvapa9 : temAM kAryanuM arthAt kAryanI siddhinuM darzana thatuM hoya che. vasiSTha rAmane rAjyAbhiSeka kare che te prasaMge maMgala kalaza laIne padhArelA jAnUkazyanI uktithI zarU karIne "rAmasyAbhiSeka karati"--e nATayasUcanA sudhI bhAga A saLaMgamAM gaNAvI zakAya (pR. 154). kAvyasaMhAra : zreSTha-Icchita vastunI prAptine kAvyasaMhAra kahe che.) kharI rIte nAyakanuM Icchita ahIM paripUrNa thatuM hovAthI nATakane upasaMhAra paNa temAM thaI jato lAge che. AthI A aMga che lI saMdhinuM chelluM aMga gaNI zakAya, ahIM vasiSThanA praznanA uttaramAM rAma je leka "tIrtha: ... bele che (zle. 4ra) temAM "kAvyasaMhAra"nI Ayojana thaI che ane temAM nATakane paNa upasaMhAra thAya che. prazasti : A aMganI AvazyakatA mATe nATayazAstrIomAM matabheda pravarte che. nA. da nA mate A aMganI racanA avazya hevI joIe. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara ullAgharAghava : eka adhyayana AmAM zubha vastunA kathana dvArA (prAyaH rAjA tathA deza ke prajAnI sukhazAnita mATe) zubhAziSa ApavAmAM Ave che. Ama ahIM zubhavastunuM kathana thatuM heya che. A nATakamAMnA aMtima zlekanA "bharatavAka"mAM rAmanA mukhe A aMga mukAyuM che. aSTama aMkanI prazasti ane graMthakAraprazastine paNa A aMgamAM gaNAvI zakAya. jo ke te prakSipta aMga paNa gaNAya che. prastAvanA athavA Amukha nATakanI nivina parisamApti mATe nATakanI prastAvanAnI zarUAta pahelAM maMgala karavAmAM Ave che tene pUrva raMga kahe che. 12 pUrva raMganAM aMgenI saMkhyAno bAbatamAM bhArata ane rAmacaMdra-guNacaMdranA abhiprAya mAM thoDeka phera paDe che, paraMtu ekaMdare te aMgene maMgalakAraka kriyA kahI zakAya. sauthI pahelAM--AraMbhamAM-sthApaka pravezIne nAndI le kAnuM gAna kare che. te AzIrvAdAtmaka ke namaskArAtmaka kane nAndI glaeNka kahe che. A nandI kaleka cha, ATha ke bAra padavALA hoya che ema bharata ane rAmacaMdra-guNacaMdra tathA somezvaranA uttarakAlIna vizvanAthanA abhiprAya parathI ekaMdare kahI zakAya. 4 nAndI zlokamAM AvatA "padane vAkyartha vAcaka pada athavA "ggtidatta zabdaprayoganA arthamAM pada mAnavAmAM Ave che." pahelA artha pramANe ahIM le. 1mAM vAkayamaMDa vAcaka be pada che, gle. 2 mAM paNa be ane bleka mAM paNa be che. e rIte traNa glaeNkamAM maLIne kula cha pada thAya che. bIjA arthAta zu tirata nA arthamAM ahIM le. 1 mAM 12, zle. 2 mAM 16 ane zle. 3 mAM 16 pada che. AthI ahIM nAndInA zlokane alaga alaga rIte vicAra karIe te paNa A arthamAM niyata saMkhyA mAtra 1 ne ja lAgu paDe che, jyAre naM. 2 ane naM, 3 mAM padanI saMkhyA vadhAre thAya che. pUrvaraMganuM vidhAna karIne sutradhAra cAlyA jAya tyAre bIjo naTa AvIne kAvyanI sthApanA karate heya che ke kathAnakane anurUpa naTa divya ke adivya rUpa dhAraNa karIne viSayane AraMbha karate hoya che. koIka vAra RtunA varNanathI prayoganI zarUAta thatI hoya che8 A bAbata anusAra bhAse "pratimA nATakanI prastAvanAmAM zaradaRtune ullekha karyo ane kAlidAse "zAkuntala'nI prastAvanAmAM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATaka tarIke ullAgharAghava 43 grISmaRtunuM varNana karyuM tema semezvare tenI A nATyakRtinI prastAvanAmAM zaradaRtunuM nirUpaNa karyuM che. 9 sthApaka athavA sUtradhAra IrachA jaNAve che ane viSNunA aMzarUpa rAmanA udAra carita para AdhArita A pavitra nATyaprayogane abhinaya karIne, pote katArtha banavAne bhAva vyakta thayela che temAM kavie bhaktipradhAna hRdayane Azaya vyakta karavAnI sAthe divya nAyaka rAmaviSayaka "navuM abhinava ane ramya nATaka hevAnuM jaNAvI dIdhuM che. Ama sUtradhAra naTIne A nATathaprayogane hetu jaNAvyA bAda, te tene nATakakAra,71nATakanA vastune tathA sAmAjikone paricaya Ape che. tyArabAda naTI pate putrInI vidAyane kAraNe udvagna manavALI thaI che ema jaNAvIne prathama aMkamAM AvanAra sItA-vidAyanA prasaMganuM sUcana karavAmAM AvyuM che. * prastAvanAne cheDe sUtradhAre vasaragamaMgala nAmane naTa zatAnandanI bhUmikAmAM praveza karavAnI taiyArI kare che ema kahyuM che. e pramANe prathama aMkanI zarUAtamAM zatAnanda sUtradhAre uccArelA zvekanuM ja raTaNa karato karate praveza kare che. A rIte prastAvanAmAMnA prasaMganuM, pAtranuM ane kanuM sUcana thatuM hovAthI " kaddaghAta' kahI zakAya ane te " kaghAtIne pahelo prakAra lAge che.* - A nATakamAM sUtradhAra kathAvastune vistAra zarU karIne cAlyA jAya che, Ama pAtra tathA prasaMgane prastAvanAmAM sUcavIne mukhya kathAnakanI zarUAta tathA nATayAraMbha karavAnI yukti jAI che. arthopakSepake nATakamAM aMkanI rajUAta alaga alaga ekama tarIke thatI hoya che ne emAM amuka amuka prasaMgonI pratyakSa rajUAta thatI hoya che. e aMkomAM rajU thatA prasaMge varacenA anusaMdhAna darzAvavA mATe saMskRta nATakamAM pAMca prakAranA "arthopakSepaka cUMjavAmAM Ave che. mukhya aMkanA cAlu dazyamAM sthaLa, prasaMga tathA samayanI daSTie yojI na zakAya tevI bAbatanA nirUpaNu mATe nATayazAstrIoe apakSepakenI vyavasthA karI che. banI gayelA prasaMgenuM ane/athavA have pachInA aMkamAM bananAra banAvanuM sUcana ke nirUpaNa karavA mATe, pAchalA ane pachInA aMkamAM banatA banAvanI vaccenA sthaLa-samayane ane prasaMgane meLa besADavA ane anusaMdhAna jALavavA mATenI A eka prakAranI yukti kahI zakAya. te pAMca prakAranI hoya che.? Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAdharAghava : eka adhyayana mukhya kathAnaka mATe Avazyaka hoya, paraMtu mukhya aMkamAM rajU karavA mATe rasa ke prasaMganI daSTie azakaya ke ayogya hoya, te tenI rajUAta A pAMca prakAranA arthopalekamAMthI game tenA prayogathI nATakakAra karI zake che. tevA (1) viSThabhaka (2) pravezaka (3) aMkAstha (4) cUlikA (cUlA) ane (5) aMkAvatAra, sUcita prasaMgone atibahu samayagALe heya te viSka bhaka', bahu gALe rahete heya te "pravezaka', alpa gALe heya te "aMkAsya', tethI paNa thoDe vadhu alpa (alpatara) samaya gALo rahete heya te "cUlikA ane sauthI ochImAM ocho samaya gALA (apatama) rahetA hoya te "aMkAvatArane prayoga kare. Ama A apekSapake vizenI vizeSa dha nA. da. mAM (vi. 1, se. 24, pR. 61) levAmAM AvI che. A arthopakSepakemAMthI sAmAnya rIte nATakakArane game tene yathAyogya prayoga karavAnuM hoya che. viSNabhaka: viSThabhaka vize bharata munie temaja rAmacaMdra-guNacaMdra sauthI vadhu spaSTatA karI che. bIjA arthopakSepake paikI "viSkabhaka anya arthopakSepakaeNnAM pramANamAM vadhu samayaparyatanuM kathAnaka ke prasaMgane rajU karavAmAM madadarUpa banI zake che. tene prastAvanA pUrI thayA pachI paNa tarata mUkI zakAya che, ane game te aMkanA AraMbha pahelAM paNa yojI zakAya che.78 temAM purahita, amAtya ane kaMcukI jevAM pAtra tathA madhyama pAtrone saMskRta athavA prAkRta bhASAmAM saMvAda thatuM hoya che. te saMvAda dvArA rAjAnuM prayANu, rAjyamAM thayela baLa, ke AkramaNa ke yuddhanuM nirUpaNa athavA mukhya aMjanA dazyamAM nirUpI na zakAya tevA banAvanuM sUcana karavAmAM AvatuM hoya che, ke jethI pUrvottara aMkanA kathAnakanuM prasaMga ane rasanI dRSTie barAbara anusaMdhAna ane pravAhitA jaLavAI rahe. viSThabhaka be prakAranA hoya che : purahita, amAtyAdi pAtronA saMta saMvAda dvArA raju thatA vikhaMbhakane zuddha viSkabhAI kahe che ane madhyama ane kaniSTha (arthAta, saheja UtaratI keTinAM pAtro vacce saMskRta-prAkRta bhASAmAM mizra saMvAda dvArA raju thatA vidhvaMbhakane "mizra vikhaMbhaka' kahe che. A nATakamAM zuddha ane mizra ema baMne prakAranA vidhvaMbhanI yojanA thaI che. temAM bIjA ane chaThThA aMkanA "zuddha viSThabhaka che ane pAMcamA aMkane mizra vikhaMbhaka' che.. bIjA aMkane viSka bhaka: aMka 1nA aMta pachI ane aMkaranA AraMbha pahelAM vacagALAnA samaya daramyAna banelI ghaTanAonuM nirUpaNa A pravezakamAM karavAmAM AvyuM che. temAM prathama aMkanA aMtima sUcana anusAra ghaTanAne AgaLa vadhArIne Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATaka tarIke "ulAgharAghava 45 bIjA aMkamAM AvanAra bAbatone sAMkaLI levAmAM AvI che. A viSka bhakamAM vinayaMdhara ane naMdibhadranI saMskRta vAtacIta dvArA nIcenI vigatanuM sUcana thayuM che? (1) dazaratha rAjAe rAmanA parazurAma-vijaya nimitte ayodhyA nagarIne utsava UjavavAnI karelI AjJA. (2) rAjAe vasiSThane bolAvavA mATe me kelele dUta. (3) rAmanA pratikUla bhAvinA nivAraNa mATe vasiSTha pitAnI anupasthiti na rAkhatAM, pitAnA jAnUkarNaya nAmanA ziSyane rAjA pAse mokalyo che. (4) bharatanuM mosALa javuM, tethI khinaudayA kekeyI pAse tenA mane vidAthe rAmanuM javuM. (5) rAmane pitAne mane vinada mATe lIlo ghAnamAM praveza. (6) putra rAmane rAjyabhAra soMpIne mukta thaI javAnI rAjAnI mahecchA. A chellI be bAbate agAmI aMkamAM AvavAnI vastunuM sUcana kare che. Ama A viSka bhakamAM be darabArI karmacArIonI saMskRta bhASAmAM vAtacIta thatI hovAthI ane te baMne madhyama pAtro hevAthI tene zAstrIya rIte zuddha vidhvaMbhaka kahI zakAya. chaThThA aMkane viSNabhakaH bIjA aMkanA vikhaMbhakanI jema kAuMTika ane vRkamukha nAmanA be rAjadvArI karmacArIonA saMskRta saMvAdamAM ja che tethI te "zuddha vidhvaMbhaka che. pAMcamA aMkanA aMta pachInA ane chaThThA aMkamAM AvanArA prasaMge tathA kathAnakanA nirUpaNanI sAthe meLa besADavAnI yojanA A viSkabhakamAM thaI che. (Ama pUrvottaravatI be aMkanA vacagALAnA samaya daramyAna banelA banAvanuM nirUpaNa ke sUcana karIne mukhya aMkamAM AvanArI vastunuM anusaMdhAna karavAmAM AvyuM che.) temanA saMskRta saMvAda dvArA (1) sugrIvane kuMbhakarNa bebhAna karIne laMkAmAM upADI gayele, te tyAMthI nAsI chUTIne rAmapakSe pAcho jato rahyo che. (2) hanumAne samudra parathI avarajavara karIne rAma-sItAnAM paraspara abhijJAnenI levaDadevaDathI teonAM jIvana TakAvI rAkhyAM, (3) vibhISaNa pitAnA moTAbhAI rAvaNathI apamAnita thaIne rAmapakSe gayo che ane rAme te zaraNAgatane svIkAra karyo che. (4) rAvaNe zuka-sAraNa nAmanA maMtrIone vAnaraveze rAmasanyanI bhALa kADhavA mokalelA. teo rAmanI sahAnubhUtithI pitAnAM kArya patAvIne ane lakSamaNu-sugrIvane saMdeza laIne pitAnA svAmI rAvaNa pAse pAchA javA nIkaLyA che. emAMthI chelI vAtanI sAthe mukhya aMkanA dazya sAthenuM anusaMdhAna jALavyuM che. zaka rAvaNane saMdezo kahevA gayuM che ane zukanA pAchA pharatI Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ullAgharAghavaH eka adhyayana vakhate aMgadane paNa rAme kAnamAM kaMIka kahIne rAvaNa pAse meka che. e sUcanathI cha aMka zarU thAya che. Ama vacagALAmAM banI gayeluM sudIrgha samayaparyatanuM kathAnaka tathA AgAmI banAvanuM sUcana A "ha vikhaMbhaka"mAM jAyuM che. pAMcamA aMkanA vijhaMbhaka: A viSThabhaka mitra vikhaMbhaka che, kema ke temAM rAvaNanA pakSanA eka madhyama tathA eka kaniSTha varganA pAtranI saMskRta- prAkRtamAM vAtacIta jAI che. ahIM cothA-pAMcamA aMke vaccenA kathAnakanuM joDANa karavAmAM AvyuM che. temAM paNa vacagALAnA ane pramANamAM vadhu samaya daramyAna banI gayelA rAma vizenA banAvonuM nirUpaNuM karI - rAvaNanI vartamAna manedazA varNavIne mukhya aMkanA dazyanA prasaMganuM sUcana karavAmAM AvyuM che. Ama te mArIcanI prathama sudIrgha eka ja ukti pAchalA ane AgAmI aMkanI bAbatanuM anusaMdhAna karavA mATe pUratI hovAnuM jaNAya che. tema chatAM somezvare prasaMga tathA bhAvane vadhu opa ApavA ane asarakAraka banAvavA tathA pAtrane vadhu paricaya karAvavA mATe vidhvaMbhakanI goThavaNa sArI rIte karI lAge che. A mizra viSThabhakamAM citrakUTathI dakSiNa dizAe rAmanuM vanaprayANa zarU thayuM tyArathI mAMDIne vacagALAnA ThIka ThIka samaya daramyAna banI gayele vRttAMta ane sItAnA apaharaNanA banAvanA prasaMganI pUrvabhUmikA rajU thaI che. mukhya dRzya ke mukhya aMka mATe vadhu mahatvanI nahi, chatAM mukhya aMkanI bAbatane samajavA A vidhvaMbhakanI bAbata agatyanI gaNI zakAya. pravezaka: pravezakamAM be ke vaccenI bAbatonuM saMkSipta nirUpaNa thatuM hoya che. te khAsa karIne prakaraNa ane nATakamAM prayojavAmAM Ave che. temAM uttama nahi, paNa madhyama pAtrane prAkRtAdi bhASAmAM saMvAda thatuM hoya che.79 nA. da. pramANe nATaka vagere cAra prakAranAM rUpakemAM tenI pejanA thaI zake che.80 ekaMdare rAmacaMdra-guNacaMdra bhArate ApelA lakSaNane svIkAre che. vidhvaMbhaka ane pravezakanI vacce keTaleka taphAvata rahe che ane keTaluMka sAmya paNa raheluM che ? (1) vikhaMbhakamAM uttama pAtro ane keTalIka vAra madhyama pAtre paNa AvatAM hoya che jyAre pravezamAM madhyama ke nIca pAtre ja AvatAM hoya che. (2) vikhaMbhakamAM pAtrone anurUpa saMskRti ke saMskRta-prAkRta Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATaka tarIke ullAgharAghava rAjA rA -dharA , joi ja bhASAnuM Ayojana thatuM hoya che, jayAre pravezakamAM mAgadhI vagere prAkRta bhASAomAMthI game tenuM Ayojana thatuM hoya che. (3) viSThabhaka prastAvanA pachI eTale ke prathama aMkanI pahelAM paNa yojI zakAya che, jyAre pravezaka prathama aMkanI pahelAM yojI zakAtuM nathI. vidhvaMbhaka ane pravezakane prayoga nATakAdika rUpakemAM thAya che, vyAyegAdi rUpamAM thato nathI, jyAre aMkAsya vagerene prayoga sarva rUpakamAM thAya che. A pramANe vikhaMbhaka ane pravezakanuM svarUpa tapAsyA pachI A nATakanA trIjA aMkanI pahelAM AvatA pravezIne vicAra karI zakAya. trIjA aMkane pravezakaH trIjA aMkanI pahelAM dazaratha rAjAnA pakSanI maMtharA ane subuddhikA nAmanI be dAsIonA prAkRta saMvAdamAM A pravezaka jAye che. bIjA aMkane aMte sUcavAyelI rAmanA rAjyAbhiSekanI bAbatanuM anusaMdhAna jALavavA mATe tathA trIjA aMkamAM rAmanA rAjyAbhiSekamAM AvanAra vipattinA sUcana mATe A pravezakanI yojanA thaI che. rAmane laIne AvavA mATe sumaMtrane kahevA mATe kaikeyIe maMtharAne mokalelI hatI, te kAma maMtharAe saMpanna karyuM che. Ama banelI bAbata mATe vidhvaMbhaka karatAM pramANamAM alpa samaya daramyAnanuM vastu pravezakamAM sUcavAyuM che. aMkAsyaH aMkanA aMtima pAtra dvArA pachInA chinna (arthAta AgalA aMka sAthenA saMbaMdha vinAnA) aMkane AraMbha ja te aMkAsya' kahevAya che. lakSaNa anusAra A nATakamAM aM-1nA aMtanA janakarAjAnI uktithI sucita thatA nAyikanA abhyadayathI tRtIya aMkanA pravezakamAM te viparIta thatuM batAvyuM che tethI pahelI ane pachInI bAbatamAM chinna aMkanI yojanA thaI gaNAya. - aMkAvatAra: (pravezakAdadvArA) sucana karyA vinA (pUrva aMkanAM) pAtra dvArA pachInA aMkane ekAeka AraMbha avatAra thAya che tene "aMkAvatAra' kahe che. A nATakamAM sAtamA aMkane aMte vibhISaNa puSpaka vimAna taiyAra karIne rAmane adhyA javA mATe bolAvI rahyA che. te sUcana mujaba AThamA aMkane AraMbha nirUpAya che, jemAM rAma, sItA, vibhISaNa vagere vimAnamAM beThelAM che. Ama ahIM pUrva aMkanAM pAtro dvArA pachInA aMkanuM avataraNa thayuM che. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAdharAdhava : eka adhyayana A ardhopakSepamAM nirUpita prasaMgAnA samayagALAnI dRSTie khetAM, A nATakamAM khIna, pAMcamA ane chaThThA aMkanA ArbhamAMnA viSNu bhakrenI cAjanAmAM sthAnaka (prasaMgA)nI hakIkatanI ane samayanI dRSTie dItA che. trIjA aMkanA pravezakamAM prasaMga ane samayanI dRSTie vizva Mbhaka karatAM AchuM. aMtara che. Ye prathama akanA cheDe AvatI janakanI uktimAM dvitIya anI Arabhika bAbatanuM sUcana thayeluM che. temAM aMkAsyanA samayanu alpa aMtara rahelu' che. (alabatta, khIjA aMkanA--mAra Mbhanu AyuSyAnuM vana temAM vikSepa pADe che.) a', 7 ne a Mte rAmanI ukti parathI a, 8 mAM vimAna dvArA rAma vagerenA ayeAdhyA pratyAgamanuM sUcana--atyaMta alpa samaya sUcave che. Ama nA. da. nA siddhAMta ahI' arthApakSepakeA mATe jaLavAyA che. aMka nATakamAM aMkA'nI ceAjanA thaI hAvI joIe.86 aMka mATe bharatanA matane dhanaMjaye temaja rAmacaMdraguNucaMdre vadhu vyavasthita ane vigatavAra ApelA che. temAM zabdonA pheraphArane bAda karatAM abhiprAya sarakhA che, aMkamAM sthAnakanI prArabha vagere game te avasthAnI samApti thAya che athavA keTalIka vAra kaI bAbatano viccheda thatA heAya che. tA keTalIkavAra te pachInA aMkamAM cAlu rahe che. aMka bindu vagerethI yukta he!! joIe. a`kAnI yeAjanA nATakanA mukhya prayAjana ane nAyakane anurUpa heAvI joie.87 rAmacaMdra-guNacaMdra karatAM dhanika aMkanu svarUpa viziSTa rIte samajavyu che.88 vividha prakAranA artha" (prayAjanA)thI yukta savidhAna ane rasanA AzrayarUpa 'aMka' hAya che, arthAt jenA kheALAmAM (aMkamAM) rasapUrNa sthAnaka (rasapUrNa artha yukta savidhAna) rahelu` heAya tene aMka kahe che.89 aMkamAM netAnuM pAtra pratyakSa ane avazya Avavu joIe ane temAMnA prasaMga-(bindu) vyApta havA joIe. nATacakra NukArAnA mata pramANe nATakamAM pAMca saMdhi ane ochAmAM AchA pAMca a`` AvavA joIe, e dRSTie khetAM sAmAnya rIte eka sadhi eka akamAM AvI javI joIe. AthI nATakamAM sAmAnya rIte pAMca ane keTalIka vAra pAMcathI vadhu-vadhumAM vadhu-dasa aMka haiAya che. Ama aMka sa`khyAnI bAbatamAM badhA-nATayazAstrIe eka mata che.90 w e daSTie jotAM A nATakamAM ATha anu AyeAjana thayu che. Ama akAnI sakhyAnI dRSTie amuka avasthA ke saSinuM vana eka ja akramAM pUruM na thatAM e pachInA aMkamAM pUruM thatuM heAya che. e A nATakamAM spaSTa che. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATaka tarIke "ulAghara ghava aMkamAM "carita" eTale ke kathAnakanA vividha prasaMge tathA nAyaka ane anya pAnAM guNa -parAkramanuM nirUpaNa thatuM hoya che. ghaTanAnA nirUpaNane jarUra riyAta pramANe aMke ceDA nAnA-moTA hoya che.91 A nATakamAM eka mAMnI ghaTanAnuM anusaMdhAna jALavIne thayeluM che, pratyeka aMkamAM nAyakanA caritrane ane pAtronA guNaparAkramanuM nirUpaNa thayeluM che, pratyeka aMkamAM rAmanI raMgamaMca para upasthiti che. aMke mAMnI saMdhiavasthAnuM nirUpaNa agAu saMdhi-saMdhyonI carcAmAM thoDuM ghaNuM AvI gayuM che. aMka muhUrta (48 miniTa)thI mAMDI vadhumAM vadhu cAra prahara (12 kalAka) sudhI cAle tevaDe hovo joIe. 92 samayanI dRSTie jotAM A nATakanA ake niyata samayane jALavIne lakhAyA hevAnuM (sAmAnya rIte) mAlUma paDe che. abhinayanI dRSTie jotAM A nATakanA aMkamAMnA samayane vicAra karavo muzkelI che. sudIrgha samayaparyatanuM kathAnaka nATaka svarUpe ane abhinayanI dRSTie vicAratAM ke rajU karatAM ghaNuM parivartana pAmI jatuM hoya te svAbhAvika che. kavie nATakanA aMkamAM samyanuM spaSTa nirUpaNa kaIka kaIka jagyAe karyuM che kharuM. jema ke prastAvanA tathA prathama aMkamAM zaradaRtunuM ane prabodhinI ekAdazInA puNyaparvanuM sUcana thAya che, te samaya daramyAna janaka rAjA sItAne vidAya Ape che. aM. 1 ane aM. 2 varace acokkasa varSonuM aMtara paDI jAya che, kemake prathama aMkamAM rAma-vivAha pachInI vAta ane tyArabAda aneka varSo pachInI vAta bIjA a kamAM gUMthAI che. aM. 2 nA vikhaMbhakamAM zarada RtunI savAranA prathama praharane samaya hevAnuM mAluma paDe che. temAM darabArI karmacArI vinayaMdhara ayodhyAnA prAtaHkALanI zebhAnuM ane pravRttionuM varNana kare che te parathI e aMkanA bagIcAnA dazyamAM vidUSakanI bhejana veLAnI ukti parathI e Akhe prasaMga madhyAhna sudhI cAlyo hovAnuM mAluma paDe che(pR. 33). e aMkane cheDe Avele dazaratha rAjA ane rAma vaccene banAva saMdhyAkALe banyuM hovAnuM mAlUma paDe che (vaitAlikanI ukti pR. 38). Ama A Akho aMka A divasa cAlyA lAge che. A aMka 2 pachI aM, 3 mAMnI ghaTanA najIkanA DAka divasamAM ja banI hevAnuM mAluma paDe che. bIjA aMkamAM rAjA rAmane rAjya soMpavAnuM vicAre che ane trIjA aMkamAM rAjA rANI kekeyInA be varadAnene lIdhe duHkhI thAya che tenuM varNana che. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAgharAdhava eka adhyayana aM. 3 mAM sumaMtra nitya karmathI paravArIne kacerIe jaIne rAjAne maLI AvyuM hovAnuM ane te kauzalyA mAtAne paNa nitya karma paravArIne jaladIthI rAja darabAre pahoMcI javAnuM jaNAve che. te parathI e aMka savAranA bIjA praharamAM zarU thayo hovAnuM anumAna tAravI zakAya. paraMtu te pachI te aMkamAM samaya aMge khAsa nideza upalabdha nathI. aMka 4 mAM paNa zarUAtamAM samayane kaI paNa nirdeza thaye nathI, paraMtu dazaratha rAjAnA mRtyune lIdhe kanakacUDane zApAvadhi pUre thayo hovAnuM sUcana thayuM che kharuM. A parathI rAma vanavAsa pachI ochAmAM ochA lagabhaga cha divase A aMkanuM kathAnaka bhajavavuM zaru thayuM hovAnuM mAnI zakAya. A aMkane aMte rAma sAyaM saMdhyA karavAne samaya nirdeza kare che te parathI e aMkanI samAptinA samayane khyAla spaSTa thaI zake che. tyAra pachInA keI aomAM abhinaya ke prasaMganI aMdara samayane nirdeza spaSTa rIte thatuM nathI. e rIte jotAM A nATakanA ATha aMke ochAmAM ochA cha kalAka mAgI le! paraMtu abhinayanI dRSTie e prasaMgo sthaLa ane samayanI maryAdAmAM rahIne raMgamaMca para rajU karI zakAya tevI paristhiti sarjAI zake kharI. (kaI mahAparvanA divase lAMbo samaya cAle tevAM nATaka bhajavAtAM haze ane temAM be traNa virAma rakhAtA haze). AthI murAri, rAjazekhara ane jayadeva jevA nATyakAronI kRtio, je anukAlIna saMskRta nATayakRtionuM pratinidhitva dharAve che, tenA karatAM ghaNuM vadhAre aMze semezvaranI A nATayakRti samaya, sthaLa ane kriyA (arthAt prasaMgonI rajUAta)nuM sAmaMjasya jALavI zakI heya tema mAlUma paDe che. - nA. darpaNa kAroe "caturyAma muddata (nA.da, sU.16) thI samayanuM "ba: palAyana sadhi' (18) ane 'pUrAvAne pUrodhe rAjya-dezAdi viplavA (sU, 19) thI sthaLanuM sAmaMjasya goThavavAne prayatna karyo lAge che. dhanaMjayadhanike paNa evuM sAmaMjasya goThavI joyuM che. A lakSaNa jotAM saMskRta nATayazAstramAM sthaLa, samaya ane prasaMga (kriyA)nI ekatA jALavavavAne Agraha (siddhAMta svIkArya lAge che.) e khyAla ochA-vattA pramANamAM A nATakamAM paNa rakhAya che. 'pUrAvAna" athavA "prayANa-rAme citrakuTathI AgaLa karela vanaprayANa Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATaka tarIke u9lAgharAghava 51 nide za mukhya ane badale viSThabhakamAM sacavavAmAM Avyo che. caturthaaMkamAM be gaMdhanI ayodhyAthI pitAnI nagarI taraphanI vimAnayAtrAnA varNanamAM dUradhvAnane ulekha kahI zakAya ane aSTama aMkamAM rAmanA ayodhyA pratyAgamana prasaMge paNa kavie durAgvAnane upayoga karyo ema kahevAnuM mana thAya, paraMtu deva-gaMdharva jevI amAnuSI nionI tathA gaganavihArI vimAna jevAM divya vAhane (sAdhana) dvArA thatI pravAsanI bAbatamAM pravAsa sudIrgha hovA chatAM eTale jhaDapI thatAM hoya che ke tenuM nirUpaNa ghaNuM TUMkuM lAge nA. da. kAre e paNa divyane gaganasaMkramaNanuM sAmarthya hovAthI ahIM tene apavAda svIkAryo lAge che. aMkamAM kathAnakanI viruddha ke rasaghAtaka kaMI paNa na javuM joIe. kathAnakanI daSTie, aMkanI dRSTie ane viSThabhakAdimAM paNa niSiddha bAbate heya tevI bAbatenI sudI yAdI nATayazAstranA graMthamAM maLe che. A nATakamAM te niyamAnusAra kavie niSiddha bAbatenI pratyakSa rajUAta TALIne tenA pareza sUcana dvArA ja nirdeza karyo che, dA. te mukhya nAyakane ghAta A nATakamAM kayAMya sUcavAyo nathI, paNa lakSamaNanA mUrNita thayA pachI tene mRta samajIne rAme prANa tyAga karavAnI taiyArI je vA. rA.mAM batAvI che te A nATakamAM paNa nAyakanI thoDI hatAzAne lIdhe batAvAI che kharI (a. .). aM 7 mAM lakSamaNuM mUrzita thayAnA varNanamAM paNa rudhiranuM TapakavuM jarA paNa batAvyuM nathI. kuMbhakarNa pitAnA ghAmAMthI nIkaLatA rudhirAsavathI matta thayA che tevuM vRkamukhanI uktimAM rudhira TapakavAnuM pakSa varNana karyuM che (aM. 7, le. 3). yuddhavarNanamAM rUdhiranuM parokSa sUcana gherAkSanI uktimAM Ave che (saM. , pR. -7). rAma-rAvaNanA yuddhanuM varNana kApaTika-vRkamukhanA saMvAdamAM pratyakSa jevo AbhAsa Ubho thAya te rIte rajU thayuM che. Ama semejare niSiddha bAbatanuM aMkamAM sUcana ke nirUpaNa karavAmAM niyamanuM anupAlana karyuM che. | nATakanA pratyeka aMkamAM nAyakanI upasthiti (eka yA bIjI rIte paNa) ejAvI joIe. e niyama anusAra A nATakanA pratyeka aMkamAM nAyaka-rAmanI upasthiti varatAya che. aMkamAM jeTalAM prAtre hoya temanI aMkane aMte niSkrAMti thavI joIe. A niyama sAmAnya rIte badhAM nATakakAronI jema sAmezvare paNa pitAnI A nATayakRtipara jALavyA che. - Ama aMkamAM agya bAbatonuM, prasaMgane yegya samayAvadhinuM ane rasathAnAne anurUpa prasaMgano rajUAtanuM sUcana zAstrIya daSTie spaSTa karavAmAM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5ra : u9lAgharAghava : eka adhyayana AvyuM che. tenuM pAlana A nATakamAM thayuM che. u. rA mAM AvatuM chAyAnATaka somezvaradeve u. rA. nA aM. 4 nI puSpikAmAM "chAyAnATaka' tathA , 7 nA keTalAka bhAgamAM 'chAyAnA prayojIne emAM avanavI vividhatA mUkI che. A nATakanA aMkanI puSpikAmAM sAmAnya rIte "amuka aMka: samApta ema AvatuM hoya che, jyAre A kRtinI be upalabdha hastapratomAMnI ekamAM aM. 4nI puSpikA A pramANe ApavAmAM AvI che-ti zrI kumAra komezvaradevasya kRtAvullAgharAghave cchAyAnATake caturtho'GkaH samAptaH / / aM. 7 mAM vRkamukha-kApeTikanA saMvAdamAM Avo saMvAda Ave che - vRkamukha sakho !...rAmalakSmaNayo svarUpa svAmino manovinodayAya vinyastamasti / taravastrota. (ti vaDDamarva yati) kArla Ti- navA vivaya ).1chAyAnAhyAnusaarenn manoharamida Alikhita bhavatA / (iti vaacyti|) Ama ahIM vRkamukhe lakhelA patrapaTTane kApaTika chAyAnAhyAnusAra Alekhelo kahe che. A rIte ahIM chAyAnATayAnusAra lakhelA eka patrapaTTane nirdeza prApta thAya che. A ulekha aM. 4 nI pupikAmAM prayojAyela "chAyAnATaka" thI kaMIka judA arthamAM abhipreta lAge che. "nATaka' ane "nATaya vacce keTaleka bheda rahe che ja. paraMtu aM. 7mAM te "chAyAnArca' nahi, paNa chAyAnATaya anusAra Alekhele saMvAda rajU thayuM che. AthI ahIM "chAyAnATaka temaja, "chAyAnATaya ne vize vicAra karavA prApta thAya che. A aMgenI carcA anyatra a A lekhikAe karI hovAthI tenuM vivecana karavAnI ahIM AvazyakatA jaNAtI nathI. vibhinna nAToktio ' nATakamAMnI sUcanAo tathA uktio yathI prasaMge yathA yogya rIte javAnI vyavasthA bharate tathA nA. da. kAroe karI che. A nATakamAM paNa "svagata', prakAza" ane "apavArya uktine prayoga yathA prasaMge karavAmAM AvyuM che. ('janAntika ukitane prayoga A nATakamAM thayo nathI.) A nATakamAM pAnI karakasara tathA nATyacamatkRti mATe "AkAzakti ane nepathyamAMnI uktine prayoga thatuM jovA maLe che, jemake aM. 1 mAM le. 14nI "AkAze" ukti; a, 7. 5. 133 mAM AkAzamAMthI dUrathI saMbhaLAtI ukti, aM. 5 mAM gharAkSa nI uMti pachI rAva ne uddezIne prayojAyelI padhdhati' tathA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATaka tarIke ullAgharAghava 53 aM. 7 mAM saMjIvanI auSadhi laIne AvI pahoMcyAnA samAcAra sUcavatI nepokti" (pR. 128), sItAnA agnipravezanuM sUcana karatI nepakti ' (pR. 131) ItyAdi viziSTa rIte prayojAI che. nATyazAstramAM kathAnakanI rajUAta mATe cAra prakAranI yuktio nirUpAI che. (1) sUya (2) prajaya (3) abUca ane (4) upekSaNaya.8 A cAramAMthI game te yuktinuM nATakamAM anusaraNa karavAnuM sUcavAyuM che. u. rA. mAM nepathya, AkAzabhASita jevI uktio dvArA "sUya" ane "upekSaNaya vidhvaMbhaka jevAM arthopakSepakanI madadathI "prayojya' sivAyanI bIjI badhI yuktio ane mukhya aMkamAM " prajaya' yuktithI kathAnakanuM nirUpaNa thayeluM che. nATakamAM nIrasa ane anucita bAbatanuM sUcana ja karavuM joIe, je uparokta prAya' sivAyanI yuktiothI nirUpatuM hoya che. te sivAyanI bAbatane ka9pI levAnI rAkhavI joIe. juguti bAbatane tyAga karavo eIe.9 AkhA nATakamAM keTalIka bAbate bilakula tyAjya gaNAI che ane keTalIka bAbate mukhya dazyamAM rajU karavA mATe tyAjaya gaNAI che.10deg A rIte jotAM mukhya aMkamAMnI niSiddha bAbatanI ane samagra nATakanA kathAnakanA rasanI dRSTie niSiddha bAbatanAM 101 /1 carcA nA. da. kAroe karI che. agAu joyuM tema A nATakakAre keTalIka bAbate mukhya aMkamAM rajU na karatAM game te arthopakSepakamAM rajU karI che ane keTalIka bAbate choDI dIdhI che. A AkhA nATakamAM jugupsAkAraka ke rasaghAtaka ke tyAjaya bAbatonuM nirUpaNa semezvare mukhya aMkamAM ke arthopakSepakamAM paNa karyuM nathI. pAdaTIpa 1. viSNupurANa (vi. pu), khaMDa 3, 4, 17, 20-34 - 2, Types & Sanskrit Drama; "saskRta nATayazAstranA vikAsanI rUparekhA 3. seM. narendra, "mAratIya nAhyavAhiya', "siddhArata" .46-66 4. (1) marata, nAsthazAstra (nA.zA.) Vol, II, a. 18, OMo. 10, pR. 411; VolIII, 5. 19, Ao. 1, pR. 1. (2) vi. gha.g, ma, 17, ko,7-18, pR. 28, 37-38, . 31 para, pa3-64, . 40-42 . (3) ghana-ghani, razipa (dArU), prAza 1, R. 11, pR. 83-84 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54. ullAdharAghava : eka adhyayana (4) hemavandra, jA. ma, a. 18, jU. 3 mAM bharata nA. nA. zA. nA OM. 18, zlA, 10-11 uddhRta kare che. (5) rAmacandra-zuLacandra, 'nAcavA'(nA.ra.), vive 2, sUtra 8, 6, 17-19 5. mata, nA rA., Vol. III, o. maiM 19, zlA, 28; 6.; 6. 1, hA, 13; nA. OM, vi. 1, sU. 48, rR. 17, 29 6.. (i) marata, nA. zA., Vol, III, a. 19, 2aaa 143-144 lokAne duHkha bhulAvIne AnaMda ApavAnI pravRtti, AnaMda ApIne samArge vALavAnI pravRtti e nATakanI pravRtti kahevAya. (ii) vi. 1. pu., ma. 17, mhe', 63, pR. 42, (iii) vaiM. 6, 6, 1,xe. huM 7. nA. 6., vi. 1, 2, 4, pR. 17 8. nATakanI prastAvanA, pR. 2. 9. nA. zA., ma. 21, 2stA. 11; haiM. . 6, 1, x. 24, rR. 91, 6.3, rR. 217; nA. 6., vi. 1, sU. .86, rR. 94 . 10, hA, sabhyatra'siMhaiM, savitA maur matiyA~,'DaoN. nagendra, bhAratIya nATayasAhitya', pR. 45-56 paranA lekha. 11, mA zA., Vol. III, 6, 19, 2, 43-44; nA. 6., vi. 1, 6. 4. pR. 94 12. nA. zA., a. 19, Daa. 7; nA. 6, vi. 1, sU. 37 ane teno TIkA, pR. 84. 13. temAM tene phaLanA hetu kahyA che, nA. 6. upayu kta, 14. 6. , 6, 1, xeaa. 24, pR. 19; nA. 6, vi. 1, 1. 43, rR. 94. 15. 6. , 6. 1, mhe. 22-23, rR. 91. 16. nA. zA., ma. 1, zvetA, -7; haiM. 6, 6. 1, 2, 19, pR. 88; nA. 6, vi. 1 sU. 37, pR. 84 17. nA. zA., 6. 19. , Daa. 6-7, 13-19 phAti. 18. bharatamunie nA. zA. mAM avasthAe pachI sadhionA lepa vizenu vivecana traNa zle(19/16-19mAM ApyuM che ane tyAra pachI a prakRtieno carcA karI che. (AmAM kramikatA ane pravAhitAmAM kaIka garabaDa lAge che.) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nATaka tarIke 'ulAdharAdhava' 19. mata, nA.zA., A. 19, xo. 20, pR. 12; 6. 4, 5, 1, . 18, pR. 88; nA. 6, vi. 1, sUtra 25, pR. dara 20. Dr. Kulkarni, 'Conceptions of Sandhi in Sanskrit Drama'; DA. satyatatrasiMha, 'nATyazAstrameM pAMca sandhi aura pAca artha prakRtiryA" 21. jemake nA.da.kArAe ane anya vidvAnoe nATakanAM lakSaNAne spaSTa rIte samajAvavA khAtara ja nATakA ke rUpa4-prakAronI racanA karelI hAvAnAM dRSTAMtA paNa maLe che. e racanAe lakSavA samajAvavA pUratI agatyanI paNa tenA sAhityika mUlya mATenI carcAno viSaya ahI alaga paDI jAya che. 22. nA.zA., A. 19, aaa. 9; haiM. 6, 6, 1, st. 20, rR. 89 23. nA.rA., a. 19, xe. 22; 6. 6, 6, 1, xeaa. 24. rR. 87, . 55 24-25-26. nA.zA., 6. 19/39, 6, 6, 1/24 pR. 91 1. sayyadratasi'haiM, uparyuM kta, 27. nA..,. ma. 19, tA. 40-41, rR. 24-25 28. nA.., Vol. III, mR. 19/23, pR. 13-14; 3, 6, 1/34, rR. 77, 29. nA.., 19/17, rR. 7 30. uparyukta, za. 40, rR. 25 31. u.rA., 2/51mAM pratimukha' sadhinI carama sImA che. 32. u.rA., 3/2-5mAMnA savAda 33. nA.zA., uparyukta, D1. 24-25, 24-25, 28-29, pR. 15 34. uparyukta, zveta, 41, pR. 25; hemacandra, jAvyAnuzAsana, sUtra 6, pR. 45ra; 35. nA.zA., 19/42, pR. 26, phremantandra, uparyuMkta, ma. 8, sU. 4, 454, nA.., vi. 1, 5. 39, pR. 99 36. aM.4.. sItAnI tevAmiva asmAvi vA sa svacanasa MyA maviti ? (6, 76). 37, nA.zA., 19/28, 107-109, svapna, patra, sadezA, nepathyakti ane AkAzabhASatane nA.zA.mAM AMtarasaMdhi kahevAmAM AvI nathI pazu Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ullAgharAghava : eka adhyayana temanuM khAsa saMdhio ke "saMdhibheda kahe che ane saMgenI carcAmAM "patra' ane "saMdeza"ne samAveza thAya che. bharata, nA.zA, 1953, 105; kathakRta saMskRta nATaka', pR, 431 nA AdhAre 38. savidhAnakhaNDAnyaGgAni sandhirUpasya aGgineo'vayavatvena niSpAdakatvAt / - nA.6, vi. 6, pR. 106 29. nAdimAMne "prazastine paNa anivArya Avazyaka aMga gaNyuM che. paNa - e parathI De. kulakarNa e temane mata darzAvIne e aMgane prakSapta gaNyuM che. uparyukta. p. 401, 40, nA.zA, mAM vilebhana'nI carcA bAda bharata muni A pramANe kahe che uktenaiva na paurvAparyeNa bhavati / Anantarya niyamastu nAsti, na sandhyantarANAM rAmArInAM ma na zAMta / Vol. II, . 19 pR. 38. 41. nA,zA, 1948-pa3; nAdAmAM pAMca saMdhie cha batAvIne samajAvyuM che, vi, 1, pR. 107-4, 196-198. kara. nA.zA., 19/102-103 43, nAda, vi. 1, sUtra 40, pR. 105 44 ejana, sUtra da2, pR. 123-124 45. ejana, sUtra 76, pR. 145 4. ejana, sUtra 90, pR. 11 47. ejana, sUtra 103 ane tenI TIkA, 5. 196. 48. De. kulakarNI, uparyukta, pR. 401 (I. sa. 1956); pRthvInAtha dvivedI, _ 'bhAratIya nATyazAstra kI paramparA aura dazarUpaka,' pR. 44-45. 49, nAdAmAM A bAbata para ThIka dhyAna kheMcyuM che, vi.1, pR.127, 50. nA.zA, 1964, pR38; da. rUpra.1, pR.92; nAda, vi. 1, sUtra 50, 5108, 51. nA.zA, 1870, pR. 39 ane tenI TIkA-rAjA: pariyiA. vANitazya arthasya suSThu vizeSa vacaneralpavistaraNam-parikaraH / para. nA.zA, 19 70, pR. 39; dArU pra. pR.93; nAda vi. 1, satra para, 5. 106 pa3, nA.zA, 1971 pR. 39; dArU, pra. 1, pR. 93; nAda, 1,59, pR. 119 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATaka tarIke ulAdharAdhava' 54. nA.zA.,19/72; 6.2, pra.1, pR.95; nA.6, 1/53, pR.111 ('samAhiti'). 55: nA.zA., 19 ramADamrutAveza:; 6.2., 1, pR. 97; vismaya: parimAvanA nA.6, 1/61, pR. 122. 57 56. nA.zA., 19/87, pR. 57, 6.rU., 1, pR. 128; nA,,, pR. 179, A baMnee sarakhuM ja udAharaNa ApyuM che. 57. nA:zA., 19/98, pR. 57; 6.rU., pra. 1, pR. 128; tA.6, 1/101, pR. 1789 58. nA.zA., 19/98 pR. 57 pa9. nA.zA., 19/103, pR. 60; nA.6, 1/115, pR. 191 60. nA.zA., 19 103, pR. 60; 62, pra. 1, pR. 134; varecchA lAvyasaphArIH / nA.da., vi. 1, sU. 115, pR. 193, 61. nA.zA., 19/104, pR. 67; 62, 6. 1, pR. 134; nA.., vi. 1/116, pR. 165 6ra. nA.zA., 20/31, pR. 93 63. bharata pU`raMganAM- 19 aMgA mAne che, (nA.zA., a, 4-5), jyAre rAmacaMdraguNucadra enAM 18 aMgAne choDI daIne eka ja (chelluM.) praracanA' aMganA svIkAra kare che, nAduM, vi. 4, sUtra 230 ane tenI TIkA; zrI DeAlararAya mAMkaDa, 'TAipsa eNk saskRta DrAmA', pR. 46, 64. bharata, nA.zA, Vol. I, 1/56-57, 5/104, pR. 236, Vol. III, 20/27-29 pR. 92, 27,43, pR. 310; nAndI vize rU. mAM svataMtra spaSTatA karI lAgatI nathI, nA,6,, vi. 3, sUtra 156, pR. 275, vi. 4, sUtra 1, pR. 363, 'sAhityapa'' (sA. 6.), vira. 6, kA. 24, pR. 368-371, 65. (1) maminayanula, 'hinto aminatramAratI,' 'suv tinta' valam' vyAkaraNanI dRSTie padanI A vyAkhyA che, a.1, pR.137, (2) nAda.mAM mULa vAyApelayAtrAntara vAyani vAni ema bharata muninA mata samajAvavAmAM AvyA che. vi. 4, sUtranI TIkA (3) sAda, pari. 6, 4aa. 23-24, pR. 368-371. nA.zA. pramANe 8 ke 12 padanI nAndI; nA.. pramANe nAndInAM 6 ke 8 pA (AgalA pAdaTIpa anusAra) ane sAda pramANe 8 ke 12 padanI nAndI manAya che, pari, 6, zlA, 25. vaLI zrI manemAhana dveSe 'pada' ATha prakAranA samajAvyAM che, 'Natya Shastra', Translated Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAgharAghava : eka adhyayana . & edited by Manomohan Ghosa, p. 9 & p. 253. ka, nAza, Vol, I, 5/133-135 157 ane 167 ane vighag, khaMDa 3, 17/ra0; dArU, 4, 3, 2, 2, pR. 203, nAda, vi. 3, sUtra 157, pR. 277 67. nA.zA, 5/167; dArU, 3, pR. 204 68. nAzA, 20/7, pR. 95; dArU, 3/4, pR. 205 69uparA, aM. 1, prastAvanA, le. 4, pR. 2 70. ejana, gle, 5-6, pR. 2 71. ejana, zla. , pR. 3nI zarUAtanI sUtradhAranI ukti. 72, ejana, le. 7 73. ejana, zloka 10 74 nAzA, 235, pR. 84; dArU, 3/9, pR. 207- rara vAya' ahI kathe ghAtane pahele prakAra che, sA.6, 6,35, pR. 378 75. dArU, pra. 3, 215 76. nA.zA19/106-107, 110, 5, 64 (prakSipta); nA.da, 1/20 77, nA.zA, Vol, II, 18,24-40 "Amukhe kSepasaMprayA darU, pra. 3, zle, ra9-30, pR. 218; dUradhvayAnaM nAda, 1/19, pR. 50 78. nA.zA, vol. II, 18/54-55, pR. 423, Vol. III, 19/111-11ra (prakSipta) zuddha ane saMkIrNa vikhaMbhaka vi.dha.y, khaM, 2, 17/24; dArU, pra. 3, le. 28-29; nAda, vi. 1, sUtra 20, 5. para, 78 nAza, Vol, III, 18/114 (prakSipta); nA.zA, Vol. II, 1833-34, 55-5; sAda, pari. 6, kA, 57, 5. 29ra 80. nAda, vi. 1, satra 21, pR. 56 81, bhAratanA nakazAmAM "aMka "vikhaMbhaka ane "pravezakanI sArI carcA che (a.18). "aMkAsya' vagere anya arthopakSepakenI carcA bharata munie e ja vakhate karI nathI, paraMtu a. 18/114mAM pAMce ya apakSepakenI carcA prakSipta bhAgarUpe karI che. 2. pAdaTIpa 78 pramANe nAthA 19/114 (prakSipta)mAM pratimAnArA praveza nAma viyA cethA caraNamAM pharaka paDe che; vi.dhay, khaMDa 3, 1713. ane 1; aDDA, yamunA ,da, vi.1, sUtra 21 ane 26, pR. 56, Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATaka tarIke ullAgharAghava 50 83, nA.zA, 19116 (prakSipta) bharata "aMka mukha' kahe che tene nAdamAM "aMkAsya' kahyuM lAge che nA.da. vi. 1, satra 22, 5, 58, jeka mAhya ane muva paryAyavAcaka zabada che. 84. nA.zA, a. 19, le. 114-115, pR. 5mAM A pAMca 'arthopakSepa ke kSepaka gaNAyA che. nAda, vi.1, sUtra ra3, pR. 60 85. nA.da, vi.1, satra 24, 51 86, nAza, Vol, II, 18/14-30; vi.dha.dhu. khaMDa 3, 17/10-12,15-17; dara, pra. 3, zle, 28, 38; nI.da, 1,16-17; zrI mAM, uparyukta, pR. 45; De. rAdhavana, ' ta nA maura amina ', "hindI nArasihAna,"g, 6 87. nA., sUtra -mags vijuDavAI: nAma muhUrtatA . pa.40, darU, pra. 3, zla, 3ra, pratyakSanetRttarite... 88, dArU, pra. 3, le. 30, 31, pR. 218, 221 89. nA.zA. 18/105; dArU, pra. 3, 5. rara1; nAda, vi. 1, sUtra 17, 5. 46 puchANasamAtram . vizvanAtha, sA.da6/11, pR. 243A bAbatamAM be prakAranA mata pravarte che keTalAka vidvAne aMkanI ghaTanAnI daSTie A vAkaya samaje che. keIka vRtta, varNana ke caritanuM citraNa mukha' saMdhimAM zarU thaIne) pratimukha saMdhimAM pUruM thatuM hoya, keIka vAra "garbha" ke "vimarzamAM pUruM thatuM hoya che athavA amuka saMdhithI zarU thaIne zarUAtamAM ke pAchaLathI game tyArathI zarU thaIne "nivahaNa" ke bIjI game te saMdhimAM parisamApta thatuM hoya che. Ama gAyanA purachamAMnA nAnA moTA vALa eka samUhamAMgurachamAM-eka sUtramAM hoya che te rIte nAnImoTI ghaTanA mukhya kathAnakamAM ekasUtratA jALave che. bIjA mate nATakamAM aMke gapuchanA taMtunI jema nAnA-moTA hoya che, paNa te mukhya rajUAtanA lakSyane anulakSIne. Ama ghaTanAnI laMbAInI dRSTie be mate paDI gayA lAge che. 91. nA.zA, 18/14-30; dara, pra. 3, le. 36; nAda, vi. 1. sUtra 16 22. vA.rA, ayodhyAkAMDa, sarga 2, le. 65 ane pu. 14. bharatane kekayadezathI ayodhyA AvavA mATe rastAmAM sAta rAtrione vAso karavo paDyo hato: ane sumaMtra rAmane tamasAnA kAMThA sudhI vaLAvIne pAchI ayodhyA AvyA tyAre rAmanA vanavAsa gayAnA chaThThA divase dazaratha rAjAe deha choDyo hata-e carcAnA AdhAre, Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAgharAghava eka adhyayana " 93. dArU, pra. 3/36 mAM samaya; le. 31, 37 mAM prasaMga ke kathAnaka ane le. 24 mAM sthaLanuM sAmaMjasya sUcavyuM che. 94 nA.zA, Vol, II, 18,21, pR. 419; dArU, pra. 3, le. 35, 5. rara; nA,da, vi. 1, sUtra 16-caturyAma muhUrNataH | 45. nAzA, 18/ra3, 5, 4ra dArU pannira tejAmajoDaca nimaH | pra. 3, le. 37 , bIjI hastapratamAM mAtra vADA samAvatara lakheluM che, kaka/a De. vibhUti. vi. bhaTTa, somezvara prajita chAyAnATaka ane chAyAnArya, - "sAmIpya", 5.3, aM. 3-4 97 nA zA, Vol, II, 15/85-8, pR. 280; nAda, vi. 1, sUtra -11, 5. 29-33 98, ejana, sUtra 9, pR. 31 100 nA. zAka, vol. II, a. 18, zle 38, 40, pR. 4ra6-4ra7, nANA; | Vol. III, a. 22, le. 285-307, pR. 225-26, a. 27, zla. 95, - pu. 318 vagere; dArU, pra. 3, le. 34-37. 100/1. nAi, vi. 1, se. 19, 101. ejana, sUtra 8-9, 14-15 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa : 4 nATakamAM kAvyatattva ane geyatatva nATakamAM 5gha pramANa saMskRta nATakamAM AvatAM saMvAdo mukhyatve gadyamAM hoya che, paraMtu emAM vacce vacce prasaMge pAra padyabaha racanA karavAmAM AvatI. u. 2. nATakanI hastapratanI vigate parathI maLatAM graMtha pramANa sAthe nATakanI aMdara AvatA vividha zlekenuM zloka pramANa sarakhAvI jotAM mAlUma paDe che ke ekaMdare A nATakane lagabhaga dvitIyAMza (2/3) padyamAM che, jyAre lagabhaga eka-tRtIyAMza (1/3) gadyapadyabaha che. * A nATakanA aMkamAM ekaMdare 422 zleka Ave che. A anusAra aMka dITha glaeNkenI sarerAza saMkhyA lagabhaga 53 thAya che. dareka aMkane aMte vastupAlanI prazastine eka eka leka umerAya che ane AkhA nATakane aMte graMthakAranI prazastinA pAMca leka umeryA che. A tera pleke umerAtAM nATakane lekenI kula saMkhyA 435 thAya che. * A zloka saMkhyAne anya rAmacarita viSayaka nATakanI zleka saMkhyA sAthe sarakhAvatAM mAlUma paDe che ke ma.ca.mAM aMka dITha sarerAza leka saMkhyA 56, anArAmAM 81, bArAmAM 78, ane prArA. mAM pa6 jeTalI che. A rIte jotAM semezvare padya pramANamAM murAri ane rAjazekharanI jema atireka karyo nathI, paraMtu bhAsa ane jayadevanI jema pramANuviveka jALavyuM che. aMkanI aMdaranA kalekenI laghuttama ane guruttama saMkhyA vaccenA taphAvatanI tulanA karatAM mAluma paDe che ke A taphAvata ma.ca.mAM 20 ne ane urA.mAM 27 che, jyAre bArAmAM te 47 ne, prArA.mAM 60 ne tathA ana.rA.mAM 97 ne che. Ama A bAbatamAM paNa semezvaradevane pramANuviveka prazasya che. nATakamAM suMdara ane DuM padya ane thoDAka pramANamAM gadya prajAvuM joIe. eTale ke temAM lekenuM bAhulya ke padya uktinuM ati dIrdhatva na hovuM joIe. (eka ja vyaktinI sudIrdha ukti na AvavI joIe.) gauNa bAbatenuM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara ullAdharAghava : eka adhyayana eTale ke avAMtara vastunuM vyavasthita ane ziSTa nirUpaNu karavuM joIe. mahAkAvyamAM samudra, sUrya-caMdra-Rtu vagere samayAne lagatAM vistRta ane vividha vanA apekSita ane upakAraka gaNAya che, jyAre raMgabhUmi para rajU thatA rUpakamAM AvAM vaSNunA kathAnakanA vistAra ane rUMdhe che. sAmAnya rIte AvuM vana ekame laikAmAM AvavuM ISTa gaNAya che. ke surArie ana.rA. (aM.ra)mAM prAtaHkALanI zAbhAnuM varSoMna (viSNubhaka zlA, 10-13) cAra zlakAmAM kayu che, gAdhinandananI AzramabhUminuM vana lagabhaga pacIsa zlokeA(14-38)mAM rAma-lakSamaNunA padyamaya saMvAdamAM nirUpyuM che, a, 7 mAM rAmanA rastAmAM AvatAM sthaLAnu` ja mAtra nahi, paNa sUrya, caMdra, prabhAta, caMdrodayAdi aneka bAbatAne nirUpIne e aMka 148 zlokeA sudhI vistaryuM che. temAM himAlayanu varNana lagabhaga vIseka zlokA(29-40, 45-49 vagere)mAM, caMdranuM pAMceka zlokA(51-55)mAM, caMdrodayanuM traNeka zloke (71-73)mAM ityAdi dekhA de che. jayadeva kavie pra.rA.mAM rAmanA . ayAyApratyAgamana prasa Mge mArgImAM AvatAM sthaLAnuM varNana karatAM e aMka 7 lagabhaga 90 zlokA sudhI nirUpyA che. temAM vana--upavananuM vana me (7-80) lekAmAM, prabhAta kAlanu vaNuM na chaeka (zle. 81-86) zlekemAM vadhumAM vadhu yu' che. tyAra bAda sthaLAnuM ke te bAbatanuM nirUpaNu paDatuM mUkrIne kavie rAmanA ayAkhyA paheAMcyA pachInI ghaTanA raju karI che. rAjazekharanA bhA.rA.mAM paNa sthAnaka, rasa ke prasaMga mATe hAnikAraDha thAya che evAM sudI vanA jaNAya che. teNe ayAkhyApratyAgamananA prasagavALA a. 10 ne uttarA lagabhaga 88 zleDDAmAM yAyA che. vaLI emAM sthaLa vana uparAMta caMdra, vAdaLAM, AkAza, ujjayinI, sakhyA, varSARtu vagerenAM vananA paNa ThIka ThIka samAveza karavAmAM AvyA che. AthI raste AvatAM sthaLA uparAMta itara viSayAnuM laMbANu (bhAra) vadhI gayu che. ana, rA,nA aMtima aMka 7mAM je prasaMga nirUpAyA che te ja prasaMga u. rA.nA aMtima aMka 8mAM nirUpAyA che. A baMne kavioe potapAtAnI nATayakRtiomAM keTalAMka sarakhAM ja sthaLAnA ullekha karyo che, paNa temAM kAMka batenI maulikatA dekhA de che. ana. rA.mAM laMkAthI pAchA pharatI vakhate rAma, lakSmaNu, suprova-vinI su-e cAre ya jagu raste AvatAM sthAne yathA yAgya Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATakamAM vyatattva ane geyatattva khyAla sItAne Ape che, temAM lagabhaga 133 zlokeAnu` vistRta ane kRtrima, ADaMbarapU` AyeAjana thayuM che, temAM vacce vacce krAika vAra sItAe prAkRtamAM uccArelA zlaoNkA tathA trijaTAnI ukti paNa Ave che, jyAre u. rA.mAM ghaNuM karIne rAma ane pachI lakSamaNu-vibhISaNu kArSIka vAra sItA samakSa sthaLa vana kare che. temAM lagabhaga 25 zlokAnu" AyeAjana thayu' che. temanA saMvAdamAM semezvare vacce nIti, cAritrya tathA dhArmika vicArono samAveza karyo che, te sAmezvaranI vizeSatA che. 3 upara pramANe jotAM murAri, rAjazekhara ane jayadeva jevA kavinI kRtionI AgaLa A kavinI kRtine zvetAM ane eka ja prasaMganI rajUAtanI dRSTie jotAM A nATakamAM kavie ayAyyApratyAgamananA prasa`ga aM. 8mAM mAtra 30 zlokeAmAM rajU karyo che. emAM prAtaHkAlAdi viSayAnA samAveza thayA nathI. temAM kAI viSayanuM varNana khe mlekAthI vadhAre thayu' nathI ane ekaMdare jotAM zlokAnuM pramANu tathA aMkanA vistAranI dRSTie viSayenuM vaividhya ThIya jaLavAyuM che. AthI A bAbatamAM A nATakamAM mAtra kSamya ja nahi, paNa sapramANa nirUpaNa paNa thayu' gaNAya, . A nATakamAM prathama aMkamAM kacukI haridatta sItAne vaLAvavA gayA che te pAchA Ave tyAM sudhI janaka ane zatAnaMda paraspara saMvAdamAM ThIka ThIka samaya gALe che. e sa`vAdamAM lagabhaga bAra (27-38) zlakA Ave che, paraMtu emAM kavie viSayAnu vaividhya lAvIne dareka vanamAM ekarUpatA ke nIrasatAthI bacI javA mATe taddana eka sarakhI nIrasatA na lAvIne nATayocita kAryAM karyuM che. temAM dareka varNana paikI janaka rAjAnI manedazAnuM va"na(le. 27), sItAnA lagnamaMDapanu varNana (ble. 28), vizvAmitra (zlo. 29-30), vaziSTha (zlA. 31-32), dazaratha rAjAnuM varNana (zleA. 33-35), jamAI rAmane viveka *(zlA. 36), dIkarInA zvasura pakSanA premanI mahattA (leA. 36-37)--Ama viSayAnuM vaividhya spaSTa che; a. 2mAM viSNu MbhakanA AraMbhamAM ayAkhyAnA prAtaHkALanI pravRttionu varNana Ave che. A varSoMna eka saLaMga ekama tarIke joIe teA A samagra vana cha zlokA(1-6)nA vistAra dharAvatu hAI nATayazAstranI dRSTie ati dIdha gaNAya, paraMtu A vanamAM vividha pravRttione alaga alaga nirUpI hAI emAM prAta:kALanu eka saLaMga ekama gaNavAne badale ene lagatI pravRttienAM judAM judAM ekama gaNavA vadhAre ucita che. A dRSTie jotAM AmAMnI Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 . ullAgharAghava : eka adhyayana te te bAbatanuM varNana eka ke be bleka ja roke che. jemake sIdhuM prabhAtanuM (zle, 1) ane caMdranuM (ble. 2) ekeka kamAM, sUryanuM varNana be (zle. 3-4) zlekamAM, tapavananuM varNana eka leka (5)mAM ane rAjakuLanuM varNana (le. 6) eka blekamAM che. vaLI e varNane parathI temAMnuM sAMskRtika vAtAvaraNa uparAMta brAhmaNa purohita kavi tene kartA che e khyAla paNa Ave che. Ama joke tathA viSayonuM saMkhyA pramANa jotAM ane anyakRtionI sarakhAmaNIe jotAM A nATakamAM eka ja vastunA nirUpaNa mATe traNeka lekathI vadhAre bleke rokAyA nathI. A parathI spaSTa thAya che ke somezvare nA. dAnI sUcanAne anusarIne nATayakalAnI dRSTie rasabhaMga thavA dIdhuM nathI, tenA mATe te sabhAna che. pra. rA, ke ana, rAnI jema keTalA yaleke sudhI mAtra padyamaya saMvAda ja karatAM hoya tevAM pAtrone saMvAda A nATakamAM bahu dekhA detA nathI. A kavi nATayAtmaka kRti sAva bhUlI nathI gaye! Ama teNe nATayocita vAtAvaraNa jamAvI rAkhyuM che. nATakanA che : citramAM jema raMganI AjanA, saMgItamAM jema sUra ane layanI AjanA tema nATakamAM IdanI vividhatApUrNa AyejanA rasa, bhAva ane prasaMgane vadhu asarakAraka, upakAraka ane vidurbhAgya thavA mATe Avazyaka hoya che. nATayamAM cha de vizenuM koI cokkasa lakSaNa nATayazAstrIoe ApyuM nathI, paraMtu bharate (samasta vADamayane dhyAnamAM rAkhIne) kAvyamAM prajAtA cha de vizenI ThIka ThIka carcA ApI che. nATakamAM AvatA lekanI racanAmAM nATayakAra pate kavi tarIkenI pratibhA uparAMta chaMdazAstramAM raheluM tenuM kauzala paNa dAkhavate heya che. A nATakamAM ekaMdare karara lekamAM 23 prakAranA chaMdonuM Ayojana thayeluM che. temAM zArdUlavikrIDita (107 zveke) ane vasaMtatilakA chaMdamAM (74 kA) sauthI vadhAre leke prayojayA hevAthI somezvarane AvA sudIrgha che vadhAre priya ane sArI pakaDavALA haze ema lAge che. A uparAMta rohatA, pRthvI, mAlinI, zAlinI, hariNI, kutavilaMbita, vaMzastha ane mRdaMga jevA alpa prasiha Ide paNa sArI rIte yojAyA che. ahIM somezvare rasane, bhAvane ane prasaMgane anurUpa chede prayojelA che te vAta dhyAna kheMce tevI che. jemake vanamAM sItAjIne zodhatA rAma-lakSamaNano uktiomAM bhAvane anurUpa zabdanI gaThanuM ane chaMdanuM Ayojana, jemake aMka pamAM maMdAkrAMtA(le. 27, 41 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATakamAM kAvyatava ane geyatatva ane 44), ratha hatA (le. 38 ane 50), zAlinI (zle. 3), indravajAta, * 14), mAlinI (. 15), pRthvI (le. 12 ane 24), aupacchasika (le. 1, 13, 18 ane 19), puSmitAjhA (le 30), upajAti (le. 7, 16, 17, 22, 25, 24, 45, 54 ane 59) ane AryA (zle. 26, 35, 48, 51 ane che), anuSTrabha (zle. 20, 21, 28, 40, 46, 47, para, 55, 58 ane 62), vasaMtatilakA (le. 2, 8, 11, 31, 36, 37, 42, 43, 49, pa7 ane 61) ane zArdUlavikrIDita chaMda (le. 4, 6, 8, 10, 23, 29, 32, 33, 39, 53 ane 56)nuM Ayojana thayeluM che. e rIte anya aMkAmAMnI prasaMgAnusAra prajAyelI IdanI vividhatA noMdhapAtra che. nATakamAM alaMkAro: kAvyanA zobhAkara tatvane alaMkAra kahe che. keIpaNa kAvyanI zobhA mATe alaMkAro prajAvA joIe evuM bhAmaDa-daMDI mAne che. bhArata ane nAda.kAre paNa e vAtane judA zabdomAM anumodana Ape che. alaMkAronuM keTaluM, kevuM ane kayAM sudhI Ayojana ane nirvahaNa kAvyane mATe upakAraka thaI paDe tenI sUcanA bhAmahe tathA AnaMdavardhane sArI rIte ApI che. alaMkAro aMgenI carcA nATaka ke naTacasvarUpane ja mAtra anulakSIne nahi, paNa kaI paNa lalitasAhityanI kRtine lAgu pADI zake tevI carcA bharate ApatAM jaNAvyuM che ke rasa ane bhAvane sArI rIte uThAva Ape e rIte alaMkArane prayoga thavo joIe (nA, zA, a. 16). somezvaranI A nATayakatine eka kalAtmaka kRti tarIke jotAM jaNAyA vinA nathI lAgatuM ke kavie emAM badhI jAtanA alaMkAro prayojIne tenI ane rasakSati na thAya tenI kALajI rAkhIne bane teTale zaNagAravAne ane vidvAnene mATe AhUlAdaka banAvAno prayAsa karyo che. temAM zabdAlaMkAromAM yamaka, anuprAsa tathA arthAlaMkAromAM lagabhaga 26-27 prakAranA alaMkAre prajyA che. kadAca zrI hemacaMdrAcAryo alaMkAranI carcA karIne ra7 prakAranA alaMkAre svIkAryA che.8 te dRSTie jotAM somezvara temane anusaryo hoya, paraMtu mammaTa vagerenI alaMkAronI mAnyatAne teNe choDI paNa nathI dIdhI, ema lAge che. temAMnA keTalAMka udAharaNe ApaNe joIe. anuprAsa-yamakabarA ratha purAvAnurAgaddatarayAnAM nArivAsinAmimagvarita (pR.44) ahIM "gha", "gha' ne du' lATAnuprAsa sumaMtranI uktimAM prAsAdika rIte goThavAI gayuM che. nauonIpatitA na iihatAnAmaha (pR. 64) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAgharAghava : eka adhyayana ahIM rAvaNanA ahaMkArane "nA varNAnuprAsa nA lATAnuprAsamAM rajU karAye che ane zarIrane tumizra phirAva: zIda kuvI nathI (4/32). ahIM kavie samayejana "ne varNAnuprAsa javAne saphaLa prayAsa karyo che. ahIM pRthvI mATene #ArathI zabda eka purohita kavi tatkAlIna sAMskRtika citra rajU karavA mATe prayoga kare che evuM spaSTa jaNAya che. A suvimuThThImavAyatta (pU.103)mAM sugrIvanI AturatA yamathI rajU thaI che. samudrajisTAdhipa....(pR. 103)mAM mAlyavAnanA vAkayamAM "'. tathA "jIne varNAnuprAsa rAvaNanuM samudra parathI laMkAnuM Adhipatya-nahi ke trilekanuM) ema sUcavavA jANe ke jAye lAge che. sarI mahIM vaM yuvera nakaTanivejitaphara.(pR. 104) ahIM , "ja', "nirane chekAnuprAsa ane ne varNAnuprAsa ane paTamAM yamaka che, je prasaMgane anurUpa prAsAdiktAnI sAthe bhAvane protsAhana Ape te rIte thAya che. uparanAM dRSTAMta gadya ane padya baMnemAMthI ApaNe joyAM, temAM khUbIpUrvakanI gaThavaNI karIne prAsAdikatA jALavavAno prayAsa thayo che, chatAM te kRtrimatA ke nIrasatA tarapha jatAM jatAM bacI jatuM lAge che. subhaTane paricaya ApatI vakhate anuprAsa-camakane sahaja prayoga thayeluM che, jema ke revAtI hAmaratakAmApamAna..(6-48). ahIM sattAnI punarAvRtti yamaka dvArA yuddhanA vAtAvaraNane upakAraka ane sArthaka thAya che. vaLI tadurta...prAnta, vAsanA...mana, (pR. 111) sarSa prampanA:(pR. 120) rAvaNa mATenI vRkamukhanI ukti (pR. 125). vageremAM yamakAnuprAsanI prAsAdika prajanA thaI che. saMbodhanamAM keTalIkavAra yamakAnuprAsathI prasannatA thAya che te keTalIkavAra kRtrimatAne khaTake anubhavAya che, jema ke zAkRti 1 (pR. 133)mAM "" ane "Dha" ane "nizIthinIcaranAtha'mAM 'vi, vArA zazITa iva triA nAgari . (pR. 16)mAM ja nI punarAvRtti tiraskArane bhAva sUcavavAmAM upakAraka thAya che. Ama Dagalene pagale zabdanI ramata ke akSaronI kalAtmaka gaThavaNa karyA vinA A kavine jarA ya cAlatuM nathI. gadyamAM paNa arthAlaMkAro teNe sArI rIte jayA che. jema ke (1) dazaratha rAjAnA mRtyu bAda rAjA vinAnI anAtha vidhavA banelI ayodhyA nagarInA varNanamAM (pR. 22) ullekha alaMkAra karuNarasane poSaka bane che. (2) sAkSAta. tapanI siddhi jevAM arundhatI (pR. 63)mAM uThekSA, raghuvaMzanA aniSTanI AgAhI karatI subuddhiAnI ukta (rU. 42)mAM kyA A rIte rajU thaye che: Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATakamAM krAvyatattva ane maiyatattva 67 hA mahArAja raghurAjakulakamalarAjahaMsa ! nijavacanapAze nipatito'si / hA devi kauzalye ! zalyitahRdayA kRtA'si duSTadAsyA / hA rAmabhadra ! nikSipto'si dustare vyasanasAgare ! hA janakarAjanandini ! kathaM bhaviSyasi ? hA bhagavAn dinanAtha ! katha' tavApi maza: vruvidhinAthuLa-kuLitaH sanAta ? sat miTTAnI naLomAyasTenena ? ahIM va...'mAM zlaSTa rUpaDha, sakhAdhanamAM anuprAsa-yamakanA prayAga sAthe du:khanA bhAva, pAMDitya darzAvavA mATe kRtrimatAnI sAthe sAthe prasannatA Ave te vyakta rIte thayA che. hanumAnajIne paricaya rUpaka ala MkAra ane yamaka-anuprAsamAM keTalI sahaja suraMdaratAthI kavie ApyA che ! ! plavaGga pravarAH pramAdava, pramodadhva N yadAyAtaH kRtakArye'yamaJjana zuktamauktika saMsArasAgarettiraNa mahAyogI lokeza kulakleza pravezadvAra mArutiH / (pR. 128) ('vIpsA') vra, 'ne', 'kti', 'sA', ' ityAdi akSaratA saheja anuprAsa AnaMdanA vAtAvaraNane pASaka banI rahe che. ane vaLI temAM janArUpI chIpamAM utpanna thayelA me(tIrUpa mArutimAM paraMparita rUpaka ane mAtI, mahAyegI tathA praveza dvAra e eka ja vyakti-upamAnane lAgu paDavAthI ullekha alaMkAra che. gadyamAM parira alakAranI camatkRti su Mdara rIte khIlI UThe che, jema rAvaNunA mRtyune lIdhe kArpeTikanA mukhethI sarI paDatI vANImAM--A trayaivIra ! hA raNAGgaNAvagaNita sunAsIra ! hA vijayalakSmI vilAsAvAsa | hA digdantidantadalanAujjalIkRtacandrahAsa ! hA nirahaGkArIkRta sakalanija' rasamAja | hA laGkAghirAja ! tavA'pi manuSyatamavasAna thayate ? (pR. 130), ahI saraLa anuprAsanA raNakAvALI AlaMkArika uktimAM paNa rAvaNunA mRtyunA zAka A rIte abhivyakta thayA che tevA rAmanATakAmAM bhAgye ja upalabdha thAya che. ahIM rAvaNu mATe sahetuka sakhAdhane karuNu rasanI ga`bhIratA sare che. upamA alaMkAra A nATakamAM Thera Thera verAyelA che. jema kaeN dazaratha 'rAjAnI udvigna ane duHkhI maneAdAne pANI vinA taraphaDatI mAchalI sAthe sarakhAvI che (3/16). jamagnisUnu (parazurAma)ne zAMtatra tejavALA agninI sAthe sarakhAvyA che (1/59). * rAvaNuthI apahata thatAM sItAjIne bAjapakSIthI harAtI ziyALavI sAthe sarakhAvIne tenI sthiti nIce pramANe darzAvI che anena nIyamAnA'sau jAnakI krUrakarmaNA / zyena vartti kevArttA karuNe. krandati svaraiH / / 5 / 23 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAdharAdhava : eka adhyayana ahI" sItAnI karuNu zA upamA ala kAramAM nirUpAI che. krUra kama karanAra bhAjapakSIthI laI javAtI ziyALavI A krUramAM rAvaNuthI gherAI jatI sItAne upamAna sAthe sarakhAvI che ane karuNa svare AkraMdana karavuM e sAdhAraNa dharma tathA ca' vAcaka zabda prayAjavAthI pUrNapamA che. navAmbu megha jevA rAmanI karuNu dazAnuM varNana lakSmaNu A rIte kare che. AryeNa meocAdala ke malena vimuJcatA bAppaphala sazabdam / navAmbuvAhA'nukRtiH kRtA'nyA taDit tu na tva N sphuritA'sya pArzve // 8/24 navAmbu megha jevA rAmanI pAse vijaLI jevAM sItAjI, camakatAM jovA maLatAM nathI ! atyAre tA te navajala medharUpa ghanazyAma mAtra karuNu svare akSa rUpa pANInI ja varSA kare che. oNTa sItAsparzI nA AbhAsa anubhavatA atikAya rAvaNu rAmAMcita thAya che tene mATe kavie kahyuM che ke atikrAya rAvaNu reAmAMcita thavAthI te (upamAna) kada puSpa jevA lAgatA hatA ! (/57). rAma-rAvaNunA sainyanA yuddha bAda rAvaNu sainya sUI gayeluM hatu, tevI yuddhabhUminu varSoMna vicitra upamAMthI alaMkRta A rIte karyuM che ke e yuddhabhUmine aDadhA TAliyA sAthe sarakhAvI che (8/7). 7/33 mAM sItAne niSkala ka lekhA sAthe sarakhAvI che A uparAMta 2/21 mAM lupteApamA 8/7 mAM vicitra, suMdara ane maulika 45nApUrNa upamA dekhA de che. A uparAMta anya aneka ala kArA A nATakamAM pratyeAjAyA che. emAMnA keTalAka alaMkArAnuM padyamAM AvatuM kAvyasau ApaNe have joIe. (1) aprastutaprazaMsA aM. 4 mAM duSTa ke sajjana darekane caDhatI-paDatI AvyA karatI hAya (zle, 9) ane garvathI aMdha thanAranuM patana thatu. hAya che (zle. 10). e me sAmAnya satya thanarUpa vAkayeA rAvaNa-vizeSane aprastutane lAgu pADavA mATe rajU thayAM. hAvAthI te baMne blekamAM aprastuta praza sA che. (3) vyatireka 1/39mAM rAmanAM pauruSa tathA parAkrama (upameya)ne maitrAvaruNu- (upamAna)zrI pazu caDiyAtuM batAvyu` haiAvAthI vyatireka, Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATakamAM kAvyatatva ane geyatatva aM.pa, le. 14mAM caMdra, kamaLa, kakilakti vagere tanuM sauMdarya sItAmAM eka sAthe che. caMdra vagere upamAnanuM sauMdarya sItA-upameyamAM sadAya zebhatuM hevAthI vyatireka, upamAnanA sauMdarya karatAM sItAnuM saudarya nitya batAvyuM hovAthI vyatireka alaMkAra che. (4) viSama pa/35mAM dazaratha rAjA pitAnI paristhitinI viSamatAne vicAra kare che. je priyAne hadayamAM dhAraNa karI te (ho) kaTArIrUpa (bhallI) banI, caMdana pravAharUpa je putra hate te ja atyAre vanamAM jatAM mane pitAne bALe che-Ama hadayamAM dhAraNa karavA yogya vastu viparIta-kaTArIrUpa bane ane caMdanarasa rU5, sukha zAtA ApanAra putra viSama agnirUpa banIne hRdayane bALanAra banI jAya che ema kahyuM hovAthI, eka ja vastumAM viSamatAnAM darzana thavAthI viSama alaMkAra che (3/35). (5) vibhAvanA pa/14mAM sItA kuma kuma vinA paNa lAlAzanuM anukaraNa karatI, aMjana vinA paNa nayanane priya pAMpaNavALI, aLatA vinA paNa lAla adharoSThavALI... ema vastuno anupasthitimAM paNa pariNAma anubhavAtuM hovAthI vibhAvanA kAraNa vinA phalanA pariNAmanuM darzana thAya che mATe "alaMkAramahedadhirma pramANe ahIM naisargika saudaryanuM vibhAvana thayuM gaNAya" (pR. ra97). (6) vyAkti - 1/3mAM ahIM kupita vizAkhAnI AgaLa rAdhAvallabha zrIkRSNa rAdhAne spardhAbhilASane saMtADIne rAdhAnA vakSasthala para rahelA hAranI zobhAnAM vakhANa pragaTa karyA tethI vyAkti spardhAbhilASane saMtADIne bIjuM bahAnuM AgaLa kahyuM che. () arthAntaranyAsa zItala yadanila' janassyajan prajvalamanala niSevate / tada dhruva samaya eva gaurave kAraNa na guNasampada. punaH 2/31 manuSya ThaMDA pANIne cheDIne (zra pramANe) baLatA agninuM sevana kare che. tethI ja samayanuM ja gaurava che, bhalene guNa-saMpattinuM kAraNa gaurava mATe heya te paNa, Ama ahIM RtunI viziSTatA anusAra ThaMDaka ane garamInI vizeSa bAbatanuM samayanA gauravanI mahattA e sAmAnya bAbatathI samarthana karavAmAM AvyuM che. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ulAdharAghava : eka adhyayana (8) anumAna : bhrAtazcakre amara ! bhavatA ki tapaH kva pradeze ?, ke vA devAH bhUtimukhakRtA raJjitA guJjitena ! yat kAntAyAH prasabhamabhayastAgyamAno'pi lIlA, padmanaiva spRzasi vadanAmAdalola' kapolam // 2/36 bhamara sItAnA vanakamaLanA sparza-sukhanuM saubhAgya prApta kare che. te phaLa uparathI rAma bhamaranA apUrva tapanuM ane devonA guNagAnanuM anumAna kare che. tethI ahIM anumAna tAravavAmAM kAvyatva jaLavAya che. bhramare tapa karyuM, IzvarasmaraNa karyuM tethI tene A phala maLyuM. vaLI 2/1mAM paNa A alaMkAranuM sauMdarya prApta thAya che. (9) kAvyaliMga hukArA'pi nirAcakAra samadirAvaNa yasya me, bhramaGgAdapi bhaGgamApa mahiSaH pretAdhipAdhiSThitaH / yAto vAtamRgaH zRgAlatulanAM zrutvA'pi sihadhvani', senAsannahanena martya hataye so'ha vahAmi, apAm // 6/25 ahIM rAvaNanA huMkAre, bhramaranI vakatAthI ane siMha vanirUpa kAraNathI pariNamatAM kAryo batAvyAM che; ane chevaTe matya (rAma)ne mAravA mATenI lajajAnAM kArarUpe uparanAM traNeya kAraNe gaNAvyAM hevAthI kAvyaviMga alaMkAra che. (10) leza asminnindumukhi sthale chalavidA putreNa laGkApate ramanirapanAni jana jAni pitA / dhyAtAyAtapataGgapuGgavabhayAnnezani gUDha ca te nindanto nijamaulikhaNDanamaNi zreNIprakAza nizi // 5/9 ahIM je maNio sapane bhAkAraka ane gauravaprada hatA te ja maNio garaDanA AvavAthI, pitAnA prakAzathI pate jaladIthI pakaDAI javAnI ane chobhIlA (khasiyANA) paDI javAnI bIke jANe ke nAsI jatA hoya tema lAgyuM. Ama sane zebhAkAraka maNione prakAza (garuDanA AvavAthI) atyAre naDatararUpa ane bejArUpa lAgavA mAMDyo ke "atyAre ApaNane maNio na hatA te kevuM sAra"! Ama guNane, bhAkAraka tatvane doSarUpe ke bejArUpa lAgavAthI leza ahaMkAra che. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GT nATakamAM kAvyatatva ane geyatatva (11) yathAsaMkhya bharatanA mananAM vividha bhAvonuM saMmelana karyuM che. bhAratane anukrame mAtA pratye zarama, maMtharA pratye kepa ane pitA pratyenI zokanI lAgaNI eka sAthe anubhavatA batAvyA che. Ama ahIM anukrame vividha bhAvone eka sthaLe samanvaya karIne varNavAmAM AvyA hovAthI yathAsaMkhya alaMkAra che (4/15). A uparAMta 7/pamAM paNa A alaMkAranuM saudarya jovA maLe che. (1ra) paryAya 5/4mAM rAjyalakSmInI avara-javarane kama ApyA bAda kAkusthanI pAse te sthira thayAnuM jaNAvIne raghuvaMzanI samRddhinuM sUcana karyuM che. Ama ahIM eka ja vastu-rAjyalakSamInA gamanane vyavasthita krama darzAvAya hevAthI paryAya (1/4). aM. 8, ple. 27mAM balirAjAnI pAse sAkSAta, lakSmIpati pRthvInuM dAna grahaNa karI rahyA che te prasaMge ahebhAva tathA AnaMdAzcaryane lIdhe balirAjAnAM netrakamaLamAMthI prathama AnaMdAzru sarI paDavAM ane tyArapachI dAnavAri nIce paDavuM. Ama pRthvI para jaLa paDavAnA kAmamAM bhAvanI khUbI pragaTa thaI che. ahIM bhAvAvezanuM paNa suMdara citra rajU thayuM che. (14) parikara jaya karthita pArthiva santate ! jaya samagra mahIvalayaprada ! / jaya nirastavizAkhamukhadyate ! jaya kuThAra hutArjunado na ! // 1.47 parazurAmanI viziSTatAne pragaTa karavA mATe irAdApUrvakanAM vizeSa ane saMdhane yojIne bhagupaMgane dazaratha rAjAe saMbodhyA hevAthI parikara alaMkAra che. e ja rIte 4/8mAM rAmane mATe prazaMsA tathA bhaktinI IcchAthI tuMbara nAmanA gaMdha vividha guNenAM sUcaka vizeSaNavALAM saMbaMdhane jayAM che. tethI parikara, vaLI apavruti (aM. 4, le. 15), (22) ananvaya (aM. 6, ble, 4), ri3) sasa deha (aM-1, le. 17), arthAntaranyAsa (aM, 2, le. 31, aM. 8, che. 11. vageremAM) (25) aprastutaprazaMsA (aM" 4,le. 16), (26) paryApta (naM. 5, le. 31), (24) udAtta (aM. 5, le. 26) vagere chUTAchavAyA galakAre najare paDe che. e, damAM arthAlaMkAro karatAM zabdAlaMkAre utsAhane piSaka bane tathA gArabhaTItine anukaLa thAya te rIte jAyA che, Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAgharAghava eka adhyayana Ama zabdAlaMkAra temaja arthAlaMkArone prayoga rasabhaMga karIne pradhAnarUpe banI jAya te rIte nahi, paNa nATayocita tathA rasocita rIte thayo hevAthI nATayakRtine mATe kharekhara bhUSaNarUpa banI zakaye hevAnuM mAluma paDe che. atyaMta kaSTakara ke bhArarUpa ke aAgya ke anucita, khaTake te koI alaMkArane praga khAsa dekhA detuM nathI ema lAge che. kayAMka kaIka vicitra kalpanA ke zabdaprayoga tatkAlIna rivAja ke pracalita mAnyatA bhavAI jevA prasaMgane bhajavanAra maMDaLInA pAne khyAla rAkhavAthI, A nATakanI paristhiti arucikara thAya tevI zakayatA (saMbhAvanA) adazya thaI zake kharI. pAdaTIpa 1. nA. da, vi. 1, sUtra 11 strI pujA zivAttAva@5. 36 . , Introduction p-15-16 3. nA, da, vi. 3, sutra 11, 36 zrI kIthe paNa A bAbata svIkArIne bhArapUrvaka dhyAna kheMcyuM che. kIkRta saMskRta nATaka pR. 329 ane 335. 4. nA. zA. a. 14 bhale 2-3, 39-40 5. IdanA vividha prayoga aMge juo De. vibhUti vi. bhaTTa, "somezvaranI katio aitihAsika ane sAMskRtika adhyayana' (sa. ) pR. 56 ane apragaTa mahAnibaMdha, pR. 28-433. 6 jAnyamA ghana majhArAnuM prajA daMDI, kAvyAdarza parirakAna 7. nA. zA. 16/42-0-88 nirNaya sAgara AvRtti pramANe) nA. da. vi, 1, bhale 3, 7 pR. 3ane pa. 8. jAnamavi nija vibhAti vanitAmukam | bhAmaha-kAvyAlaMkAra' pari,1 bhale. 13 vanyAjha 2 zleTa 6 ane 18nATayarasanI carcA karatI vakhate 9 "kAvyAnuzAsana', a. 1, 2 ba, Athavale sUtra 31nI TIkAnI vRtti, pR. 266 ane tenA paranI gujarAtI samajUtI mATe jue "kAvyAnuzAsana, bhA. 2, pR. 3ra-ra. 9 se. kapa pa-60; temane apragaTa mahAnibaMdha 5. 440-447 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-5 rasAtmakatA ane bhAvAtmakatA bharata muni ane daMDI jaNAve che ke nATakamAM vIrarasa ke zRMgArarasa mukhyatve he joIe ane bIjA badhA rase tenA aMgarUpe AvavA joIe. nirvahaNa vakhate, arthAta chelle adbhuta rasa hovo joIe. Ama badhA rasa nATakamAM ochAvattA aMze AvavA joIe.' somezvare bharata, daMDI ane rAmacaMdra-guNacaMdra ApelA nATakanA rasasiddhAMtane layamAM rAkhIne ullAdharA dhava'mAM rasanuM Ayojana karyuM che. - A nATakane mukhya virarasa che. temAMya yuddhavIra ane dharmavIra baMne prakAranA rasanuM Ayojana thayeluM che. * - aMka 1 nA AraMbhe rAmanA zaurya-baLanI zatAnaMda prazaMsA kare che (zle. 11-13) rAma jeTaluM ja baLavAna ane parAkramI rAvaNanA baLa-parAkramanA tathA parazurAmanA rAma pratyenA kepanA varNanamAM zarUAtamAM ja yuddhanIra rasanI ThIka jamAvaTa thaI jAya che. parazurAmanA vauSNava dhanuSya bhaMga karIne vijayI rAmanA utsAha ane prasannatAbharyA vAtAvaraNamAM prathama aMka pUre thayela che. rAjA dazaratha pitAnA putra rAmane rAjya bhAra soMpavAnI utAvaLa kare che. temAM paNa utsAhane bhAva tathA vanaprayANa vakhate mAtA-pitAnI AjJApAlanane rAmane utsAha tathA moTAbhAI rAmane khAtara vanamAM jevAne tathA jagata sAthe yuddha karI levAne lakSmaNane utsAha ajaba rIte vyakta thayela che. rAvaNa sItAnuM apaharaNa karavA jAya che te vakhate tenI svagatimAM be tApasa baTuo (rAma-lakSmaNa) pratyene reSa, vairanI bhAvanA tathA temane ghATa ghaDavAnI IcchA nIcenA zabdomAM vyakta thaI che. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAdharAve : eka adhyayana - tatra kSatravaTa ja thatuM nisithAniM | sajjAH samprati bAhavo bhavata he ! labdhakSaNo rAvaNaH // 5-9225 Ama aM. panA AraMbhe rajU thayele yuyutsu rAvaNane garva ane utsAha yuddhanI bhUmikA sarjAvAnI zarUAta kare che (pR. 64). - sItAnI AgaLa rAvaNa pitAnA baLa-parAkramanI baDAI mAre che te goMktimAM vIrarasane vibhAva che (5/26). saMbhrAta jaTAyu paTAkSepathI ekadama praveza kare che, pahelAM sItA pratye gaktithI ane rAvaNa pratye avajJA tathA te chaDAIthI te bole che. rAvaNa avajJApUrvaka aTTahAsya karIne jaTAyune paDakAre che tyAre jaTAyu paNa rAvaNane vIratApUrvaka sAmano kare che. te vakhate te keTalA utsAha ane vegapUrvaka tene svaktavyanuM bhAna karAve che te uktiomAM yaza, "taviniza eTale ke yaza tathA yuddhanI yogyatAne dharma sUcavAye che. jaTAyunI uktiothI uzkerAyele rAvaNa pitAnA caMdrahAsa khaDjhane uddezIne je ukti bole che (533) temAM vIrarasane anurUpa bala" (zArIrika) ane parAkramanuM nirUpaNa thayuM che. jaTAyu ghavAyele hovA chatAM tene sAmane karavAnuM cAlu rAkhe che ane ApapUrvaka tene dhamakI Ape che tyAre rAvaNa talavAra kheMcIne jaTAyu tarapha dhase che.tyAdi. Ama rAvaNajaTAyunA saMvAdamAM temane abhinaya, vibhA tathA saMcArI bhAva ane nATaya sUcanAone lIdhe AraTI vRttinuM vAtAvaraNa utpanna thAya che ane pariNAme vIrarasa raMgamaMca para mukhyatve anubhavAya che. ghavAyelA, lehIthI kharaDAyelA jaTAyune dUrathI jotAM ja lakSmaNane te sItAne bhakSaka lAge che. tene joIne ja "gRdhrAdhama !" saMbodhIne lakSmaNa saMbhramapUrvaka dhanuSyanI paNacha caDAvavA jAya che tyAre jaTAyu Ubhe thaIne pizAcapAsana' garjanA karIne tene paDakAravA jAya che, paNa te ghavAyeluM hovAthI paDI jAya che. Ama lakSmaNajaTAyune saMvAda AraTI vRttimAM nirUpAye hovAthI yuddhanA utsAhanuM vAtAvaraNa sarasa rIte saje che (aM. 5). rAma-rAvaNanA pakSanA mukhya mukhya subhaTane yuddha karavAne utsAha, temanAM vIratApUNa parAkramonuM varNana, kaye subhaTa kenI sAthe yuddha karavA mATe lAlAyita Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAtmakatA ane bhAvAtmaktA thaI rahyo che te batAvavAmAM yamaka ane zabdacamatkRtipUrNa yuddhanA dyotaka bhAve kalAtmaka rIte sarjAyA che, ejAyA che. baMne sainyanA vividha yoddhAonAM pAno samUha (raMgamaMca upara) ekaTho karIne kavie jANe ke yuddhanuM vAtAvaraNa sarjAya tevo AbhAsa Ubho karavAno prayatna na karyo hoya ! yuddhavIra : samabala zatru rAvaNatAM paNa baLa-rAkramane khyAla prathama aMkamAM ja apAyo che . 22-23). parazurAmanI rAma pratyenI ukti utsAhapreraka hevAthI vIrarasane piSaka che( 1. le 50, 54). rAjA dazaratha putra rAmane rAjaya bhAra soMpavAmAM utsAha ane prasannatA darzAve che te vIrarasane anurUpa kahI zakAya (saM. 2). te ja rIte rAma vanavAsa prasaMge atyaMta du:khabharyA vAtAvaraNamAM paNa mAtA-pitAnI AjJAnuM pAlana karavAne rAmane saMpUrNa utsAha tathA mananI taiyArI darzAvAyAM che ane rAma sAthe vanamAM javAne lakSmaNane utsAha tathA-moTAbhAI rAma khAtara jagata sAthe yuddha karavAnI lakSmaNa nI taiyArI ane utsAha ajaba rIte vyakata thayA che. ekaMdare bharatane rAmane rAjya soMpavAno utsAha tathA mAtA-pitAnI AjJAnuM pAlana karavAne rAmano utsAha mukhyatve jaLavAyo hovAthI temAM dhamavIrarasano vibhAva thayela che bAkI yuddhavIrane prabaLa utsAha temAM adazya, thayela che ( aM. 4). rAvaNa - jaTAyune saMvAdamAM temano abhinaya tathA nAthasUcanAo." vibhA tathA saMcArIbhAve vIrarasanA sarjaka banI rahe che. saMbhrAta jaTAyu paTAkSepathI bele che. (529) rAvaNa avajJApUrvaka aTahAsya rAvaNa jaTAyunI jhapAjhapI uparAMta ghavAyelA jaTAyunI sAthe lakSmaNathI ajANatAM ja thayelI bolAcAlI tathA dhamakInA prasaMgamAM AbAda nATayAtmaka be vIrarasano utsAha goThavAyo che (aM. 5). . 6 mAM yuddhavIra rasa mukhyatve nirUpAye che. temAM rAvaNanA ane pachI rAmanA pakSanA mukhya mukhya subhaTono yuddha karavAno utsAha tathA temanAM vIratApUrNa parAkramono ullekha rasane poSaka thaI paDe che. jemake 624 yuddha mATenI taiyArI vyuharacanA tathA vyavasthAno utsAha rajU thaye che. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 . ullAdharAdhava : eka adhyayana dadhimukha ! mukhe senAyAstvaM bhava plavaMga je rvaja gaja ! dizaM vAmAM bhIma ! tvamAzraya dakSiNAm / balamakhilamapyetaccintya' tvayA'vahitena yata suragururapi stotuM zaktiM gavAkSa mavAkSamaH / / 6-24 eko'pi laGkamabhiyodhyumicchatya khaNDadordaNDamardo'NDado'yam // athAt aMgada ekalA ja laMkA para caDAI karavA mATe pUratA che ema hIne akha Da bAhubaLavALe aMgada lakA para caDhAI karavAnI pRcchA darzAve che. kApaviSTa kumuda yuddhamAM badhI dizAmAM sainya goThave che ane yama jevA phare che. eimAM agraNI 2Mbha nAmane vAnara subhaTa raNAra'bha karavAne vegathI utAvaLA thaI gayA che. yuddhanI taiyArIthI TAMpIne beThele vinaMta kopAviSTa thaI te vAraMvAra laMkA tarapha joyA kare che. nIla raNane mATe ekadama taiyAra thaI gayA che. sa eSa nIlaH pravaNo raNAya / zatrunA darSane gaLI javAmAM kuzaLa evA tejasvI suSeNu, yuddhamAM manavALA panasayodhyumanasa: vanasaH| vagere sainyanI vividha dizAmAM yuddha mATe goThavAI gayA che zarabha-vRSabha, gaMdhamAdana vagere bIjA asakhya vAnara subhaTo yudgha mATe ekadama gAvAI ne barAbara TAMpIne rahelA che." A uparAMta rAma- kA* mATe sada tatpara evA parAkramI sugrIva potAnA bAhubaLathI zatrune taiyAra thaI gayA che. caDavA mATe sugrIveNa samIritA sarabhasaM dhAvantyamI vAnarAH // lakSmaNa yuddha mATe dha Sa dhAraNa kare che. vAlinA hRdayane vIMdhanAra rAma zatruonA gate nimUla karavA taiyAra thayelA che. vAnarone sugrIve utsAha Apyo ane yuddha mATe vegathI te dhasyA che. vibhISaNa rAmane rAvapakSanA yuddhanI taiyArInuM varSoMna je rIte kare che. temAM yuddha mATenA utsAha ane vega suMdara varatAya che. temAM ya khAsa karIne amuka nAmanA vAnara subhaTa sAthe amuka nAmanA rAkSasa subhaTa yuddha karavA mATe jaMgathI dhasatA hAvAnu nirUpaNa karyu che temAM yuddhavIra rasa spaSTa ane sarasa rIte nirUpAyA che. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 rasAtmakatA ane bhAvAtmakatA deva ! so'yamRSabheNa mahApArthaH, gajena pratapanaH, jAmbuvatA virupAkSaH, maindena vajramuSTiriti parasparamaparapare'pyAyo dhanavidhitsayA purataH mane (g. 20) ahIM bhAvane vega Ape tevA 5, kSa ta, dha vagere akSara anuprAsa prasanna kare tevA goThavAyA che. vaLI bhAlA, pharasI talavAra, zakti, dhanuSya-bANa vagere astra-zastra laIne yuddha mATe dhasI AvatA hastidaLa, azvadaLa, pAyadaLa ane vaLI keTalAka rathArUDha daLa vagere vizALa rAkSasa sainyanA subhaTone yuyutsubhAva sArI rIte rajU thayo che. deva! na kevalaM vipulataiva saGgAmaikAgratA'pyasya paribhAbyAtAm tathAcake'pi kauntikAH, ke'pi pArazvadhikAH, ke'pi naistri zikAH ke'pi zAtIkAH, ke'pi dhAnuSkAH, keDapi hastyazvarathArUDhAH, ke'pi pattAyo yAtudhAnAH purataH samuhatsahante // (pR. 117) AmAM vibhISaNe rAma samakSa rAkSasa subhaTone yuddhane utsAha sArI rIte citrita karyo che. ane rAkSasena sainyanI vizALatA, ekAgratA, astra-zastronI vipulatA para khAsa dhyAna khecI batAvyuM che. Ama aM. 6mAM prabaLa pramANamAM ane sarasa rIte yuvIranA vibhAvonuM Ayojana thayuM che.' aM. 7mAM kuMbhakarNa-rAmanI vacce thayelA yuddha prasaMge tathA Indrajita vibhISaNakAkAne pauruSavANIthI paDakAre che tyAre lakSmaNe vaccethI ja tene vIMdhI nAkhe (ka6) te prasaMge vIrarasane upakAraka paDelA kepa ane pachI yuyutsubhAva eka sAthe nirUpAyA che. A aM. 8 mAM kApeTikanA-kArastAnane lIdhe bharata yuddha mATe taiyArI karavAnuM zatrunane kahevaDAve che tathA te dhanuSyabANa dhAraNa kare che. temAM bhAratane prasannatA tathA zairyapUrvakane yuddhane utsAha tarI Ave che. upara vimAnamAM rahelA rAkSasa rAja tathA tapasvI veSavALA ane dhanuSya kheMcanArA bharata vacceno saMvAda ArabharI vRttimAM evI rIte jAya che ke te vIrarasane sarasa rIte ghaDIka jamAve che." Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAdharAdhava : eka adhyayana Ama AkhA nATaka daramyAna badhA aMkomAM yuddhavIra rasanu` AyAjana yathAcegya pramANamAM, nATayAtmaka camatkRti sarje te rIte thayuM hovAthI pradhAna rasa tarIke vIrarasamAM yuvIra rasa spaSTa tarI Ave che. dha vIra rasa : 78 nATakamAM yuddhavIra karatAM paNa dha'vIra rasane kadAca vadhAre mahattva ApavAnu kavine abhipreta hoya tema lAge che. AkhA nATakamAM nAyarAma-te dhama'(kavya)ne mukhya. gaNIne kAya karatA, jIvana jIvatA heAya tevA darzAvyA che. vA. rA.ne anurUpa rahIne kavie dhamanI bAbatane vIrarasamAM mukhyatve gaNI che. AkhA nATaka daramyAna rAma-dhama' (kta*vya)nI dRSTie peAtAnA sarvAMgI udya mATe kAya karatA lAge che. samagra nATakanA prasaMge daramyAna rAma potAnI pharaja-dhama adA karatA jovA maLe che. prathama aMkamAM kumAra ane jamAI rAma-lakSmaNa ane page paDIne janaka rAjA pAsethI potAnI nagarIe pAchA javAnI anumati ane AziSa mAge che. . r mA~ bharata vinAM sUnAM pahelAM kaikeyInA manAra jana mATe rAja rAma jatA heAvAnA nirdeza-temanI mAtA pratye potAnI pharajanI sabhAnatA sUcave che. .... 3mAM vanagamana prasaMge rAmane mAtA-pitAnI AjJA vinamra ane saha bhAve ziromAnya karatA batAvyA che, temAM mAtA-pitAnI AjJA mAnavAne dhama batAvyA che. (Ao. 20) bharata ane kaikeyI pratye lakSmaNu saheja IrSyAnA bhAvavALA thAya che, to paNa tene rAma tema na karavA ane mAtA-pitA ane bharata pratye AdarabhAva rAkhavAno anurodha kare che. lakSmaNa ane sItA rAma pratyenI potapotAnI pharajane laIne emanI sAthe svaicchika rIte vanavAsamAM joDAya che. emAMya lakSmaNa to mATAbhAInI sevA pUrNa rIte thaI zake mATe potAnI patnI UrmilAne paNa kaDakAIthI pAchI vALe che. a. 4tI zarUAtamAM gaMdhave saMgIta sabhAmAM potAnI bhUlane lIdhe zApita thaI te dazaratha rAjAnA mahelamAM krIDAzukatva prApta thayeluM. emAM kavie bhUlane lIdhe, dharmAMcyuta thavAnI zikSA darzAvI che. bharata vanamAM gayelA rAmane rAjya svIkAravA mATe tathA ayeAdhyA pAchA AvavA mATe khUba Agraha ane vinaMtI kare che tyAre sUryavaMzanA purAhita bharadrAja RSie mAtA-pitAnI AjJApAlanarUpa Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAtmakatA ane bhAvAtmakatA 79 dharmanuM prAdhAnya rAmane ane bharata-zatranane samajAve che ane teonA svakartavyanA pAlananI vyavasthA kare che. baMne gadha vimAna bhAge yAtrALunI parama dhArmika bhAvanA pUrvaka sarayU, gaMgA, tamasA vagere pavitra tIrtha sthaLAnuM darzana kare che. prayAganI pavitra yajJabhUminAM darzana karIne chevaTe rAmanA darzanathI kRtakRtya thaI jAya che. Ama be gaMdha dvArA saMvAda tathA temanA vartanamAM saMpUrNa dhArmikatAnuM vAtAvaraNa sarjAyuM che. virAdha-vadha pachI RSionA ya niSkaTaka rIte cAlI zakavAne AnaMda phelAya che temAM ane rAmanA saMdhyAvaMdananA sUcanathI e aMka dhArmikatApUrNa vAtAvaraNamAM pUro thayela che. aM. pamAM mArIca pitAnI pharaja-dharmane khAtara ja pitAnA svAmI rAvaNanI IcchAne mAna ApIne kArya-tatpara thate batAvyo che. temAM mArIcanI rAmane hAthe thanArI muktinI bhAvanAmAM dhArmika zraddhA-bhAvanA pragaTa thaI che; ane jaTAyu rAmanA darzana pAmIne mukti pAme che te batAvIne dhArmika bhAvanAnI asara AkhA aMkamAM jALavI rakhAI che. sItAnA apaharaNa pachI paNa rAma ayodhyA pAchA na jatAM, lakSmaNane pAchA ame khyA mokalavA taiyAra thAya che te carcAmAM pavitra pharajanI bhAvanA vyakta thaI che. lakSmaNa pitAnA nAmanI bUma sAMbhaLavAM chatAM rAmanI vahAre doDI javAne AnAkAnI kare che temAM enI sItAnA rakSaNanI kartavyabhAvanA mUrta thAya che. hanumAnanAM rAma pratyenAM bhaktipUrNa parAkrama, vibhISaNe rAvaNane ApelI dharmesalAha ane tenI rAmanA dharmapakSe zaraNAgati, rAme potAnI pavitra pharaja tathA vratarUpe vibhISaNane Apele Azraya-A badhA ullekhamAM pavitra dhArmika bhakti tathA kartavyanI chApa sArI rIte UThe che. vaLI aMgadanI rAvaNa pratyenI roSapUrNa ukitamAM rAvaNanI zivabhaktino nirdeza thayo che. 11 aMga7mAM paNa dhArmika bhAvanAno utsAha ThIka pramANamAM jaLavAya che. lakSmaNa mUchita thayA pachI rAma agni-praveza karavAnI taiyArI kare che, te vakhate rAma vibhISaNane rAjya apAvavAnuM kartavya adhUruM rahyAnI lAcArI vyakata kare che. te vakhate sugrIva ane vibhISaNa rAma pratye maitrI, dharma ane premanI bhAvanA vyakata kare che ane pitAnAM jIvana paNa samapI devAnI taiyArI darzAve che.12 rAvaNanA mRtyu bAda enI aMtyeSTi sArI rIte karavAne arthAta baMdhudharma adA karavAne rAma vibhISaNane anurodha kare che (pR. 130). sItA pitAnA pratye AzaMkAnI Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAdharAdhava : eka adhyana dRSTie jotA rAmane dUrathI joIne, potAnI pavitratA sAbita karavAnI peAtAnI pharaja samaje che ane tethI te pote ja agni-kasoTInI mAgaNI kare che.13 80 vibhISaNa potAne rAjya-prApti thayA pachI tyAM rAmatA paNa rAjyAbhiSeka karavAnu` sUcave che, paNa rAma jaTAdhArI bharatanuM tapa cheADAvavAnI tathA mAtAne ciMtA--duHkhamAMthI mukata karavAnuM potAnuM prathama vya samaje che. temAM bhAI pratyenI pavitra dhArmika pharajanI sabhAnatA sUcavAI che. rAmanA rAjyAbhiSekanA zubha prasaMge, badhAnuM apriya pAtra banI rahelI kaikeyI pratye kAI ne vaimanasya rUpa kaDavAza jarA paNa na rahI jAya te mATe bharata mAraphata ja kaikeyIne melAvavAnI anurodha karAyA che. Ama agatyanA keTalAka prasaMgoe rAma vagerene dhama patha para Daga mAMDatA barAbara batAvyA che ane dhaNA kharA prasaMgomAM dhAmika vAtAvaraNanI prabaLatA jamAvI che. A rIte AkhA nATaka daramyAna nAnAM-moTAM pAtrAne potapotAnI pharajatavya arthAt dharmAM pratye sabhAna ane sanniSTha AcaraNu karatAM batAvyA hovAthI dha`vIra dhArmi`ka kAryo (dhama' e pharaja tathA pavitra AcaraNu-baMne aAmAM)mAM utkrAMhuthI kArya karatAM nirUpyAM hovAthI nATakane! mukhya rasa dharmavIra gaNAya. raudrarasa : parazurAmanA rAma pratyenA kepamAM nirUpAyA che. temAM ugra-tejasvI parazurAma lAla AMkhAthI bhRkuTi caDhAvIne meTethI krodhathI, dazarathanI vANIne na gaNakArIte, avajJApUrvaka rAma pratye AkSepayukata vacane A rIte uccAre che. bhaktvA bhUtAdhipatidhanuSaH sa ka sa kRti bhUyaH, kopATopa prakaTakuTI bhISaNo bhASate sma // kSatriya rUdhirathI dhoyelI tIkSNa kuhADIne dhAraNa karanArA, kSatriyAne AsadAyaka parazurAma "bhUtAdhipatinuM dhanuSya tADanArA kayAM gaye, kathAM gayA ?" ema kApATopathI bhayakara kApane prakaTa kare che.14 rAme vinayapUrvaka parazurAmane prathanA karI tyAre parazurAma rAmane AkSepayukta vANIthI DAre che (pR. 16). temAM kaTAkSayukta krodhanuM saudarya nirUpAyu che. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAtmakatA ane bhAvAtmakatA * kayIe rAjA dazaratha pratyenI rIsa kopabhavanamAM pravezIne prakaTa karelI. te samaye kekeyInA kepayukata vatananuM nirUpaNa zaidrarasane eka bhAga banI rahe che. te ja rIte kaikeyI dazarathanuM kahyuM nathI mAnatI tyAre tenA pratyenA roSavALI rAjAnI ukitamAM raudrarasane bhAva rajU thaye che, A baMnenA kepamAM putra pakSapAta kAraNabhUta che, e noMdhapAtra che. lakSmaNaH-(sAvezam ) ko mAtA ? zravaso vacAMsi kurute dAsIjanoktAni thAM, (554) ahIM rAmanA vanavAsanA samAcArathI kapAviSTha thayele lakSmaNa mAtA, pitA tathA bhAI pratyeno vividha prakAre roSa vyakta kare che. temAM paNa moTAbhAI pratyenA premapUrNa pakSapAtanuM ja kAraNa che. rAjA kaMIka kahevA mATe rAmane pitAnI pAse belAve che tyAre kauzalyA vacce paDIne dazaratha sAthe IrSyAthI vArtAlApa kare che. "jANuM chuM have tame zuM kahevA mAge che te", zuM?" "jaladIthI mAruM nagara choDI de evuM." bharatathI guhAe AgaLa kevI pratye kopAviSTha thaI javAthI nIcenA zabdomAM pitAnI haiyA varALa ThalavAI jAya che. bhAratanuM AvuM kapAviSTha vatana moTAbhAI pratyenA anurAgane lIdhe ja. na srItva-mAtRtvabhayaM svabhatRvinAzanighnaM mama nighnAMtastAm / mAtA'munAmenihateti jAtaroSAt punaH saiSa vibhemi rAmAt // 8-27 rAvaNa jaTAyunAM paraspara reSAyukta vANIvartanamAM nirUpAyelA raudrarasanA bhAve vIrarasane upakAra thAya che. lehIthI kharaDAyele, mRtaprAya banele jaTAyu lamaNane dhanuSya kheMcate joIne krodhapUrNa AkSepAtmaka vANI uccAre che temAM rAvaNa pratyeno roSa tathA dazaratha rAjAnI putravadhUne choDAvavAmAM azakata thayAnI lAcArI vyakta thayAM che. 17 rAvaNanA (lagabhaga badho vakhata ) vartanamAM. kapano bhAva tathA tenA vibhA ThIka ThIka rajU thayA che (aMka 5). zatruono pariciya meLavatI vakhate rAvaNa mATenI nATaya sucanAomAM raudrarasanA bhAvanuM sUcana thAya che. te vakhate rAvaNa potAnI patnI maMtrI tathA pratihArI, AgaLa Dagalene pagale zatru pratye roSayukta vartana kare che. temAM vacce talavAra ugAmavI, meTethI pittAno nizcaya jAhera kara, bhrakuTI vakra karIne avajJApUrvaka belavuM Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAdharAdhava : eka adhyayana vagere vartanamAM raudrarasane upakAraka keTalAka bhAve tathA abhinayanuM nirUpaNa thayeluM che. kuMbhakarNanI cuMgAlamAMthI nAsI chUTelA sugrIva pratyeno roSa ThAlavavA mATe Avega ane kapAzapUrvaka rAma-sainya tarapha ghasatA kuMbhakarNanA varNanamAM - kIzAMzca kSaNadAcarAMzca gaNazaH kurvannupAntasthitAn ___ kAkutsthaM grasitu prasAritamukhaH saMravye saroSo'bhyagAt / / 7-3 emAM raudrarasana bhAva sArI rIte nirUpAya che maMdodarInaMdana IndrajitanA kAkA vibhISaNa pratyenA parUSa zabdo tathA vartanamAM, putravadhUne lIdhe ke pAviSTa rAvaNa saumitrI lakSmaNane mUrSita kare che. temAM verane badale kopathI lIdhuM hovAnuM batAvyuM che18 rAmabhakta aMgada pratye rAvaNa IrSyA tathA ke payukta vANI uccAre che. rAmanyane paricaya meLavatI vakhate rAvaNa ke pAzamAM pitAnI vANI para kAbU paNa gumAvI bese che. rAvaNanA kepane prabhAva tenA sevaka vargamAM paNa bahu ja che evuM (zunI rAvaNa pratyenI uktio parathI jaNAya che.)18 (rAmabhakta aMgata pratye) pratye rAvaNa ISya tathA ke pAyuta vANI uccAre che ane atyaMta kepane lIdhe tene mativibhrama thayAnuM lAge che te tathA astavyasta vANI-vartana karate batAvyuM che. Ama A nATakamAM vIrarasane sIdhA ane zIgha upakAraka raudrarasanA bhAvenuM Alekhana gya pramANamAM thayuM che. bhayAnaka rasa : - vIrarasane piSaka raudra rasanI jema bhayAnaka rasanI paNa AvazyaktA hoya che. A nATakamAM kyAMka kayAMka bhaya ane trAsanA bhAnuM Ayojana thayeluM che. bhayAnaka dekhAvavALA virodhane vadha thayA pachI paNa sItA keTalAya vakhata sudhI kaMpatAM hatAM temane rAma A rIte zAMta pADe che - pracakitacakoranayane ! raudrAkArAnnizAcarodasmAt / ki dikSu dizati cakSurmUgIva mRgarAjatasvastA ? // 4, 47 ahIM virAdhanA trAsathI trasta thayelAM gabharAyelAM sItAne bhayaMkara mRgarAjathI bhayabhIta ane cAre bAju jotI ane kaMpatI mRgInI sAthe sarakhAvyAM che. . aM. 5-6mAM rAvaNanAM bhayaMkara vartana tathA vANu bhayAnaka rasane mATe sauthI vadhu upayogI che. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAtmakatA ane bhAvAtmakatA rAvaNunA huMkArathI bhrabhaMga anukrame yama, yamanuM vAhana ane vAtamRga paNa enA tathA siMha jevA dhvanithI palAyana karI jAya evI bhayAnakatA UbhI karavA mATe tenA mukhe ja AvI baDAI rajU thaI che. 83 rAvaNa sItAnuM apaharaNa kare che te prasaMge sItAnI hAlatanuM varNana thayu che. temAM bhayAnakatAno bhAva sUcavAyA che, bAkI rAma-rAvaNano pratyakSa saMvAda na thayA haiAvAthI, bhayAnaka rasane bahu avakAza raheto nathI. bIbhatsa rasaH rAvaNu jaTAyunI jhapAjhapInA prasaMge, " jaTAyunA nakha-nahArathI vIdhAyelA ane dhavAyelA rAvaNa haNAI jaze. chatAI jaze.' evuM kahIne rAvaNane haNavA mATenuM nepathyAktithI sUcana karavAmAM AvyuM che. temAM ziyALavA ane gIdhaDAM ekadama rAvaNu para trATake tevuM jugusAkAraka varguna nIcenA zlokamAM karavAmAM AvyuM cheH . mastiSkayAmiSagardhigRdhrapaTalabATIkaroTISu te / trAkAraM kurutAM bhavantu ca tathA'sRkUpAnapInAH zivAH / / 5-31 cIkaNA rUdhirathI raMgAyelo ane nIlaparvatarUpa rAkSasezvara banI gayA. vaLI rAvaNa sItAnI AgaLa rAmane mATe grAmya bhASAno prayoga kare che. temAM " ukaraDArUpa" " kAdavanA taLAvarUpa," "trapu" vagere zabdoM yAne tenA pAtrane anurUpa jugupsA vyakta thaI che. 6: (6 sugrIve ku MbhakanA nAka kAna karaDI khAdhA hAvAthI dhavAyelA ku MbhakarNane kupita thayelA, tenA ja rudhirAsavathI matta banelA batAvyo che. temAM bIbhatsa rasano sAdhAraNa spara thayelA che. 21 kathaM gRdhrarAjatIkSNanakhakulizavidAritasarvAGga nissaradrudhirapravAhanipataddhAturasapicchilaH nIlazaila eva saJjAtaH rAkSasezvaraH 22 / dhArAkSanI uktimAM ane nepathyanI uktimAM rAvaNanA zabda upara gIdhaDAMnA samUha, ziyALavA tathA samaDIe trADa pADIne tUTI paDe tevI icchA karavAmAM AvI che. aM. 8mAM yuddhabhUmi rudhirathI bharelA AThamA samudra kahyo che. temAM kaMpArIjanaka bhAvanu` sUcana thayuM che. Ama yathAyeAgya prasaMge khIbhatsa rasanA bhAvAnu Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ullAgharAghava : eka adhyayana . Ajana karavAnuM semezvaradeva cUkatA nathI. yuddhabhUminuM pratyakSa varNana raMgamaMca para ne AvatuM hovAthI A rasane bahu AvakAza maLI zakatuM nathI. zRMgAra rasa; - A nATakamAM gauNa rasa tarIke ane vIrarasane bAdhaka na thAya "rAnispaMdakaza" na thAya te rIte A rasa jAya che. khAsa karIne aM, ramAM A jevA maLe che ane anyatra paNa thoDe jaNAya che. kavie rAma-sItAnA paraspara snehane khyAla ApavA mATe A rasano Azraya lIdhe che. aM. 1mAM rAme karelA ziva-dhanuSyabhaMgane lIdhe sItAe pitAne manoratha pUrNa thavAthI tenA AnaMdatsAhamAM AvI jaIne pitAnI sakhIgI haMsikAne aMguThI InAmamAM ApelI te paNa pote bhUlI gayelAM ! temAM nAyikA sItAno nAyaka rAma pratyeno parama sneha-ratibhAva sUcavAya che(pR. 7). aM. ramAM zRMgAra rasane anurUpa sAruM vAtAvaraNa jamAvyuM che. rAma sItAnA lagna pachIne paraspara prema ane dAMpatyajIvana darzAvavAmAM kavie kAlidAsanA abhijJAna zAkuntalane paNa najaramAM rAkhyuM lAge che lIladyAnanI zobhAnA varNanamAM tathA RtuonI zebhAnA varNanamAMnA vibhAve zRMgArane anurUpa rajU thayA che. kaMdarpa dUta Amrama jarIo, madhurakara zreNInI sAthenI lavaMgalatA, kekinAM gAna, ThaMDo pavana ItyAdi bAhya vAtAvaraNarUpa vibhAve zRMgArarasanI niSpatti karAve che, temAM tenA nirUpaNanI padAvalio vaizikI vRttinuM sarjana kare che. jemAM "da", "Da" vagere akSara tAlabaddha ane madhurakomala padAvaliomAM goThavAyA che bhramarane sItAnA mukhane sparzate joI rAma je ukti bele che temAM zarUAtamAM zRMgAranA bhAvanuM varNana thayuM che. bAkI ekaMdare jotAM zRMgAra rasane ahIM prAthamika bhUmikA karatAM jarA ucca koTine nirUpe che. temAM paraspara kAmavAsanAne badale sAtvika premanuM-AdaranuM vAtAvaraNa sarje tevA zRMgAranA bhAvonuM nirUpaNa thayuM che. aM. 7mAM pitApitAnA vAMkane lIdhe eka bIjAne duHkhamAM paDelA hovAnuM mAne che enI pAchaLa paNa paraspara agAdha premanuM kAraNa raheluM che. aM. temAM parasparanA mRtyunA kheTA samAcArathI pote mRtyu na pAmyanI lajjA anubhavatA batAvyA che ityAdi. Ama zRMgAranI bhUmikAnuM uttarottara UdhIkaraNa athavA vikAsa batAvyo che. aM. 5 mAM vipralaMbhazRMgAra tathA zRMgArabhAsanuM nirUpaNa thayeluM jovA maLe che. rAvaNa sItA pratyeno anurAga pragaTa kare che. temAM ekapakSIya rati vyakta Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAtmakatA ane bhAvAtmakatA thaI hovAthI zRMgArabhAsa spaSTa che(e. 5-6). rAvaNanA sItA pratyenA vartanamAM sItAnuM nAma sAMbhaLatA ja te sItA pratye mehAMdha thaIne lAcArI tathA prema pitAnA garvanI bhUmikA para vyakta kare che. tethI vIrarasamAM zuMgArAbhAsanI chAMTa vacce AvI jAya che. aM. 5 mAM sItAnuM mRtyu nahi paNa apaharaNa thayAnI manamAM khAtarI thayA pachI rAme sItA pratyeno dukhapUrNa anurAga, nizvAsa, paga AgaLa na cAlavA, azra sAravA, iSTajana AgaLa lAcArI pragaTa karavI, lathaDiyA khAvA, mAthAnI jaTA kheMcavI, mUchita thavuM vagere vibhAvathI vipralaMbha zRMgAranA bhAve vyakta thayA che. temAM vA. rA.nA A prasaMge sItAe zRMgAranA bhAva vyakta karyA che. temAM vA. rA. nA A prasaMge sItA pratye rAme karelA vatana jeTalI ke pururavA e UrvazI mATe vyakta karela duHkha jeTalI prabaLa mAtrA ahIM nathI rajU thaI ke te sAdhAraNa kRtrimatA paNa janmAve paNa ahIM te sahaja suMdara bhAva rAme vyakta karyo che, ke je vipralaMbha zRMgAranI AcherI suMdara anubhUti pragaTa kare che.. hAsyarasa ahIM zRMgAramAMthI hAsyanI eTale ke bIjA aMkamAM rAma sItAnA zRMgAramAM vidUSakanuM pAtra ane tenI ukti bo uparUAMta rAma-sItAnA lIladyAnamAM ane temanA milana prasaMge parasparanI prasannatA sAthe hAsya pragaTa kare tevI uktio che. tethI zRMgAramAMthI hAsya utpanna thayuM jema kahI zakAya. - A nATakamAM badhA prakAranA rasenuM vastu ochuM nirUpaNa karavAmAM hAsyarasa rahI na jAya te mATe somezvara A rasane aM ramAM sthAna ApyuM che. sAmAnya rIte saMskRta rU kema vipaka, viTa, ceTa jevAM pAtronI madadathI hAsyarasanuM nirUpaNa karavAmAM AvatuM hoya che. temAM vicitra veza, hAvabhAva ane vAtacItathI kRtrima hAsya utpanna thatuM hoya che sUma kaTAkSa ke mAmika hAsya saMskRta rUpakamAM ati alpa pramANamAM jovA maLe che. keTalIkavAra nATakomAM bhAvanA nirUpaNamAM kRtrimatA ke chIcharA NuM (Achalaka I) utpanna kare tevuM hAsya heya che te keTalIkavAra jutA saje tevuM hAsya Na rajU thatuM hoya che. pavitra, sUma, tejasa ane ta-je prasannatA ane praphullitatA arpe tevuM hAsya saMskRta rUpakamAM bhAgye ja prApta thAya che. somezvaranA A nATaka mATe paNa tevuM beDuM-ghaNuM kahI zakAya kharuM. rAmanA caritramAM moTA bhAganA prasaMgo, yuddha ane viTaMbaNAothI bharelA hoI emAM zRMgAra ane hAsya rasane bhAgye ja avakAza maLe che, chatAM - semezvare rAma-sItAnA vivAha pachInA ayodhyAgamana ane vanavAsa mATenA prayANa __ii vAta Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAdhadAdhava : eka adhyayana vaccenA alpakAla sudhInA dAMpatya jIvanane kendrita karIne nATakamAM zRMgAra tathA hAsyarasane avakAza ApIne potAnI kalA-kuzaLatA vyakta karI che. u. rA. pahelAM racAyelAM rAmaviSayaka rUpamAM vidUSakanA pAtrane ane hAsya rasane khAsa avakAza ApavAmAM Avyo nathI. e lakSyamAM letAM somezvare u. rA.mAM rasaneApele AmA avakAza noMdhapAtra gaNAya. rAma-viSayaka gaMbhIra nATakamAM vidUSaka ane mAlAdharanAM pAtro umerIne semezvare hAsyarasane samAveza karavAnI lagabhaga pahela karI che ema kahIe to cAle. tenAthI rAma-rAjyAbhiSekanA gaMbhIra vAtAvaraNamAM haLavAza Ave che. zRMgAramAMthI hAsyanI niSpattinA rasa siddhAMtane A nATakamAM thate amala AnI agAu je (Agale pAne) e daSTie jotAM rAma-sItAnA lIledyAnavihAramAM Rtuo tathA kIDAvAvaDI, bhramaranuM tephAna tathA anya puSpavRkSAdinAM varNanane lIdhe eka prakAranI prasannatA tathA haLavAzanuM vAtAvaraNa sarjAya che kharuM, paNa vidUSaka, mAlAdhara jevAM nAnAM pAnAM ane temane AnuSaMgika rAma-sItAnAM vANI vartanamAMthI sUkSama hAsya niSpanna thAya che. vidUSakane vAnara samajIne haMsikA bhayane lIdhe pitAnA khabhA paranI pAnanI peTI bagIcAmAM ja pheMkI de che! tyArathI hAsyanI zarUAta thaI jAya che. mAlAdharanI pAse vAnara Ave che tyAre rAma nara-vAnara vaccenA vizvAsa tathA maitrInI mazkarI kare che. (jema duSyanta mRga ane zakuntalAne sAthe joyA tyAre kareluM varNana, azo.) mAlAdharanA maMdAgninI davA karanAra vidUSaka pote roga ke regIne jaladI nAza karanArI vidyAmAM pAraMgata hovAnI baDAI hAMke che, tyAre viduSaka tene "brahmakaMTaka saMbodhIne jyAMthI Avyo tyAMja cAlyA javAnuM kahe che. te prasaMge ramUjamAM ora vadhAro thAya che. vidUSaka sItAne kahe che, "rAma bANa choDavAmAM pAchI pAnI kare te huM lADu khAvAmAM pAchI pAnI karuM.' vAnarane lIdhe gabharAtI haMsikAnI AgaLa vAnaraveSa dhArI vidUSaka pitAnA mithyA viratvanI baDAI hAMke che "A vIrapuruSa hoya tyAM sudhI ene bilakula gabharAvavAnI jarUra nathI" vagere vagere. ethI pratihArI tenI baDAIne mATe suMdara kaTAkSa kare che ke, "parazurAmane joIne ja tamArA paruSanI parIkSA thaI gaI hatI!" pratihArInA javAbamAM vidUSakanI mithyA gavizva uti-ke "parazurAmane kapAgni A mahAbrAhmaNanA zApadakathI zAMta thayele "-thI gammatamAM vadhAro thAya che. A uparAMta vidUSakanI sAthenA hAsya badhA ja vArtAlApamAMthI hAsyarasanI niSitti thAya che. lIledAnamAMthI badhI RtuonA varNana dA. ta. jyAre Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAtmakatA ane bhAvAtmakatA 87. mAlAdhara vaSARtunA varNana prasaMge "kemanuM mana nAcI na uThe?" e sAMbhaLIne, khuza thaIne vidUSaka "reluluka" tAla daIne gAvA ane nAcavA mAMDe che. tethI raMgamaMca para tathA prekSaka vargamAM paNa haLavA hArayanI lahera AvI jAya kharI. temAM "hallIsaka nRtya ne paNa ullekha noMdhapAtra che (pR. 30). madhyAhUnI bhojana veLAne lIdhe vidUSakane bhUkhane lIdhe azakti AvI jAya che. tethI te ekale javA ke cAlavA mATe zaktimAna nathI, te bIkane lIdhe ke dhUdaratAne lIdhe ke parazurAmanI bUmane lIdhe-game te kAraNe ekale nathI jaI zakatA, tethI tIhArInA hAthanA TekAthI pratene javuM paDe che. vidUSakanI sAthe hAsyarasa paNa te prasaMgathI vidAya thAya che. ekaMdare aM. 2 uparAMta kayAMya hAsyajanaka bhAvanuM nirUpaNa thayuM nathI. A nATakamAM ATalA alpa pramANamAM paNa hAsyarasane samAvezane laIne rAmanATakanI paraMparAmAM rocakatA thoDA vadhu pramANamAM pravezI che. adbhuta rasa : bhaktibhAvanI kavie rAmanAM guNagAna gAvA mATe stutinA bhAvavALI lekanI racanA karavAnI ghaNI taka kavie lIdhI che. bhale teNe rAmanI stuti mATe svataMtra "rAmazataka"nI racanA karI che te paNa tenA nATakamAM tenI dhArmika bhakitabhAvanA sArI rIte nirUpAI che. tenA anusaMdhAnamAM adbhuta rasanuM Ayojana thAya te svAbhAvika che. rAmanA guNa-parAkramanA stavana mATe prathama aMkamAM temaja prasaMgopAtta vacce vacce AkhI nATayakRti daramyAna stutiglaeNke mUkyA che. prathama aMkamAM rAmasvarUpa viSNunI arthAta viSNurUpa tathA brahmanA aMza rUpa rAmanI stuti karavAmAM AvI che temAM bhaktipUrNa abhAva vyakta thayo che. tethI vAstavikatA na rahetAM, nAyaka nahi paNa bhagavAna rAmanI udAttatAne lIdhe abhutatvane bhAva upasthita thavA pAme che. 26 dazaratha rAjA svargamAMnA indrane yuddhamAM madada karIne prasannatA meLave che temAM tathA teo zanine rohiNI--zakaTa bheda karatAM aTakAve che te be alaukika parAkramanA varNanamAM vismayamUlaka adbhutarasanI asara sarjAya che.27 vanamAM dazaratha rAjAnA zibirapradezamAM ekAeka khaLabhaLATa karI mUke tevA divya tejerAzirUpa manuSyarUpe jAmadagyanA AgamananA varNanamAM alaukikatva rajU thayuM che. 28 gaMdharvonI bAbata rajU karavAmAM inkasabhAmAM kanakacUDane maLelA zApanA ulalekhathI alaukika vAtAvaraNamAM aMkane AraMbha thAya che. zApa ane zApamAMthI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAdharAdhava : eka adhyayama muktinI bAbata, ayodhyAnI svanagarIe jatAM kanakacUDe petAnA karizarIrane sarayUnadImAM jhaboLIne pitAnA gaMdharvasvarUpane dhAraNa karyuM te bAbatamAM tathA virAdha rAkSasa svarUpane rAmabANathI vIMdhAtAM ja te parivartana pAmIne tuMbara nAmane gaMdharva banI gayo tenI vismayakAra bAbatano samAveza mukhyarasamAM vividhatA lAvavA mATe somezvare karyo haze. gaMdhane vimAnamAM pravAsa ane tIrthasthAnanuM darzana paNa vacce vacce vismayakAraka bhAvanirUpaNa mATe yojAyuM che. tuMbarano rAma pratyene kIrtanAtmaka lekamAM bhaktinI chAMTa sAthe abhuta vAtAvaraNamAM umere kare che. 29 mArIcanI ukitathI nATakanA vAtAvaraNamAM atimAnuSa-divyatattva pradhAna bane che tethI vAstavikatA thI vimukha jatuM vAtAvaraNa akika ane abhuta rasane bhAva niSpanna kare che 30 pRthvI para mAyAvI mArIcanI bUmo tapasvI veSe rathama rahele rAvaNa sItAnuM apaharaNa karavA jatAM pRthvI paranA jaTAyu sAthe jhapAjhapI-be lA cAlI kare che te prasaMga, ghavAyele jaTAyu rAmane hAthe, godAvarI taTe jIrNazarIrane udhAra pAmIne kRtArtha bane che, mukti meLave che. ramanA sparzathI jaTAyunAM jJAnacakSu ughaDI jAya che tethI tenI anubhUti vismayakAraka che. aM. 6 viSkabhakamAM hanumAnanA samudra paranA avarajavara(pR. 101-12), vAnaraveSadhArI zuka-sAraNane vibhISaNa oLakhI jAya che te bAbatama (pR. 1 ), zatru pakSe rahelA sAraNa, utimAM rAma pratyene bhAtabhAva (. 10) vaLI adbhutatAnA vAtAvaraNamAM umero kare che. rAmanA nAme thayelAM addabhuta karmo (aa. 13) zivanI bhakitathI zaktizALI banelA rAvaNano garva varNanamAM le. 19-21) ItyAdi Azcaryajanaka bhAvenuM nirUpaNa thayuM che. aM. 7 mAM kuMbhaka ane rAmanuM yuddha jotAM, AkAzanAM devo kuMbhakarNa para puSpavRSTi karavAnI taiyArImAM hatA ane pAchaLathI kuMbhakarNa haNa tAM teo kAkultha para te puSpavRSTi karI de che : yAvanna rAdhavamasau grasate sazaDakaistanmUrdhni moktumamaraiH praguNIkRto yaH / puSpAJjalistadanu sa hatakumbhakarNe kAkutstha eva muditaimucesa taavt||7-4 temAM harSanI sAthe vismayabhAva nirUpA che. indrajita anya thavA mATe nikuMbhilAmAM abhicAra prayoga karavA jato hato te bAbatanA ullekhamAM alaukika nirUpAyuM che, jemAM paurANikatAnI zailInI asara jaNAya che. (pR. 25 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtmakatA ane bhAvAtmakatA 89 - petAnA putrane mAranAra lakSmaNane rAvaNe zaktiprahArathI mUrzita karyo tevI alokika bAbatamAM thoDe ghaNe adbhuta rasa rahe che, jemake lakSamaNa mUchita thavAthI vimAnamAM rahelA deva-gaMdha bhAMgI paDyAne kheda vyakta karavA lAgyA temAM. rAma-rAvaNanA yuddhanA varNana prasaMge vaimAnike, deva-munio, sUrya, brahmA, rUdra vagere devonI paristhitinA nirUpaNamAM vismayakAraka bhAvanI jamAvaTa karI che, jemake - samarAvalokanakutUhalottAnitalocaneSu vaimAnikajaneSu, 'kiM. maSyiti ?' yA vinamAje dvipa vaimAnike, devarSamAM kautUhala vartAtuM hatuM. ciMtAtura dipAla, japaprArthanAmAM lIna devamunigaNa, ghaDIka prakAzamAM thaMbhI gayele sUrya..vagere vismayakAraka vividha vibhAvonuM Ayojana ahIM thayuM che(pR. 129) sItAne agnimAM kharekhara praveza karatAM joIne, koTika vAnaro ane vaimAnike AzcaryakAka bhAva anubhave che? (pR. 171). hAkAragarbhitamukheSu valimukheSu vaimAnikeSu nayanAdakamutsRjatsu / vyomAgaNAgAkramaNa kautukadattaphAla, kAchichApamAya vaya || 7-27, - sItAne sAkSAta agninArAyaNa laIne rAmane soMpe che te prasaMge agni rAmane sItAnI parama pavitratAne mUrtimaMta tIrthasvarUpe ja kahe che (le. 30) rAmane sItA | pravitratAnI khAtarI ApavA mATe vimAnamAM asarAo sAthe dazarathane laIne indra bhAve che ane teo baMne rAmane sItAnI pavitratAnI khAtarI Ape che. indra vAnarane sajIvana kare che ne indrAdi le ke vimAnamAM cAlyA jAya che. te A prasaMga alaukika vAtAvaraNa sarje che. tyAM vAtAvaraNanI vAstavikatA lupta thatI jAya che puSpaka vimAna bolAvavuM ane temAM rAma vagerene pravAsa prAcIna raMgabhUminI daSTie alaukika lAge, paNa vartamAna raMgabhUminI daSTie temAM nATayAmaka vAstavikatA saMbhavI zake kharI? ' rAmanA rAjyAbhiSeka prasaMge AkAzamAMthI puSpavRSTi tevA dubhinAda vagerenAM nirdezathI nATaka pUruM thAya che. Ama AraMbhika tathA aMtima aMkamAM adabhutarasanuM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '80 ullAgharAghava : eka adhyayana nirUpaNa karIne nA. da. nA siddhAMtanuM yathArtha anusaraNa karyuM che. Ama vIrarasanA nirUpaNavALA A nATakamAM kayAMka gauNa rUpe adbhuta rasa thoDa-ghaNo chaMTAyele joI zakAya che. karuNarasa : karuNarasa zaka" sthAthI bhAvamAMthI udbhave che. kAvyazAstramAM enA vibhAvamAM ISTajanaviyoga uparAMta baMdhana, dhananAza, athavA zApa, vyasana ItyAdi paNa gaNAvyA che. sAmAnya rIte karuNa rasanA udAharaNamAM mRta patnI pAchaLanA patinA vilApane tathA mRta patinI pAchaLane patnInA vilApamAM gaNavAmAM Ave che, paraMtu "iSTajana"mAM pati-patnI uparAMta mAtA-pitA, bhAI, putra ItyAdi svajanone paNa samAveza thaI zake; ane evI rIte viyegamAM mRtyuthI thatA kAyamI viga uparAMta mRtyunA khoTA samAcArathI thatA vigabhAsane tathA mRtavata ava sthAthI kadAca kAyama mATenA lAge tevA ke dIrdhakAlanA virahathI thatA viyogane paNa samAveza thaI zake, je enA nirUpaNamAM zekanI utkaTatA rajU thaI hoya te ja ahIM kayAreka IMgArarasabhAsanI jema karuNarasAbhAsa paNa dekhA de che. aM. 1mAM putrI sItA vidAya karyA pachI bhinna ane zUnya manavALA thayelA janaka rAjAnA varNanamAM pitA putrInA thanAra sudIdha viyoganI vedanA rajU thaI che( e. 1 . 28). vRddha dazaratha rAjA priya putranA vanavAsane kAraNe atyaMta duHkhI che. priyA kaMIkeyI AgaLa kAlAvAlA (dainyabhAva) pragaTa karIne rAma vanavAsane aTakAvavAno prayatna niSphaLa javAthI dazaratha rAjAne vadhu nirAzA sAMpaDe che. te vakhate iSTajana priyaputranA viyogathI karUNarasanA bhAve rAjA pragaTa kare che. temAM vyAkulatA, viSAda, kheda ane rudana athupAta, mUcha vagere karUNarasane piSaka anubhave ane vibhA rajU thayA che.32 sumaMtranA mukhe dazaratha rAjAnI bebAkaLI, vivaza ane karuNa hAlata nIcenA zabdomAM sAce ja varatAya che : hA dhika kaSTaM sucaritaratinirmimitetra so'yaM / toye tucche timiriva muhurvartanodvartanAni // 3. 16 ahIM pANI vinA taraphaDatI mAchalI jevI dazaratha rAjAnI mane dazA kharekhara karuNa rasane piSaka bane che. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAtmakatA ane bhAvAtmakatA 81 dazaratha rAjAnA mRtyu bAda ayodhyAnI karuNa-dIna-dazA mATe kheda vyakta karatA gaMdharvarAjanI uktithI karuNa rasanI jamAvaTa thAya che. dazaratha rAjAnA snehapAzathI baMdhAyelA kIDA zukarUpe zApita gadharva kanakacUDane dazaratha rAjAnA mRtyune ayodhyAthI vikhUTA paDavAnuM bahu duHkha thAya che. udvegayukta vANIthI kanakacUDa pitAnA harSAzruvALA pitA kumudAMga sAthe saMvAda kare che te karuNatA jamAvavAmAM upakAraka thaI paDe che. rAjAnA viyogathI ziSTa nagarajano bhAre kalpAMta karIne kheda vyakta kare che. 33 bharata ane rAmane saMvedanAo pUrNa meLApa joIne pAse Ubhele lakSmaNa paNa AMsu sAre che. evuM bhAIonuM sarasa bhAvanirUpaNa suMdara thayuM che. (aM. 4. le. 41). aM. pamAM guma thayelAM sItAne mRtyu pAmelAM samajIne rAme karuNa kalpAMta karyuM che. temAM tathA mAtA tulya sItAne zedhavAmAM atyaMta duHkhI thaIne lakSmaNa mUchita thaI jAya che. mUchita lamaNane mRtavata mAnIne rAme karelA karuNAjanaka vANI-vartana bhAI pratyenA viyogane zaka sUcava hovAthI ja te prasaMga pUrata karuNarasane bhAsa karAve che (aM. 7). rAma-lakSmaNa sItA e atyaMta priya ISTajananA aniSTa samAcArathI mAtAo agni-praveza karavAnI taiyArI karatAM batAvyAM che, teTalI rajuAtamAM paNa karuNarasa lagabhaga parAkASTAe pahoMcatuM hovAnuM kahI zakAya. Ama aneka judI judI rIte karuNarasanA bhAvo ke bhAvAbhAsenuM Ajana sArI rIte thayuM che. Ama badhA rasanuM A nATakamAM che vatte aMze Ayojana thayuM che kharuM, paraMtu kAvyanI dRSTie vicArIe to A nATakamAM mukhya evA vIrarasamAM yuddhavIra rasanuM nirUpaNa prathama keTinA rUpakamAM jAme tevuM jAmatuM nathI. dharmavIra rasanI niSpatti A nATakamAM sArI rIte thAya che ema kahI zakAya, paraMtu vIrarasane e - 'prakAra yuddhavIranA jeTalI utkaTatA bhAgye ja sAdhI zake che. ahIM anya . rasene gauNa rasa tarIke sthAna maLyuM che kharuM. paraMtu gauNa rasa tarIke paNa e rasonI niSpatti ukTa banatI nathI. kAlidAsAdi anya rasasidhdha kavIzvaranI kRtio AgaLa A kavinI kRtimAM prakRSTatA ane ramaNIyatA phikakI lekhI zakAya. tema chatAM alaMkRta zailInI nATayakRtiomAMnA rasa nirUpaNuM ne najaramAM rAkhIe te A kRti para kaMIka AzA ke AzvAsana maLI zake kharuM ke sAva kADhI nAkhavA jevI nahi, paNa thoDuM ghaNuM rasadarzana rasanubhUti karAve tevI kaMIka navInatA ane AnaMdanI anubhUti karAve tevI A nATayakRti che. rasa nirUpaNa jhAMkhu ke phikaku paDI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 ullAdharAdhava eka adhyayana javA mATe A kavinI dhArmika vRtti vadhu javAbadAra lekhI zakAya dhArmika vAtA. varaNamAM zAMtarasa ke bhakita bhAvanI jema zRMgAra, bI malsa jevA anya rasanA bhAve bhAgye ja prApalya jamAvI zake tema chatAMya koIranuM nirUpaNa karavuM bhUlI gaye nathI balake hasyarasane paNa samAveza karyo che te tenI vividha rasenA nirUpaNa paratvenI abhiruci sUcave che. pAdaTIpa 1. nA. za, VolII .86, 81 ,3, rU, 18, pR.21 2. a. A le. naM 1 kharI rIte naM.9 je e kemake saMpAdakathI saratacUkathI naM-910 rahI gayA che. ane sIdhe naM. na,11 Ave che (pR.81). 2. 3. le. 23, 25 3. pa/29 4. 7 3,24 5 6 29 6. 629-34 7. 6/36ane pachI. 8. 6/ja , 43, 45 9. 649 - 10 pR. 150-151 . 11. 619, 21 12. pR 126 127 13 7 25 14. 1/49 15. 36 7 16. 6 23 1. a. 5, pR. 98 18. a.7 65 125 19. pR 113171 2 . 6 5 juo upara "kAvyaliMga ala kAranA udAharaNamAM pR. 136. 21 pR. 124 22. pR 89 - 23. pR. 2/1 24. semezvaranA anukAlIna kavionI nAnI moTI nATayakRtiomAM vidUSakanuM patra dekhA de che kharuM, paraMtu semezvaranI pahelAMnI kRtiomAM vidUSakanuM pAtra hAsyarasane mATe khAsa yojAyuM hoya evuM bahu prasiddha nathI jaNAtuM 25. 147, 4 8 vagere . . 6. pRH 2, leka. 7, pR. 3, pR 6, zle 17 ra7 pR 11 le. 33-35 28. 1/45-46 19, 4/48 30. a.5, vikhaMbhaka,pR.79 31 pR. 131 34. 47-49,5455 33. 4/1, 38. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-6 pAtrasRSTi A nATakamAM kula 59 pAtra che. temAM pratyeka pAtra pitapatAnuM AgavuM vyaktitva dharAve che. temAM kavie rAjakulanA prAsAda uparAMta rAjasabhA, vana, yuddhabhUmi, Azrama tema ja gagana-pRthvI paranAM AvAgamana dvArA gagana ane pRthvI baMne paranAM vividha--pAtrone samAveza karyo che ane temane paricaya karAvyo che. pratyeka pAtra pitA potAnAM sthAna (kakSA)ne anurUpa bhASAne prayoga ane bhAvanuM prakaTIkaraNa kare che. , AmAMnAM ghaNuM pAtro vA. ra. nAM ja che. AthI e pAtronuM nirUpaNa karavAmAM semezvara vA. rAne anusare te svAbhAvika che, tema chatAM kavacita kavita te pAtromAM semezvaranA deza-kAla anusAra kaMIka viziSTatA najare paDe che. | mAtA-pitAnuM pitAnA putro pratye vAtsalya, bhAIonI paraspara bhrAtRbhAvanA, mAtAo vacce paraspara premabhAva ItyAdi samagra kauTuMbika bhAvanAnI dRSTie jotAM vA.rA. karatAM paNa kadAca saheja ucca stara para laI jAya tevuM kauTumbika vAta varaNa somezvare A nATayakRtinI pAtrasRSTimAM sajI ApyuM che. janaka rAjA mAne che ke pitAnA ane pitAnI putrI sItAnA sadbhAgyane lIdhe ja temane sArA vivAI maLyA (, 1.zleka-38). janaka ane dazaratha rAjA pitAne sItA jevI putrI, putravadhU maLayAne AnaMda ane magarUbI anubhavatA semezvare banAvyA che(rA.za.zle. 33). mAtA kauzalyA-sumitrAne te bhAratane gAdI maLe ke game tene maLe tene temane vadhe nathI, paraMtu rAmabhadde evo kaye aparAdha karyo ke tene AvI vanavAsanI kora zikSA thaI? tenuM temane duHkha che. rAmanI sAthe lakSmaNane paNa vanamAM mokalavA taiyAra thayelAM sumitrA pitAnA putra lakSmaNanA ja svamukhe svabaMdhu rAma sAthe vanamAM javAne nizcaya sAMbhaLIne pitAne dhanya ane kRtArtha thayelAM mAne che. temane te putraviyeganuM duHkha paNa rAmavanavAsa AgaLa kaMI hisAbamAM nathI-e mAtAne udAtta bhAva vA. rAmAM atyaMta spaSTa ane uThAva Ape tevo nathI. saMkalpa mAtrathI Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 ullAgharAghava : eka adhyayana rAmane rAjya soMpI dIdhAne rAjA dazarathanA vicArane sumitrA tarata vadhAvI le che e yukti somezvare kauzalyAne badale supitrAnI udAravRtti darzAvavA ja lAge che. ane bIjI bAju kauzalyA sumitrAne mIThe Thapake Ape che ke deve mane eka putrathI te vikhUTI pADI ane have tuM bIjA mArA priya putrane vikhUTo pADavA taiyAra thaI che ?" baMne mAtAonI ATalI ekAtmakatA ane vAtsalya anyatra bhAgye ja jovA maLe ema che. rAmane vanavAsa maLavAthI kauzalyA pitAne doSa de che, bIjAne nahi. rAma-sItA adhyA pratye punargamana karatI vakhate parasparane duHkhI karavAmAM piota-potAne doSa jue che-ekabIjAno doSa nahi, dazaratha rAjA potAnA bhAgyano doSa-pitAne doSa jue che. Ama kaI pAtra koIne paNa koI jAtane doSa detuM nathI, Apa ke AzaMkA karatuM nathI, badhAne pitAnAM bhAgyano doSa kADhatA batAvyA che( mAtra lakSmaNa ane bharatane bAda karatAM !). rAmane bharata vinAnAM sUnAM paDelAM mAtA kaikeyI pAse movida mATe jatA batAvyA che. nATakane aMte paNa rAma mAtA kaikeyIne bolAvavA javAno bharatane anurodha kare che. lakSmaNane pahelA mAtA kauzalyAne ane pachI sumitrAne praNAma karatA batAvyA che. rAma pratye prema, zraddhA ane bhakti dAkhavavAmAM bhAratane lakSmaNanI kakSAmAM mUkI dAkIe tevuM bhAratanuM pAtra rajU thayuM che. vanamAM AtmajJAna karavA taiyAra thayelA bharatane rAma vinA keTale AghAta lAgyuM haze, lakSmaNane paNa bharata pratye keTaluM badhuM vaimanasya pragaTa karate batAvyuM che, jANe ke teNe pitAnuM rAjya jhUMTavI lIdhuM hoya ! Ama bhAIonA, mAtAonA paraspara premanA nirUpaNamAM abhipreta thatA kuTuMba-bhAvanAno Adarza somezvaradeve kadAca vAlmIki karatAM vadhu ucca ane sArI rIte rajU karyo che. temAM dazaratha-janaka rAjAnA tathA rAvaNanAM rAjakuTuMbanA vAtAvaraNamAM uttama, madhyama ane kaniSTha prakAranAM strI-puruSa pAtromAM kaMI ne kaMI AgavI vizeSatA ane vividhatA sajI ApI che. ahIM nA paka rAma, nAyikA sItA ane khalanAyaka rAvaNanAM pAtra uparAMta temane AnuSagika pAtronI vizALa sRSTi goThavAI che. nATakane nAyaka : bharata muni ane vidhi purANakAra jaNAve che ke nAyaka prakhyAta, udAtta rAjarSi ke divya hoI zake. 1 dhanajaye tema ja hemaca ke nAyakanA guNonI sAmAnya yAdI ApIne bharata muninA matane saMmati ApI che. rAmacaMdraguNacaMdra nAyaka divya ke adivya hoya te cAle ema umere che. ekaMdare jotAM te Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi badhA AcAryoe dhIradAra nAyaka tarIkenA guNe gaNAvyA che. te dRSTie jotAM nATakane nAyaka dhIredAra che. semezvare pitAnA nATaka mATenA nAyaka tarIke prakhyAta dilIpa kulakAnazarIna, raghuvaMzabhUSaNa, dhIrodAtta nAyakane yogya sarvaguNasaMpanna, pUrNa puruSottama rAmacaMdranI pasaMdagI karI che. tenuM vyaktitva viSNunA aMza tarIke pUjya hovAthI divya ane manuSyAvatAra tarIke mAnuSIbhAva anubhavatA paNa batAvyA hovAthI adivya ema baMne prakAranA kahI zakAya tema che. udAtta guNavALA rAmane mAnuSIbhAva anubhavatA batAvyA che. nAyaka rAmanuM vyaktitva temanI mAtA-pitA samakSa, vaDIle, bhAIo, mitra zatru vagere samakSa tathA patnI sItA AgaLa bhinna bhinna chatAM nokhI rIte khIlI UThe che, zobhI rahe che. A nATakamAM nAyaka-rAmaca drajInAM bAhya sandaryanA varNana karatAM enI AMtarika samRddhine tathA enA vyaktitvane vadhu sAre paricaya thAya che. prathama aMkamAM parazurAmane garva bhaMga vaiSNavIya dhanuSyanA bhaMganI sAthe ja karyo te parAkrama darzAvavAmAM rAmanA daurya, vinamratAnA guNone paricaya thAya che. te kavinA zabdomAM-- "AdAya rAmaH sahasaiva nIcaizcakAra cApaM ca madaM ca tasya // " ".. tuM na ja kviMtaM Rtti 7i sthita pUrvavat " (g, 27) rAme dhanuSya ekadama nIce namAvyuM tenI sAthe tene mada paNa nIce utAryo). parazurAmanI kaThora ane ugra vANI tathA krodha AgaLa rAmanuM zAMta ane dhIra vyaktitva darzAvatAM kavi kahe che ke parazurAme ApeluM dhanuSya namAvyAthI ane parazurAmanA krodhathI paNa teo kuddha na thayA, garvita paNa na thayA. pahelAnI jema sthira (taTastha) rahyA. ' - rAmane parazurAma paranA vijaya mATe pitAnAM vakhANa puravAsIo kare che te gamatuM nathI. te bhAva rAma vyakta kare che temAM temanuM nirahaMkArIpaNuM ane gurujana pratye Adara sUcita thAya che." rAjA dazarathe putra rAmane rAjyanI dhurA soMpavA mAMDI tyAre rAme rAjyazrI karatA pitRcaraNa sevavAmAM pravRtta rahevAnI IcchA pragaTa karI che tyAre, 4kekeyInI be AjJAone rAjAe lakhele patra maMtharA rAmane Ape che tyAre ane vanavAsanI AjJA ziromAnya kare che tyAre rAmanI mAtR-pitRbhaktinI Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAgharAghavaH eka adhyayana saMpUrNa utkRSTa bhAvanAne paricaya thAya che. maMtharAe Apele patra vAMcyA pachI rAmane pitAne duHkhakara ane virodhI AjJAthI duHkha thatuM nathI, paraMtu mAtA "keyIe mane pitAne bolAvIne sIdhuM pratyakSa kahevAne badale pitA mukhe, te paNa patra dvArA potAnI be AjJAo kema jaNAvI ?" te bAbatanuM rAmane duHkha che." - rAma dUrathI dazaratha rAjAne mAtA kaikeyIne page paDatA ane kaMIka dIna mukhe samajAvatA hoya evuM vartana jevAthI saraLa bhAve rAma evuM ja samaje che ke rAjyane, ane patnIne bhAra putrane saMpIne rAjA vanagamananI IcchA darzAvatA haze ane mAtA temAM saMmati nahi ApatAM hoya! (pR.46). bharata mesALe gayo hovAthI sUnAM paDelAM duHkhI kekeyI mAtAno barAbara khyAla rAmane che. tethI teo reja savAre kekeyI mAtA pAse movinoda mATe jAya che. vanaprayANa vakhate paNa rAma potAnI bane mAtAone tathA pitAne "madhyamAkhA" kaikeyI pratye jarAya vaimanasya na rAkhavAnI yAcanA kare che, ayodhyAnuM rAjya svIkAratI vakhate paNa kauTumbika vaimanasya vilIna karavA mATe ja rAma bharatane pitAnI mAtA kekeyIne bolAvavAne anurodha kare che (8). lakSmaNa jyAre pitA, kaikeyI mAtA tathA maMtharA pratye roSa pragaTa kare che tyAre moTAbhAI tarIke rAma lakSmaNane tevI agya vAte manamAM na rAkhavA Takera kare che. bharata pratyena rAmane sneha ananya che. mosALe jatI vakhate bhArate rAmane kahelI ukita yAda karIne rAma gadgad banI jAya che. (pR. 12 ane 22). bhAIo ane mAtA pratye premabhAva vAlmIki rAmAyaNamAM bhArobhAra Ave che. e ja vastu somezvare A nATakamAM jevI nirUpI che tevA anya nATakomAM khAsa maLatI nathI. e cAreya bhAIone paraspara prema-bhAva ane ekacittatAnAM vakhANa rAjAnA mALAthI paNa karyA vinA rahevAyuM nathI (pR. 23) ane rAmathI paNa temanI parasparanI bhrAtRbhAvanA sugrIva-vibhISaNa samakSa vyakta karyA vinA rahI zakAyuM nathI (pR. 127). rAma-bharata vaccenI bhrAtRbhAvanA, rAmanI bhAratamAtA kaikeyI pratyenI mAnabhakti AkhA nATamAM sAruM dhyAna kheMce che. vA. rA.mAM te rAma bharatane parasparane bhrAtRprema darzAvyo che ja. paraMtu semezvare A nATakamAM emanI bhrAtRbhAvanA nirUpI che tevI anya nATakomAM khAsa maLatI nathI. vanagamana vakhate rAmane bharatane na maLavAne manamAM vasavase rahe che. vanamAM bhAratanI manodazA varNavate bharadvAja Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi - 97 RSine patra vAMcIne vanamAM maLavA AvelA bharatane maLavA rAma svayaM sAme deDIne maLavA jAya che. temAM rAmanI kuTuMbavatsalatA, namratA ane saraLa svabhAva tarI Ave che. zaraNAgata vibhISaNane svIkAra karavA mATe rAma vAnarAdhipati sugrIva, lakSmaNa tathA mukhya vAnara subhaTone samajAvaTapUrvaka jaNAve che. * rAma lakSmaNa tathA bharata tarapha haMmezAM prema tathA kSamAnI dRSTie ja jue che. lakSmaNe jyAre pitA dazaratha rAjA mAtA kaikeyI tathA maMtharA pratye roSa pragaTa karyo tyAre meTAbhAI tarIke rAma tene te ayogya vAta manamAM na rAkhavA Takora kare che. dara priyA sItAnA apaharaNa pachI tene vinA rAjAne ke adhyA pAchA javAne vicAra mAMDI vALatA ane rAmanA cittamAM tyAga-vairAgyanI bhAvanA prabaLa thAya che (pR. 96) ane rAma lakSmaNane ayodhyA pAchA javAnuM kahe che. rAmanuM AvA prakAranuM vartana A nATaka pUratuM vizeSa gaNAya. pitAnAM vANI tathA vatanathI rAmanI saMnyasta levAnI icchA samajIne ja lakSmaNa rAmanI AgaLa pitAne temanI sAthe rahevAne makkama nirdhAra pragaTa kare che tethI rAmane tema karatAM aTakavuM paDe che. lakSmaNa pratyeno prema temane sparze che tethI. - rAvaNanA zaktiprahArathI mUrzita thayelA lamaNane lIdhe rAma pitAnuM duHkha pragaTa kare che te prasaMge lakSmaNa vinA pitAne kalIba, zUnya, jIvitazeSa mAnIne agnimAM praveza karavAne te usuka bane che enA vinA sItA-mAtA-pitA, bhAIo, sugrIva, vibhISaNa ane pitAnI jAta AkhuM jagata-kaMI ja mahattvanuM nathI ema mAne che (aM. 7, zlo. 10, 13). ATalI karuNatA rAme jevI ahIM pragaTa karI che tevI bhAgye ja bIjA nATakamAM kyAMya jovA maLe. rAma pote rAjya svIkAratI vakhate paNa kauTuMbika vaimanasya vilIna karavA mATe ja bharatane pitAnI mAtA keyIne belAvavAne anurodha kare che. rAma vanavAsanA prasaMge vA rA nA rAma karatAM u. rA.nA rAmanuM viziSTa vyaktitva vicArI zakAya. vA. rA.mAM vanamAM prayANa karatI vakhate rAma pitAnA duHkhI mAtA-pitAnI pradakSiNA karIne, praNAma karIne cAlyA jAya che ema batAvyuM che bhAsa kavie paNa rAma vanavAsane prasaMga pe che, te prasaMge rAme vanagamana vakhate pitAne pitAne taTastha ane pratijJApAlanane Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 . ullAgharAghava : aka ane vicAra darzAvyuM che kharo. ane pachI temanuM vanagamana batAvyuM che. Ama rAma caritaviSayaka anya nATakamAM A viziSTa prasaMga para rAmanA vyaktitva para vizeSa prakAza paDyo nathI, u. rA.mAM rAme pitAnAM mAtA-pitA mATe paNa yathAyogya, dharmarUpa prArthanA karI che ane pote te AjJAA khuzIthI svIkAre che te bhAva vyakta karyo che temAM temanI mAtR-pitR-bhakti-prema vinaya jaNAya che ane kuTuMbamAM jarA paNa kaluSita vAtAvaraNa na udbhave tenI takedArInuM sUcana kare che ke madhyamAM mAtA kaikeyI pratye ke tenA putra pratye paNa bilakula vaimanasya na rAkhavAnuM khAsa dhyAna kheMcIne jaNAve che. AvuM anya nATamAM AvI nATayAtmaka camatkRti rAmanI lAkSaNiktA bhAgye ja jovA maLe che. vA. ra. karatAM u. rA.mAM rAmanuM pAtra keTaleka aMze juduM ane caDiyAtuM nirUpAyuM lAge che. vA. rA.mAM rAma pitAne vanavAsanI AjJA tathA bharatane rAjya soMpavAnI bAbata jANyA bAda sItAne te samAcAra jaNAvavA tathA vanamAM jatI vakhate chellAM darzana karavA ane ApavA) mATe sItA pAse jAya che tyAre rAma atyaMta AnaMdamAMthI atyaMta zakasaMtapta thaI javAthI kaMpatA zarIravALA ane viva vadanavALA-khinna manavALA banI gayA hovAnuM jaNAya che. vA. rA.mAM (ka,keyInA kahevAthI pitA pAsethI maLelI be AjJAone lIdhe khinna manavALA rAma sItAne pitAnA mAtA-pitAnI sevA karavAnuM jaNAvIne pitAne 14 varSa daMDaka vanamAM rahevAnuM che ane bharatane yauvarAjya soMpAyuM che evuM jaNAve che.). Ama e samAcAra ke hakIkta ja rAma duHkhI hovA chatAM sItAne taTastha rIte jaNAvatA hoya ane mAtA-pitA pratyenI pitAnI pharajanuM pAlana karavAnI nIti ane vicAro pragaTa karatA jaNAya che, paNa tyAM u. rA.nA rAmanI jema khuzIthI AjJAne mAthe caDAvIne pite vanaprayANa karavAnuM svIkAratA hoya tevA prakAranA prasanna ane spaSTa bhAvanI abhivyakti rAmacaMdrajIthI thaI zakI nathI ema lAge che. A ja bAbatamAM vA. rA. karatAM samezvaranA rAma ceDA judA balake thoDI umadA, udAra ane uttama stara para pahoMcI zake tevA nirUpAyA che. vaLI u. rA.mAM AgaLa jatAM rAma potAnI paristhitine anurUpa pitAnA manane tarata taiyAra karI le che ane AjJAnI svIkRti karIne vadhAvI le che ane kahe che ke vanavAsa maLe te sAruM thayuM, jethI navAM navAM tIrthomAM ane araNyamAM rahIne munionAM sevA-satsaMga karIne puNya bheguM karI zakAze. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi vastuH satyaM bhavatu vacanaM prItimApnotu mAtA bhrAtA'sau me bhavatu bharato bhAramurvItalasya / rAmaH kAmaM navanavamahAtIrthasevAptapuNyaH sthitvA'raNye munibhiranadhaiH saGgamaGgIkarotu // 3-20 alabatta te pahelAM rAmathI pite vidhinI prabaLatAnI AgaLa pitAnI lAcArI vyakta thaI ja jAya che kharI (pu. para). rAmanA gaMbhIra, prasanna svabhAva, satyapratijJApAlakatva tathA mAtR-pitRbhaktine nIcenA zloka parathI khyAla Ave che. sUrya vaMzamAM janmIne vasiSTha pAse bhaNIne zuM karuM ? pitAne khoTA pADuM ke mAtAnA manoratha kheTA pADuM ? utpadya vaMze tuhinetarAMzAradhItya vidyAzca gurorvaziSThAt / kiM tat kariSye bhavitA'dya yena pitA ststyo'stmnorthaa'mbaa?||3-21 - temAM rAmanAM kula, janma tathA vidyAnuM gaurava paNa pragaTa thAya che. duSyantanI jema A yuvAna rAme prasanna hAsya vinuM vAtAvaraNa sarjAyuM che"mArge nara-nAnA para vizrama ( ra4) arthAta manuSya ane vAnarane paraspara vizvAsa thAya te bahu navAInI vAta che. temAM duSyane zakuntalAne lAMbA paricita haraNa mATe premanI mazkarI karatAM jevuM vartana kareluM tenuM smaraNa thAya che. sItAnA sauMdaryanuM ane tenI avasthAnuM varNana karatI vakhate tathA sItAnA bhramara-bAdhA anumAna alaMkAranA daSTAtamAM sItAnuM varNana kare che temAM duSyanta jevA premInuM smaraNa karo, paraMtu rAmane tenAthI vadhu caDhiyAtA banAvyA, kAraNa ke rAma dakSiNa tathA ekapatnIvratadhArI Adarza premI nAyaka che. te kaMI duSyantanI jema bhramaravRtti dharAvate praNayI nathI. tethI ja te rAma virodha rAkSasanA trAsa ane bhayathI kaMpatAM sItAne kevuM AzvAsana ApIne zAMta kare che ! (447) - vAlmIkinA rAmanI jema ke kAlidAsanA pururavAnI jema unmatta thaIne prAkRtikatane saMbodhIne A rAma kalpAMta karatA nathI, paraMtu duHkhamAM paNa vicArIne kArya karatA banAvyA che sItAnI agniparIkSA vakhate rAmanuM sItA pratyenuM vartana vA. rA.mAM je rIte nirUpAyuM che tenAthI u.rA.mAM DuM juduM ane s Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ulAdharAdhava : aka adhyayana caDiyAtuM banAvyuM lAge che. bIjA rAmaviSayaka nATakomAM A vize vizeSa dhyAna apAyuM lAgatuM nathI. vA.zA.mAM rAma sItAne atyaMta kaThora vacane saMbhaLAve che. e prasaMga temAM vistRta rIte nirUpAye che A nATakamAM rAmane sItAnA sauMdaryanA ane temanA yauvananAM vakhANa te sAmAnya rIte nATakanA nAyakanI jema karatA batAvyA che. te uparAMta sItAne ATalAM du:khamAM pADI devAmAM rAma pitAne javAbadAra gaNIne manamAM kheda anubhave che.' sItAnA mRtyunA (khoTA) samAcArathI paNa pite jIvita rahI zakayA hovAnuM du:kha sItA AgaLa pragaTa karatAM teo acakAya che. teo sItA vinA pitAne niSNANa mAne cheka ane adhyA pAchA AvI rAjya saMbhALavAne badale ke kaI paNa kAma karavAne badale saMnyata laIne Atmavilepana karavAno vicAra kare che (pR. 96). evuM rAmanuM vatana vA. rA.mAM anya nATakamAM khAsa jANavA maLatuM nathI. - zatru pakSe rahelA subhaTanA parAkramapUrvakanA paricayane teo AdarapUrvaka sAMbhaLIne sahana karI zake che temAM dhIredAratva spaSTa che. jemake, jAgelA kuMbhakarNa vize teo jyAre jANe che tyAre rAmanI ukita : * aho nItizaktisa pRktA kumbhakarNasya bhaNitiH / pR 118 temAM zapakSanA kuMbhakarNanI vivekabuddhi ane nItimattAnI rAma kadara kare che. "sumitrA putranI sAthe yuddha karanAra rAvaNaputra indrajita" e rIte vibhISaNa Indrajitane vizeSa paricaya rAmane Ape che tyAre tene Azaya samajIne rAma yathAgya ane sacoTa uttara Ape che, yaH kila meghanAdAparanAmA mandodarInandanaH zrUyate / pR. 119 Ama aiNa vagerene yathAyogya abhiprAya sUcavatI eka-bIjAnA pakSane UtArI pADavAnI nIti ahIM batAvAI che(pR. 119). vibhISaNa (zatru-rAvaNanA) guNanuM darzana AdarapUrvaka kare che, tyAre tene rAma sAruM anumodana Ape che. ekaMdare zatrupakSanA sabhyone paricaya meLavatI vakhate, rAme pitAne vartananI samatA ane viveka barAbara jALavyAM che, chAM pitAne jarA paNa nimna koTimAM na javA detAM pite gauravazIla, baLavAna leMddhA tathA kuzaLa netA tarIke rAmanAM bIya, zAMti ane sadAcaraNane paricaya ane te Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi 101 saMpUrNa sabhAna hovAnuM sUcavAyuM che. rAmanI zAMti sadAcaraNane ane nItijJatA ene vyavahAra kuzaLatAne khyAla AvyA vinA raheto nathI. - rAme rAvaNane aMgada dvArA saMdeza mokalAvyo temAM sItAne pAchAM soMpavAnA kaheNanI sAthe vibhISaNane mAnapUrvaka pAcho bolAvI levAne paNa anurodha karyo che. temAM temanI vyavahAra kuzaLatA tathA nItimattAno paricaya thAya che. tra ke mitra game te hoya paNa pitAne upakAraka vyakitanI teo kadara karyA vinA rahI zakatA nathI ane pratyeka prasaMge dhama ane vyavahAranI sabhAnatA jALave che te noMdhapAtra che. jemake aM.pamAM petAne khAtara mAtA-pitA, patnI vagerene choDI denAra lakSmaNa pratye sahAnubhUti vyakta kare che (aM. 5). lakSmaNane mRta mAnatAM pine agni-praveza karavA dhAre che (aM. 7) ne sarva vAnarone jIvADanAra I.dra pratye kRtakRtyatA vyakta kare che. (pR. 34) pitAne khAtara sugrIvavibhISaNanA kartavyanI kadara kare che.18 te vibhISaNane laMkAdhipati na banAvI zakAya tene kheda pitAnA duHkhamAM paNa vyakata kare che1 vAlinA putra aMgadane yuvarAjapade sthApIne rAma pitAnI bhUla sudhAravA mATe prayatna kare che tethI te mATe te sugrIvanuM dhyAna kheMce che. rAmabhakata hanumAnanAM addabhuta parAkramanAM zatru pakSe vakhANa ane kadara thAya te pachI ajAtazatru rAmanA zatru pakSe paNa abhAva, bhakita tathA premapUga vakhANa thAya temAM navAI navI ? duHkhI chatAM svamAnI, zAMta, gabhIra rAmanA samagra vyaktivane khyAla zatrupakSanA rAvaNanA mukhe Apyo chedeg (aM.6, le. 10). 2, sItA - janakanyA vauDInA vidAya veLAnA prasaMgathI A pAtrane paricaya thAya che. A nATakamAM nAyikA sI nuM pAtra vA.rA. tathA anya nATakanI daSTie jotAM | viziSTa rIte rajU thayuM che. " janakanuM atyaMta vAtsalya ane prasannatA meLavIne sItA vidAya thavA mATe taiyAra thAya che te prasaMge janaka tathA zatAnaMda temane yathA yogya zikhAmaNa Ape che tathA dAMpatya rahasya samajAve che. te parathI teone sItA pratye keTalAM vAtsalya, sadabhAva ane gaurava rahelAM che tene paricaya thAya che. vikta pitA janakane paNa putrI pratye apAra heta heya ! sItAnA vyakitatvanI viziSTatA kahI zakAya tenI vadhu ekasAI nIcenI lITIthI saheje thAya che. adhunA sItayA sArdhaM gantumicchati me manaH / pR.4 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ullAdharAghava : eka adhyayana semezvaradeve sItAne rAmanI sAthe saMbaMdha atyaMta TUMkamAM saMyamI kalamathI ane bhaktipUrNa hRdayathI nirUpe che. pati pratyene sItAne uttama bhAva A nATakamAM e 1, 2, 4 ane 7mAM rajU thayA che. sItAnA Agamana pahelAM rAme emanI yauvana ane mugdhatAnI vaccenI sthitinuM varNana karyuM che te parathI sItAnI mAnasika bhUmikA tathA svAdhInapatIkA nAyikAno khyAla Ave che ? ane AgaLa bhramaranA trAsamAMthI chUTavA mATe sItA potAnA pati rAmanI madada mAgavA temanI najIka jAya che. te prasaMganA emanA vartana parathI temanI, cakora vidagdhatA ane uttama sauMdaryane paricaya thAya che. sItAnA ujajavala rUpa-sauMdaryathI cakravAkayugalane ajavALAnI bhrAMti na thAya tethI temane rAma cakravAjyugalathI vimukha thaI javAnuM kahe che eTale ullekha sItAnA mukhasaudaryanA varNana mATe pUra che. virAdha rAkSasanA trAsathI kaMpatA ane rAkSasanA sparzathI duSita thayelAM, gabharAyelAM, sItA pitAne pavitra banAvAnI bhAvanA seve che (pR. 75). temAM sItAnA kAmamUlaka premane badale temanI pavitra ane divya premabhAvanA vyakta thAya che. lAMbA samaye priya milana thavA chatAM, sItA pite rAkSasanA gharamAM rahI hovAthI pitAnA doSa vize pitAnA Aryaputra rAmanI AzaMkAnA nivAraNa mATe pitAnI meLe ja pitAnI agnikoTIne prastAva rAma AgaLa mUke che, te parathI sItAnI samajazakti, DahApaNa tathA patibhaktine khyAla Ave che. tene lIdhe ja teo jagavaMdA satI tarIke svIkArAyAM (7/29). vA.rA.mAM rAmanI sAthe vanamAM javA mATe sItA je lAMbI carcA kare che tene nirdeza suddhAM A nATakamAM karAyuM nathI. vanamAM javAnI anumati mAgavA mATe sItA pitAnA sthAne yogya maryAdA tathA malAjo jALavIne kArya kare che. rAmanI sAthe vanamAM javAnI rAjAnI anumati te kaMcukI dvArA parokSa rIte mAge che. sasarA dazaratha paNa sItAne tema na karavA sumitrA dvArA anurodha karAve che. tyAre sItA pitAnAM sAsu sumitrA dvArA patinA sahavAsano mahimA samajAvIne saraLatAthI saMmati meLavI le che. temAM temanI prasaMgacita vyAvahArika kuzaLatAne paricaya thAya che. Ama ghUMghaTamAM rahIne vRddha vaDIlajanonI AmanyA sAcavanArI A kulavadhU sAsu sasarAnuM paNa priya pAtra hatAM. mRtyu bAda dazarathe pitAnA putra rAmane kulavadhU sItA pavitra hovAnI khAtarI Ape che(7). Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi sItA pitAnI pavitratA mATenA zapatha lakSmaNa-mukhe jaNAve che(aM. 7). Ama koI paNa vAta sItA pratyakSa na kahetAM, parokSa rIte keIka vyakti mAraphata jaNAve che. e parathI tatkAlIna kulavadhUne AmanyAmAM rahevAnA rivAjane sItA anusaratAM lAge che. tapasvI vezamAM rAvaNanA Agamana vakhate sItA temane paricaya pUche che. e temanI vicakSaNatA ane viziSTatA sUcave che. vA. rA.nI jema teo rAvaNanI AgaLa pitAne badho paricaya tathA vanavAsanuM prajane jaNAvatAM nathI; paNa rAvaNane tenuM nAma tathA paricaya pUche che.24 (pahelAM te sItA rAvaNane spaSTa Azaya samajI zakatAM nathI, tene duSTa Azaya samajatAM ja teo tene hiMmatapUrvaka dhamakI ApI zake che. tene upADIne nAsI jatI vakhate paNa tenAthI chUTavAnA prayatnarUpe pitAnA paricaya sAthenA nAmollekhathI bUma pADe che, temAM tathA apahRta thatI vakhate pitAne hAra pRthvI para nAkhe che, te parathI temanI samayasUcakatA tathA vyavahArakuzaLatAne paricaya thAya che. rAkSasa vibhISaNa, bhalene te rAma pakSe heya. paraMtu te rAmane sItA vizene khyAla Ape che. (rAkSasagRhamAM rahelI hevAne ullekha vA. rAmAM tathA "abhiSeka' mAM Ave che, tenuM te A nATakamAM mAtra sUcana ja karavAmAM AvyuM che. vA. rA.mAM sItAnI jema ahIM sItA rAmanI pAse kaI paNa prasage kAMI carcA karatAM nathI, pachI te vanamAM sAthe AvavA vize hoya, rAjyAbhiSeka vize hoya ke agni-kasoTI vize hoya.) je parathI sItAne potAnI agni-kaTInI saMmati sItA svayaM rAmanI pAsethI meLave che. "zAkuntala'nI zakuntalAnI jema ahIM sItAne putravata mRgane ucheratAM, bakula cheDane lADapUrvaka ucheratAM hovAne nirdeza maLe che. pite pALelA haraNane potAnAthI saheja paNa aLaguM paDeluM ke tene AvavAmAM vilaMba thAya tyAre sItA pitAno putra harAI gaye heya teTaluM duHkha anubhavatAM. prakRti para temane A adbhuta prema! mazkarImAM koIka vAra saMtAI jatAM hovAnuM paNa duHkhanA prasaMge saMbhAratA rAmanI ukti parathI sUcavAyuM che. . Ama strI sahaja IrSyAthI mukta tathA khAnadAna-ucca saMskArI navavadhU tarIkenuM citra sItAnA pAtra parathI samajAya che. sItAnuM paDadAmAM ke ghUMghaTamAM rahelI vadhU tarIkenuM vyaktitva AkhA nATaka daramyAna (pratyakSa ke parokSa) satata varatAya che. kauzalyAne sItA pratye mAtRvata vAtsalya hovAnuM A nATakamAM batAvyuM che tevuM te vA. ra.mAM ke anyatra bhAgye Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ullAdharAghava : eka adhyayana ja jovA maLe che. prathama vAra sAsare AvelAM sItAne kauzalyA mAtAe lADathI khoLAmAM laIne harSAzruthI bhI javI de che ane Aligana de che27 rAjyabhiSeka prasaMge sAsu temanI haDapacI pakaDIne lADathI "paTTasAmrAjJI" thavAnuM jaNAve che.8 dazaratha rAjAnA mRtyu bAda zekAviSTa kauzalyA mAtA arundhatInA eka mAtra AzvAsanathI jIvatAM rahI zakyAM ke putrapurghanA AgamanathI sahu sArAM vAnAM thaI jaze evI manamAM AzA rAkhe che. Ama e samaye sAsu putravadhUne joIne pitAnuM duHkha bhUlI zake-temAM sItA pratyene sAsunA hRdayamAM keTale badhe utkaTa bhAva ! (pR. 63). sItAnA zaNagAra-paheravezane khyAla rAvaNanI temane mATenI ukti parathI (5,14) jaNaya che. kumakumanuM tilaka ane caMdanano lepa karanArI sItAnI dehakAMti senA jevI caLakatI, te Akhe aMjana jatI adharoSTha 2 a tAnI lAla hatI, tevI mAMgI sItAnuM svAbhAvika saundarya (aM 5)nI, koTinI uktithI (aM. 7/31) vicitra rIte nirUpAyuM che. aM. mAM vihaMgaveganI uktithI sItAnuM duHkhI, pavitra ane pativratA viraekitA nAyakAnuM citra rajU thayuM che. lakSmaNane samayasara na AvelAM jotAM, sItA vyagra banIne rAmane paNa mUkIne tenA AvavAnA mArgamAM lakSmaNane zodhatAM. te parathI rAma karatAM paNa tene potAnA diyara mATe vadhu kALajI ane vAtsalya hevAnuM rAmanI ukti (5/55) para spaSTa thAya che lakSmaNane paNa sItA pratye sAkSAta pitAnAM mAtA rUpe ja mAna-prema che te chavayapi riva sA jananI gatAgha ..satyaM videhaduhitA yadi nAtha nAsti." (545) parathI samajAya che. vaLI lamaNa (5-56, 56) sItAne zodhatI vakhate je kalpAMta kara che temAM paNa tene Adara bhAva, prema ane duHkha vyakta thAya che -"he hRdaya sItAne na jotAM cIrAI kema jatuM nathI ?" sItAnI pavitratAnI khAtarI sAkSAta agni nArAyaNa temane khoLAmAM laIne rAmane soMpatI vakhate Ape che, te uparAMta Indra, dazaratha rAjA paNa sadehe AvIne rAmane sItAnA pavitratA mATe khAtarI ApIne temane svIkAra karavA anurodha kare che. sItAnI pavitratA tathA satItva mATe jagatamAM zreSThatva mAtra-mukhyatve sItAne mATe ja Ama kahevAyuM che. pati pratyenI saccAInA teo zapatha le che. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi 15 kavie jeluM sItAnuM rAmatI sAthenuM bIjuM milana temanI vikAsazIla, Urdhva mane dazAnuM sUcana kare che. kemalahaMdayA sItA pitAnA kAraNe rAmane ATalAM kaSTa ane vyagratAmAM nAkhyA tathA pitAnA pitAne ciMtA karAvI tethI bahu duHkhI thAya che(aM. 7-8.). vanamAM jatI vakhate sItA rAmanI sAthe javA mATe pitAnI vAta vyakta kare che. sAmrAjJI thavAne badale vanavAsa pAmyAnA samAcArathI teo pitAnA bhAgyane doSa de che, koI para kheTa kepa karavAne badale sarva leka para bhalI lAgaNI ja rAkhe che. pitAne khAtara du:khI thanArane sItAnI AgaLa rAma pitAne lAcArIne bhAva vyakta kare che tyAre bhAvanI utkRSTatA sUcavavA mATe sItA saMskRtamAM zleka uccAre che. A nATakamAM sItA mAtra eka ja vAra rAma AgaLa ja saMskRtamAM zleka bele che. Ama somezvara deve AlekhelA sItAnA pAtramAM tenA svajanavatsala, parama pavitra, dhIredAra vyaktitvane temaja semezvaradevanA samayanA ziSTa samAjamAM vinaya-maryAdA jALavatI kulavadhUno paricaya thAya che. 3, dazaratha rAjA : - vA. rA. parathI A pAtrane lagabhaga yathAvata ahIM nirUpAyuM lAge che. semezvaranI pahelAM bhAsa, kAlidAsa, murAri vageree vA. rA. uparathI A pAtra pitapotAnI rIte AlekhyuM che, temAM somezvaranuM A pAtra theDI ka viziSTatA dharAve che. A nATakanA bahu ja ochA bhAgamAM AvatuM A pAtra sArI oLakhANuM Ape che( aM. 2-3). aM. 1mAM tene pakSa paricaya thAya che. janaka-zAtAnaMda temanI vAratAnAM vakhANa kare che. teoe indrane yuddhamAM madada karIne prasannatA meLavelI tathA pitAnA rAjyamAM paDanArA sudIrgha samayaparyatane duSkaLa aTakAvavA mATe zani samakSa alaukika ane apUrva parAkrama dAkhavIne rohiNI-zakaTa-bheda thata aTakAvyA hatA. e vAta A nATamAMthI prApta thaI zake che. AthI Aje zanine "paMgu" kahIne AgaLI cIMdhAtI haze? ema janake temanA parAkramanI zreSThatAne mahatva ApyuM che.' rAjA dazaratha putra rAmanA rAjyAbhiSeka mATe nirNaya vA. ra.nI jema sabhA bharIne jaNAvatA nathI, ke rAmanA yauvarAjyAbhiSeka mATe nagarajanone AnaMda UjavavAnuM pharamAvatA nathI. A nATakamAM dazaratha rAjA rAmanA rAjyAbhiSekanuM kharuM kAraNa gupta rAkhIne rAmanA parazurAma paranA vijayane bahAne nagarajanone AnaMda UjavavAnuM jaNAve che. temAM temanI rAjanItijJatAne khyAla Ave che. teo samaya. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106. ullAdhArAdhava : eka adhyayana sUcakatA vAparIne rAmanA rAjayAbhiSekanuM kArya jaladIthI karavA mATe vasiSThane belAvavA mATe dUta mokale che ane vinayaMdharane putra rAmane bolAvavA mokale che. rAma para temane atyaMta vasalya bhAva dekhItI rIte ja tarI Ave che. teo rAmane atyaMta vAtsalyapUrNa Uma kAthI rAjyabhAra svIkAravAnuM jaNAve che. temAM kavi rAjA rAma pratyeno prema tathA varNAzramadharma anusaratA batAve che ane temanI nItiparAyaNatAne paricaya karAve che. jAtaka paNa temanI avasthAnurUpa caritrane gya vatananAM vakhANa kare che. rAma pratyenA pakSapAtabharyA premane kAraNe teo mAnItI rANI kaikeyIne page paDIne ane kAlAvAlA karIne khUba manAve che, samajAve che, paNa temAM teo niSphaLa javAthI mUti thAya che. rAmane acAnaka anyAya thavAthI putranI AgaLa ke nagarajana AgaLa pitAnuM mukha batAvavAnI paNa temanI taiyArI nathI. teo potAnA bhAgyane doSa kADhIne atyaMta AghAtane lIdhe, putrahathI paravaza banIne mUchita thaI jAya che. duHkhanA AvezamAM kayI mATe kaTu zabdo uccAratA rAjAnuM vartana keIkavAra raghukuLanA rAjAne chAje tevuM nahi paNa rAjAnA pAtramAM bhajavatA naTane chAje tevuM (pitA yogya?) banavA pAme che.33 vA. rA.mAM ramanA nirgamana prasaMge dazarathane putra snehathI paravaza banIne vAraMvAra mUchita thatA nirUpyA che. rAmanA vidAya thayA pachI teo rAmanA chellA samAcAra jANavA caMdrazALAmAM jAya che tyAre vevAI janaka rAjAnA durbhAgya mATe duHkha pragaTa kare che. temanA umadA svabhAvanI kadara temanA mRtyu pachI kanakadhUDanA mukhe thaI che. (42) kumudAMgade rAjA mATe nIcenA zabdomAM zaka pragaTa karyo che : - hA mahAbhAga dazaratha ! tvayA vinA vinAthA khalpIyaM vasumatI, nirAdhArazca dharmavyavahAraH, vimata sahAyakaH samprati suranAyakazca / (g. 62) ' sumaMtra paNa atyaMta zokagrasta thaIne aharniza temane saMbhAryA karato(45). vidUSaka : - saMskRta nATaka mATe vidUSakanuM pAtra eka viziSTa lakSaNa gaNAya che pAzcAtya klAsIkala nATake mAM-zekaSIaranAM nATakama jema " kalAkana"nA patranuM sthAna mAnavAmAM Ave che, tema saMskRta nATakamAM vidUSakanuM pAtra nATakanA nAyakane namasaciva ke. narmasuda tarIke madada karanAra gaNAya che. vidUSaka vezabhUSA, vAtacIta ane Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi hAvabhAvAdi vatanathI prekSakone hAsyarasa pIrasanAra ane nAyakanA praNaya prasaMgonA mukhya madanIza tarIke nATakanAM kAya karate hoya che. vidUSakanAM lakSa temaja enA vizenA cokkasa khyAla nATayazAstra viSayaka graMthamAMthI upalabdha thAya che.34 107 kavie A nATakamAM vidUSakane mAtra khIjA aMkamAM ja sthana Apyu` che. A nATakamAM A pAtrane anyatra kathAya gAvavA mATe anurUpa prasaMga ke vAtavaraNu bhAgye ja sApaDe che. vidUSaka ane nAlAdharanAM pAtrA kathAnakamAM ane cAlu prasagamAM haLavAza lAvavA mATe yeAjAmAM che te spaSTa che A pAtra kathAnakanA vikAsamAM koipa rIta upayogI thaI paDe te rIte nathI mukAyuM, paNa jANe ke anya rUpakonI paraMparAne anusaravA mATe ane hAsyarasa nirUpavA mATe yojavAmA Avyu, sAmAnya rIte vidUSakanuM pAtra zRMgArarasapradhAna rUpakAmAM Ave che, gaMbhIra ke vIrarasapradhAna rUpAmAM Avatu' nathI. A anusAra bhAsa, bhavabhUti vagere kavioe racelAM rAmaviSayaka rUpakAmAM vidUSakanuM pAtra dekhA detu' nathI.35 AthI kItha rAma nATakomAM vidUSakanuM pAtra na hovAne niyama tAravavA prerAyA lAge che.36 paraMtu rAmanA caritramAM yuddha ane duHkhanA prasaMge dhaNuM sthAna dharAvatA hovA chatAM emanAM dAMpatya jIvanamAM, khAsa karIne vana--gamana pahelAMnA dAMpatthajIvanamAM zRMgArapradhAna sukhAnubhUtinA prasaMgo sadaMtara abhAva haiya te kema cAle ? ene mATe to tevA sukhada prasaMgo,e vidUSakanu pAtra e vAtAvaraNamAM sArI rIte sahAyaka nIvaDe AthI agAunA rAmaviSayaka rUpakonI para parAthI judA paDI semezvaradeve A nATakamAM enA a. 2 mAM vidUSakanuM pAtra rajU karyuM che te A kavinI AgavI sUjha dharAve che. agAu kavi azvatraiSe petAnAM bauddha nATakomAM eka nATakamAM Ave apavAda karalA ane pachInA keTalAka uttarakAlIna rAmaviSayaka nATakAmAM A apavAda najare paDe che 37 Ama rAma nATakomAM vidUSakanA pAtranuM nirUpaNa karavAnI para MparAnA pagaraNa semezvaradeve A nATakamAM karyAM jaNAya che. A nATakamAM rUDhagata nAma dharAvatA mAMDavya nAmanA vidUSake pILA raMgathI ra'gAI te vAnara jevI vicitra vezabhUSA karI che. tethI ha`sikA vidUSakane vAnara samajIne gabharAI jAya che. vAnara jevI AkRti anAvelA vidUSakanI bIkathI haMsikAe te potAnA khabhe laTakAvelI pAnanI peTI paNa bagIcAmAM pheMkI dIdhelI ! ane vaLI vidUSakanA madAgninI davA mATe sItA pAnanI peTI laI AvavAnu` haMsikAne kahe che! Ama tene vAnaraveza, khAudharApaNuM ane tenI mithyA aDAInA zabdonI tenI uktiomAM sArI rIte vyakta thayAM che. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ullAgharAdhava : eka adhyayana semezvaranI pahelAM kAlidAsAdi nATakakAroe petAnI nATayakRtiomAM vidUSakanA vAnareSane ullekha karyo che te paraMparAnuM somezvaradeve ahIM anusaraNa karyuM che. 38 sItA samakSa janaka rAjAne atithi sakara tathA potAnI brAhmaNInA puNya prabhAvanI vAtamAM tenuM brAhmaNanuM gaurava tathA brahmANI pratyenuM mAna sUcave che. ane "rAma bANanI varSA varasAvavAmAM pAchI pAnI kare te pote paNa medaka bhakSaNamAM pAchI pAnI kare" te uktimAM te tenI miththA vIratvanI baDAI mAre che. pate roga ke rogIne jaladI vinAza karanAra che evI baDAI vike mAranAra mAlAdharane "brahmakaMTaka" tarIke saMbodhIne sArI ramUja karI che. vaLI te parazurAmane ke pAgni A mahA brAhmaNanA zApadakathI zAMta thayuM hovAnuM jaNAve che. temAM potAnI mithA baDAI tathA pitAnA brAhmaNatvanuM gaurava pragaTa kare che. rAvaNa : tenA apUrva baLa-parAkramane janakanA purohita zatAnaMdanI ukitaothI navAjavAmAM Avyo che 38 khalanAyaka tarIkenA guNe jotAM rAvaNanuM pAtra ahIM vizeSatA dharAve che. A nATakamAM pratyakSa rIte be ja aMke (5-6) mAM A pAtra bhAga bhajave che. khalanAyaka tarIke tenA bAhya bihAmaNA dekhAvanuM varNana tenI potAnI ja uktio parathI prApta thAya che ke pitAnA parAkrama ane vIratvanI baDAI pate svamukhe sItA AgaLa, jaTAyu AgaLa, zatrupakSanA subhaTa aMgada AgaLa 3, ane pachIthI uktiomAM tathA zatruonA subhaTone paricaya meLavatI vakhate pitAnI patnI maMdodarI, maMtrI zuka tathA pratIhArI kAdaMbarI44, AgaLa kare che. te parathI tenuM abhimAna ane zatru pratyenA kopanuM sUcana pite ja karI de che. nItijJatAnuM sUcana rAvaNa pite ja karI de che.45 pitAnA zatra rAmane bane teTalo halo pADavAno prayatna tenAM vANIvartanamAM jaNAyA vinA rahetA nathI. zatru pratye kepa pragaTa karavAnI, tenuM vera levAnI pitAnI mithyA pratijJAne daDhatApUrvaka vaLagI rahevAmAM ADe Ave tene motane ghATa utAravAnA makkama vicArane prakaTa karavAnI ekeya taka teNe jatI karI nathI. tatra kSatrabaTau ca saGghaTayituM nistriMzadaNDAni / sajjAH samprati bAhavo bhavata he ! labdhakSaNo raavnnH||pR.81 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi 109 - ema sItAnA apaharaNa-prasaMganI zarUAtamAM AvatA uparokta lekamAM jaNAya che te rAma-lakSmaNane "kSatra Tukahe che. sItA AgaLa paNa rAmane "kAdavarUpa", "UkaraDArUpa', "tapasI', "garIba-bicAro" ane trapurU56 tyAdi gALo daIne utArI pADe che. zuka maMtrI AgaLa "kAusthaDilma "-rAmalakSamaNanI abhimAna grathI para kaTAkSa karatAM ane tenAM parAkramene utArI pADatAM jaNAve che ke "rAme kaMI ja agatyanuM kArya nathI karyuM .' kharI rIte te tenA mitro tathA mevake e ja kArya karyuM kavAya!47 rAjanItijJa rAvaNa rAmapakSe thatI yuddhanI taiyArInI bAtamI meLavavA, keTalAkane pheDI lAvavA, apamAna karavA mATe zuka-sAraNane mokale che. sAraNane svAmI rAvaNa karatAM rAma mATe tathA sainya mATe pitAnA manamAM atyaMta Adara hovAne lIdhe keIka vAra sAraNathI vadhu vakhANa thaI jAya tyAre rAvaNu krodhAviSTa thaI jAya che. zuka pitAnA krodhI svAmInI prakRti jANatA hovAthI pahelethI ja tenI pAsethI potAne mATe "abhaya vacana" mAgI le che. rAvaNanI atyaMta dhAkane lIdhe zuka je baheza maMtrI paNa ghaDIka mUDha banI jAya che!8 tethI zukane AgaLa besavAnuM sUcana pratIhArIne karavuM paDe che! ravaNa atyaMta kapAviSTa thaIne pitAnAM vANI-vartana upara paNa kAbU gumAvI bese che, te eTale krodhI che taTale udAra prakRtine hoya tema lAge che rAvaNa jayAre kapAviSTa thaIne viparIta vANInuM uccAraNa kare che tyAre zuka tenuM dhyAna kheMce che ke "ApanAthI "rAghavane badale "rAvaNa" ema viparIta belAI gayuM!" tethI te pitAnuM vAkya sudhAre che. zuka hanumAna vize AgaLa belI zakato nathI, tyAre rAvaNa svayaM ha mAna vizenI samasyApUti kare che. te eTale baLavAna ane parAkramI hovA chatAM e darathI thoDo bIkaNa che. jaTAyu dazarathanuSAne choDAvavA mATe zatrane bhedavAmAM laMpaTa evA ("pratibhaTabhidAlaMpaTa) rAvaNane tenA janma, kuLa tathA tenA sva-kartavyanuM bhAna karAve che, tyAre rAvaNa manamAM * 'prabhAvita thaI jaI saheja gabharAI jAya che(pR 89) aMgada rAmane saMdeza laIne Ave che ane tene dhamakIbharyA jaNAve che te pachI rAvaNane pitAne bhatibhrama thatuM hovAnuM jaNAya che. pitAnA baLa paranA avizvAsa ane ghama Dane lIdhe je aMgadanI dareka uktinA javAbamAM e krodhathI uttejita thaIne bole che te tenI sAthe saMsargamAM AvanAra darekanI sAthe atyaMta kaDaka, johUkamIbharyuM ane pine vidvAna vIra ane parAkramI hovA chatAM rAkSasane zobhe tevuM vartana karatA jaNAya che. te potAnI mahAnatAne bhUlI jaIne aneka cakitaothI mArIcane pitAnuM kArya-sItAne prApta karavAnA upAya javAnuM) siddha karavAmAM bilakula acakAtA nathI. gharAkSane ane mArIne temanA svAmI rAvaNanuM devastrI sItAne-pArakI Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ulAgharAghava : eka adhyayana. strIne corIchupIthI harI lAvavAnuM kArya tathA vinA vicAre rAma jevA samartha pakSa sAme vaira bAMdhavAnuM kArya jarA paNa pasaMda nathI. sItAnA apaharaNa prasaMge te udhdhata ane laMpaTa vartana kare che. sItAne trAsa ApatA, balAta apaharaNa karavA mATe kheMcata, parANe prema kare ane enA sparza sukhanA AbhAsathI AnaMda mANu batAvyuM che. A nATakamAM rAma-lakSmaNanI sAthe rAvaNane pratyakSa prasaMga paDele batAvyo nathI. rAvaNa pratye tenA anucara vage karatAM vadhAre sadbhAva tenA mitra mathurAne rAjA lavaNAsura rAkhe che; ane tenAthI paNa vadhAre lavaNAsurane guptacara kAdika rAkho jaNAya che.para rAvaNane vibhISaNa pratye nAnAbhAI tarIke bhAva rAkhato hovAnuM "abhiSekanI jemapa3 A nATakamAM nathI batAvyuM, kAraNa ke ahIM to tene garvAdha ane mahAdha ja mukhyatve batAvyo che. te sItAne sukomaLa sauMdaryanAM kalAtmaka vakhANa tenI AgaLa karI zake che (5-14,16 ane 17). sItAnuM nAma sAMbhaLatAM ja te bhAna bhUlI jAya che. tethI ekavAra te te pitAne nizcaya jaNAvatI vakhate ajANatAM ja vicitra vANI uccAre che, tethI-pitAnI ja ukita pitAne mATe kevI sanyamAM pariNamatI jaNAya che 54 "Ivana vahI samada thA" ane kharekhara te jIvatAM te vaidehIne nathI ja sakhate ! zatru rAmanA mukhe paNa rAvaNanA zauryanA mukta kaThe vakhANa thAya te tenI mahAnatA ja sUcave che, temAM zaMkA nathI papa deze deze kakubhi kakubhi / kSmAdhare kSmAdhare ca / grAme grAme puri puri ciraM yasya jAganti kIrtiH // bharata AkhA nATaka daramyAna bharatane rAma pratyenA atyaMta prema-bhakitabhAva, atyaMta Adara ane vaphAdArI eTalAM badhAM prabaLa batAvyAM che ke jenAthI vA. rA. tathA anya rAma nATakathI ahIM tenI anokhI viziSTatA jaNAya che. bhAse bharatane lakSmaNane nAno bhAI kahyo che jyAre somezvare vA. ra, nI jema bharatane lakSmaNane moTo bhAI hovAnuM jaNAvyuM che (aM. 4). bharatanuM pAtra vA. . temaja prasiddha rAmanATaka karatAM thoDuMka viziSTa rIte A nATakamAM nirUpAyuM che. aM. ra thI aM.8 sudhI Ane lIdhe yA ADakatare ullekha Ave che bharata-keyI pratyenA rAmanA prema bhAvane keTalAka nirdeza rAma-lakSmaNanA pAtrAlekhanamAM upara AvI gayuM che. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi satkarmo ja karanAra bharata rAma-sItAne potAnA mAtA-pitA gaNe che ane temane lIdhe potAne sanAtha gaNe che. te rAmane vinaMtI kare che ke mane tamArA hradayamAMthI kADhI na mUkaze.' 111 aM. 3 mAM rAma vanagamana karatI vakhate bharatane AliMgana na thayu` ke tene prajApAlanaka`nA upadeza na apAyA tenA asAsa kare che58 te parathI ane vibhISaNa rAmane rAjarSinA avasara nimitte rokAvAne! Agraha kare che te vakhate rAma bharatanA. tapane cheDAvavA mATe ayeAdhyA pAchA javAnI ta vaLa kare che59 te prama ga parathI rAmanA bharata pratyenAM prema bhAva ane lAgaNI saheje samajI zakAya tema che. dazaratha rAjAnA mRtyu bAda zekajanaka samAcAra bharatane nA'tA maLyA paraMtu ayeAdhya pasAMcyA pachI pitAnuM mRtyu ane rAma-lakSmaNu-sItAnA vanagamananA saptacara jANyA pachI bharata AtmahatyA karavA taiyAra thAya che ane zatrughna tene samajAve che ( pR. 66). tethI bharata mAtA-pitA ane kaikeyI pratye vividha bhAvA anubhave che ane hradaye veganaka karuNa AkraMda kare che mosALathI ayeHpyA pAchA pharatAM duHsvapnathI udvigna thayele bharata pitA dazarathanA mRtyune tathA rAmanA vanavAsanA vRttAMta jANIte anyaMta duHkhI thAya che. rAmanA vanavAsanA tathA pitAnA mRtyunA samAcAra jANIne bharata dUrathI ja ayeAdhyA tyajIne vanamAM bhAIne maLavA javA nIkaLe che. ayata du:khI ane zekA mAryAM te ekavAra AtmadhAta karavA jAya tevA te lAgaNIvaza lAge che. tevuM tenuM vana bIje kyAMya jovA maLatuM nathI rAmane maLavA jatI vakhate paNa tenI potAnI hiMmata bhAgI paDe che. tethI vaziSTha RSine tenA vizenI mane blekemAM patramAM utAravI paDe che. tenA Agamana vize ane tenA garIba ane lAcAra vana vize munie ziSya dvArA rAmane lakhI mokalyuM tevu tenI mane dazAnu varSoMna anya kyAMya noMdhAyelu jovA maLatuM nathI. bharata rAmane zodhavA mATe potAnI dRSTi badhe pherave che, paNa tenI dazA tA kazcAmAkara nyAya jevI thavA pAmI che. tevA bhAva bhAradvAje bharata mATe nIcenA me zlokomAM AlekhyA che. arthAt te AkAza, pRthvI, dizAomAM-satra rAmane jue che te Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAgharadhava : eka adhyayana ucaiH pazyati cet tadA'nvayagururdevo'sti tatrAryamA, nIcaryadyavalokate tadavaniH, sItA savitrI purH| cakSurna pradadAti dikSu yadimAH satpUruSaiH pUritA, hIto rAma ! bhavantameva bharatazcittasthamanviSyati // 36 // rAma vinA duHkhI bharatanI zokAviSTa ane mUhavata dazAnuM citra nIcenA lekamAM jaNAvyuM che ke te kaI khAte-pIte nathI, mUDhanI jema besI rahe che, kaMI ja nathI, bela nathI vagere. nAznAti kiJcana na kena saha bravIti, nidrAti na vacana kiJcana vIkSate na / kAryAntarAduparato bharato muhustvA madhyeti niHzvasati muJcati cAzrupUram // 37 // tene maLavA rAma svayaM sAme doDI Ave che tyAre bharata potAnA nAnA bhAI lakSmaNa pratye je rIte pitAne bhAva pragaTa kare che te viziSTa che ? bharata lakSmaNane jaNAve che ke huM "pApI" chuM. mArI paNa sAme na jaze jethI tamAre pApI na banavuM paDe !" Aya rAmanI sevA karanAra lakSmaNanuM darzana karIne pite pAvana thavAnI bhAvanA seve che. Ama potAne pApI kahIne nIcA utArI nAkhavAnI bAbata kyAMya jovA maLatI nathI. ahIM duHkhAtirekamAM tathA pitAnI mAtAnA pApI AcaraNane pitAnuM gaNIne bharate ema kahyuM haze. tethI lakSmaNa tene "sUryavaMzamAM janmelA tamArA vize A anArya karma saMbhavatuM nathI" ema kahe che rAmane ayodhyA pAchA AvIne rAjya saMbhALavA mATe bharata khUba ja vinaMtI kare che. e prasaMgano bhAva A nATakamAM semezvare thoDe ghaNo utAryo che kharo, te paNa kalAtmaka rIte; chatAM vA. ra. mAM vAlmIkie jeTaluM mahatva ApIne laMbANathI bharatano bhAva rajU karyo che, teTalI tenA bhAvanI prabaLatA ahIM TUMkamAM rajU karavAno prayAsa thayo che. vA. ra. mAM te bharata tyAM rahIne upavAsa (atyAranI bhASAmAM kahIe te satyAgraha) karIne paNa rAmane samajAvAmAM bAkI rAkhatuM nathI te uparAMta tenI mAtAo, purohita, bharadvAja sumaMtra vagere paNa rAmane bahu samajAvI jue che, vagere vagere. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi : " 113 - semezvare ahIM A prasaMga ghaNe saMkSepamAM rajU karyo che ane baMne bhAIene saMtoSa thAya tevI paraspara vyavasthA purohita vasiSTha karI ApI ema jaNaviIne Akho vRtAMta TUMkamAM jaNAvI dIdhuM che. hA, bhAsa kavie bhastanI makakamatA vAlmIkinI jema UtArI che (aM. 3) tevI bhAgye ja anyatra jovA maLe. sumaMtra kApaTikanA samAcArathI azrusAravA mAMDe che tyAre bharata pote svastha thaIne vairya dhAraNa kare che te mAtra vidhine doSa kADhIne ane raDIne besI rahevAmAM mAnatA nathI, "AMsu sAthe kaI nahi thAya. mATe dhanuSya lAe rIte gheryanI sAthe zarAsana dhAraNa kare che, ane zatrunane anya mitra rAjAonI sAthe yuddha mATe sajaja thavAne saMdeza sumaMtra mAraphata mokale che. saMkaTa samaye paNa nItijJa bharata vyavasthA karIne rasto kADhavAnI zakti dharAve che. kApeTikanI kapaTI ane vyathAjanaka vANI3 sAMbhaLIne bharata atyaMta du:khI thaI jAya che ane pitAne mahAna pApI gaNe che (440nI jema). pitAnA aMtaH puranA tathA nagaranA lekanI gati paNa rAma lakSmaNa jevI thavAnI ema mAne che kApaTika pAsethI sItAnA apaharaNanA samAcAra sAMbhaLIne bharata keNupendranI sAthe yuddha karavA taiyAra thaI gayo ane paDozI mitra ane AjJA mAnanArA rAjAonI madada mATe dUtane mokalelA tethI teo paNa yuddhamAM madada karavA mATe ayodhyAnI AsapAsa goThavAI gayelA che (aM.8). e ciMtAjanaka samAcArathI ciMtita banelAM baMne mAtAo sAketathI bharata pAse na digrAma doDI Ave che. bhArata temane sAMtvana ApIne pAchAM adhyA mokalI de che (pR 126). bIjI vAra kArpaTike ApelA duHkha ane AghAtajanaka samAcArathI banne mAtAo sarayU taTe agnipraveza karavAnI taiyArI kare che evA samAcAra eka puruSa bharatane Ape che tyAre bharata atyaMta duHkhI thaye hevA chatAM dauryapUrvaka, yuddha mATe taiyAra thavAno nizcaya kare che (149). bharatane tenI mAtA para tenA kurmane lIdhe bahu kopa thayeluM. tethI duHkhathI akaLAyela bharata guha rAjA AgaLa pitAnuM hadaya ThAlave che temAM mAtA pratyeno tene kedha sArI rIte vyakata thayo che (aM-4, le. ra7). temAM bharata keyInuM mRtyu pitAne hAthe thaI jAta, paNa tene rAmanI bIka lAge che tenA kahevA parathI lAge che ke tene rAma mATe keTaluM mAna che! vA. ra. mAM bharata bharadvAja RSi AgaLa paNa pitAnI mAtAne krodhanA, kRtaprajJA, drA, subhagakAma, anAryA vagere zabda prayoga karI oLakhAve che. mAtA kaikeyI mATe bharata eTalI badhI asahya ane Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ullAdharAghava : eka adhyayama keTalIka vAra ayogya lAge tevI gALa de che ke evuM kaDaka AcaraNa bharate A nATakamAM nathI karyuM. vA. ra. mAM nA bharatanA mAtA pratyenA ATalA du:khapUrNa kodhapUrNa vartananI bAbatamAM semezvare mauna sevyuM che. A nATakane bharata ati namra sadAcArI, dauryazAlI, parAkamI ane nItivAna hovAnuM jaNAya che, rAmane rAjyabhiSeka thAya che tyAM sudhI bhArate ukeyI mATe Adara prema bhAva nathI rAkhe tevuM chevaTa sudhI raheta, rAmanA anurodhathI te vaimanasya dUra thAya che. (7) lamaNa : vA. rA.ne ane A nATakane lakSmaNa svabhAve amuka rIte sarakhA lAge che, paraMtu semezvaradeve AlekheluM enuM pAtra keTalIka bAbatamAM alaga paDe che. (A pAtra khAsa karIne aM3-8mAM Ave che). u. rA.mAM rAma vanavAsanA samAcAra jANyA pachI lakSmaNa kupita thaIne pitAnA mAtA-pitA tathA bharata pratyenA je bhAva pragaTa kare che ane tene vizaddha mananI AzaMkA seve che ane vidhAtAnI acinya gati mATe taTastha bhAva rajU kare che vA. rA mAM te prasaMge rAmanA devanI prabaLatA tathA pitRAjJApAlana para lakSmaNa saMpUrNa asaMmati darzAve che; ane te rAmane mAtA-pitAnI uparavaTa thaIne paNa rAjya pitAne hastagata karI levAnuM sUcave che, lakSmaNa mAne che ke strInI ayogya salAhane paMthe Adarza rAjA evA, pitAjInI paNa dharmabuddhi naSTa thaI gaI che tethI ja teo a vuM agya vartana karI rahyA che. AgaLa jatAM lakSmaNa prArabdha ane puruSArthanI carcA karatA ke pAviSTa thaIne rAmane kahe che ke devavaza bhAgyamAM raheluM rAjya chInavAI jAya che tene puruSArtha-parAkramathI rAmanA hAthamAMthI jatuM aTakAvaze. kAyara leka ja devane pUje che...vagere u. rA mAM lakSmaNa mAtA-pitA tathA bhArata mATe je roSa ThAlave che temAM rAma taraphane tene anurAga ja kAraNa che. lakSamaNa rAma nI sAthe vanamAM javAno pitAno makkama nirNaya jaNAve che lakSmaNa rAmanI sAthe prArabdhapuruSArthanI carcAmAM paDatA nathI. jyAre vA. rA.mAM rAma te samaye lakSmaNane bahu samajAve che, chatAM lamaNe temanI sevAthI kRtArtha thaI javAnI bhAvanA vyakta karIne rAmane vinave che ane rAmanI saMmati meLave. A u. mA lakSmanA rAmanI sAthe vanamAM javAnA makakama nirNaya mAtA sumitrA paNa pitAne kRtArtha Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi 115 thayelAM mAne che. lakSmaNunI sAthe vanamAM AvavA taiyAra thayelAM UmilA jANe ke potanA sevAkAyamAM vighnarUpa hoya tema, te AMkhanA sUcavI de che.68 izArA mAtrathI tene niSedha lakSmaNe vanamAM sainya sAthe AvI rahelA bharatane joI ne Akramaka dhArI lIdhelA evu' vA. rA mAM Ave che. paraMtu te bhrama dUra thatAM, lakSmaNa bharata mATe kaMI viparIta vANI vyakta karatA nathI, u. rA mAM e bharatane joI te viparIta kalpanA karatA nayA, paraMtu enA Agamana pachI mAnabharI dRSTie jAnAra, lAcAra ane du:khI mATAbhAI bharata pratye lakSmaNe rAmanI jema va"na karyuM lAge che. ugra ane tejasvI lakSmaNa rAma-bharatane meLApa joI ne eka bAjue UbhA rahIne AMsu sAre che.-- " gADhoGgAramupAcakAra sahajasnehotthitAntarvyathaM / bhrAtRdvandvadazAvalokana galannetraH sumitrAsutaH / / " pR. 73 bhAI e pratyetA keTalo UMDo prema-bhAva ahIM citrita thayA che ! lakSmaNanuM tA kaikeya!-bharata pratyenuM jaimanasya jarA paNa ochuM thatuM batAvyu` nathI.69 bharatanI jema te paNa rAma-sItAne mAtA-pitA gaNIne teethI potAne ' sanAtha ' gaNe che.1. lakSmaNane sItA mATe atyaMta Adara hovAnuM sUcavAyuM che. sItAnA apaharaNa bAda sItAne ekalAM mUkavAnu kAraNa rama tene pUche che tyAre te sItAnAM ayeAgya vacanA ane vatana vize vA. rA mAMnA lakSmaNanI jema ahI rAmane badhuM jaNAvA detA nathI, paNa A nATakamAM lakSmaNe na chUTake ja, sItA prANa cheADavA taiyAra thayAM...tyAre...ema sItA vizenuM vartana chAvarIne, mAMdhama rAte, khAnadAnIpU`kanuM vartIta kare che ane te peAtAne bhRtyatulya-sevaka-samajIne namratAthI rAmane javAkha Ape che. viyAgI, duHkhI ane ka patA rAmanI AgaLa sItAnAM vacanAne sAcA yathAtatha khyAla te ApI ja zakato nathI, paraMtu sItAnA vana vize 5/35) (6 ane duHkhI me!TA bhAI te asAdhumiva ' meAMdhama jaNAve che. viyegI ekalA vanamAM cheDIne dUra sudhI sItAne zodhavA javAnu` temane mana thatuM nathI ane khIjI ma ju sItAne zodhavA mATe temane adhIrAI AvI jAya che. Ama tenI dvidhA mane zAmAM rAma-sItA pratyetI saMpUNa tanmayatAM ane prema vavAyAM che. 73 6. rA.mAM rAmanA potAnA baLa mATe lakSmaNane thADA zd Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ullAgharAghava : eka adhyayana avizvAsa hoya ema lAgavAthI lakSmaNa pratye kupita thAya che, paNa rAmane lakSamaNa mATe eTalo badho ne che ke sItAe A pavitra sajajana lakSmaNa mATe adhArmika AzaMkA karI ethI enuM pariNAma ( zikSA) tene bhogavavuM paDaze ema kahIne rAmane sItAnA phaLa vizenI aniSTa AzaMkA karatA batAvyA che 74 lakSmaNa pitAne temane sevaka kahe che te paNa rAmane gamatuM nathI. Ama sItAnA apaharaNa pachI rAma-lakSmaNane paricaya vA. ra. karatAM jarA viziSTa lAge che. bhadi kavie te5 sItAnA ayogya vANI-vartanathI kupita thayele lamaNa sItAne zApa Ape che, evuM nirUpyuM che. vArA.mAM sItAne zodhavA jatI vakhate duHkhI ane nirAza banele lakSmaNa mUrNita thaI jAya che. lakSmaNanuM tevuM saMvedanazIla vartana anyatra kayAMya khAsa nedhAyeluM nathI. u. rA.mAM rAma sItA vinA pite saMnyAsI thaI javAnuM lakSmaNane sUve che tevuM vA rA.mAM ke anyatra jovA maLatuM nathI. sItA vinA mRtaprAya banelA rAma atyaMta nirAza banIne ja AvuM vartana lamaNe AgaLa kare che tyAre paNa lakSmaNa rAmanA anuyAyI rahevAne makkama nirdhAra darzAve che, moTAbhAI rAma jyAre nirAza banIne manamAM vairAgya aMgIkAra karavAno vicAra karIne lakSmaNane pAchA ayodhyA javAnuM kahe che tyAre e atyaMta zeka ane nirAzAmAM AvI jaIne pitAnA mAtA-pitAne yAda karIne AkaMda karIne azru sAre che ane kevI pratye kaTAkSa karIne mUrzita thaI jAya che tyAre tene rAma sAMtvana Ape che, rAmane vairAgyamAMthI pAchA vALavAmAM lakSmaNane sauthI prabaLa prema ja rokI zake che. sItAnI zodhamAM nirAza thatAM meTAbhAI rAmane dilAso ApIne, makkama mana karavAnuM ane zedha karavAnA udyamamAM preravAnuM agatyanuM kArya lakSmaNa kare che. vRddha-ghAyala pakSIrAja jaTAyune sItAne bhakSaka dhAre che tyAre te tenA svabhAva pramANe ugra banIne teno vadha karavA mATe bANa taiyAra kare che ane kapAviSTa vANIyA tene saMbaMdhe che. tene A krodha ane bIjI ceSTA tenA rAma pratyenA atizaya premane kAraNe che. vibhISaNa-indrajitanI bolAcAlImAM vacce paDIne lamaNa Indrajita sAthe yuddha kare che ane rAvaNanA zakti prahArathI mUrSita thAya che. te prasaMge rAme atyaMta duHkha heye lamaNa pitAnI pratye bhAvanA vyakta karI che (aM. 7). lakSmaNa pratyenA atizaya anurAgane lIdhe rAma nirAza Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi 117 banAne agni praveza karavAne taiyAra thAya che; kevI baMnenI parasparane mATe marI phITavAnI bhrAtRbhAvanA ! rAvaNa pakSane zuka, lakSmaNane baLa, parAkrama ane rUpamAM rAmanA jeTalI ja kalAne kahyo che, mAtra janma ja nAno che. 8. kaikeyI : A nATakamAM tene paricaya risAyelAM rANI tarIke zarU thAya che. somezvaradeve vAlmIkinI jema kaikeyIne zarUAtamAM maMtharAnuM kahyuM na mAnanArI batAvI che kharI, paNa vA. rA.mAM pAchaLathI tene maMtharAnI bhaMbheraNIthI bhoLavAI jatI. dAsInuM kahyuM na mAnanArI ane rAma para paNa sneha rAkhanArI batAvI che. jyAre u. rAmAM tene maMtharAnA mahAmaMtrava LA pAnane lIdhe mugdha banI jaIne ayogya kArya mATe taiyAra thatI batAvI che. ema e svataH vadhu sArA cAritravALI hatI ema kavie keyIne thaDe bacAva karyo che. vA. rA.mAM kaikeyIne tenA kaThora vartana badala rAjA dazaratha, vaziSTha, sumaMtra, bharata, lakSmaNa tathA nagarajane khUba 5ke Ape che ane tiraskAra kare che. aDI. rAja, bharata, lakSmaNa ane nagarajanone tane mATe khinnatA thA tiraskAra hovAnuM parokSa rIte jaNAvyuM che. rA. zamAM somezvare kaikeyI mATe varSa (le. 44) tathA zukalASTamInA cadra (. 53) jemA gaNI che. kaikeyIne A rIte bacAvI levAnI yukti bhAsa ane te pachInA nATakakAroe vadhu ucca stara para yathAyogya rIte lAvavAne sakrIya prayatna karyo che, tadanusAra semezvaradeve paNa ene bacAvavAno. prayAsa karyo che. te pitAne page paDatA patine manAvatI nathI ke sAmu paNa nathI jatI, paNa patine manAvavAnuM ane sAMtvana ApavAnuM kArya matharAne seMpI de che. (aM. 3) rAjAnI atyaMta priya rANuM naikeyI rAjAnA ATalA kAlAvAlAne Thekare mAre tevI niSphara thayelI ahIM batAvI che. rAma mATe tene eTaluM ja vAtsalya hatuM. tethI ja te te rAmane belAvavA sumaMtrane mokale che. chatAM rAmanI AgaLathI pitAnuM mAM chupAvavA rAmanA AvatA pahelAM tyAMthI cAlI jAya che. te kaThera kArya karavAnI ane karuNa prasa ga anubhavavAnI tenI naitika tauyArI ja na hatI ! vA, rA.mAM rAjAnA vanagamana vakhate kaikeyI svayaM rAmane be AjJAonI bAbata jaNAve che. kSemenTe e prasaMge kaikeyIne vadhu kaThora ane vicitra kahI che. te svayaM rAmane vanavAsanI AjJA kare che ane utAvaLa paNa kare che,77 vikalpa Ape che jyAre somezvare potAnI A nATayakRtimAM kaikeyInI te rAmane te be AzAo Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ullAgharAghava : eka adhyayana svamukhe jaNAvavAnI hiMmata cAlatI nathI, paNa te e prasaMge upasthita paNa rahI - zakatI nathI (a. 3). rAmane te tene mATe pahelethI ja mAna-prema che te kevI bharata pratyena rAmanA bhAvamAM jaNAvyuM che. vA. ra. mAM kaikeyIne bharate atyaMta kaThera zabdothI gALo ApI che vanamAM rAmane maLavA jatI vakhate te paNa badhAnI sAthe jAya che, paraMtu eka akSara paNa kyAMya belatAM nathI. rAmanA rAjyAbhiSeka prasaMge paNa tene keIe yAda paNa karyA nathI. vA. rAnI jema anya rAmacarita viSayaka nATakomAM paNa kaikeyIne vanamAM ke rAjyAbhiSeka prasaMge nirUpI hoya tema jaNAtuM nathI. A nATakamAM te semezvadeve tene vanagamana prasaMge ke vanamAM bhAratanI sAthe te hovAnuM spaSTa ullekha nathI Ape, paNa rAmanA rAjyAbhiSeka prasaMge rAme ja tene yAda karIne; tene bolAvavA bharatane AjJA karI che. (pachI bhale ne te hAjara rahI hoya ke na hoya!) rAmanA vanavAsa daramyAna bharata tenuM meM paNa nathI jete. tethI te a. dhyAmAM rahI hovAnuM batAvyuM che. rAma-lakSamaNanAM ciMtAjanaka samAcArathI kekevI sivAyanI baMne mAtAo ciMtAtura thaIne bhArata pAse naMdigrAma DI Ave che. kApeTike ApelA mAThA samAcArathI te te baMne mAtAo agni-praveza karavAnI taiyArI karatAM batAvyAM che. te bAbatamAM kaikayIne te jANe ke kaMI levo ke devA tenuM AvuM vicitra vatana hovA chatAM rAma tenA pratye koI paNa vyakti zaimanasya na rAkhe tenuM khAsa dhyAna rAkhe che. kauzalyA-sumitrA rAma pratyenA kemInA AvA AghAtajanaka samAcAra-vartanathI paNa tene vize eka paNa kaTu zabda uccAratAM nathI. Ama semezvaradeve rAmanuM anyAya karI beThelI kaikayInA pAtra tarapha paNa kaMIka sahAnubhUti darzAvIne raghukuLatI te rANInuM gaurava jALavyuM che. 9. vibhISaNa : vA. rA. temaja anya rAmanA nATaka karatAM A nATakamAM AnuM pAtrAlekhana viziSTa rIte karyuM vA rA. tathA rA. paM. pramANe teNe rAvaNane page paDIne, sabhAmAM ane tenA mahelamAM ema aneka rIte dhamya salAha ApIne sItAne pAchAM soMpavAne Agraha karI che, paraMtu garvAdha meTAbhAIthI apamAnita thaIne tene tyAMthI cAra rAkSasa sAthIdAro sahita cAlyA javuM paDayuM. A nATakamAM semezvare vibhISaNa tathA tenA sAthIdArone AkAza mArge avarajavaranI divya (adbhuta) bAbatane na mUkIne vAstavika bhUmikA para (AkhI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 pAtrasRSTi, bAbata) sthira karI che. rAmanA zatruno nAno bhAI vibhISaNa 'ApaNe sahakAra karavA mATe Avyo" evuM vAnare samaje che. te dhamya pakSanA zaraNe AveluM hovAthI pAchaLathI tene rAma-pakSe sakAra-Azraya maLe che. vibhISaNanuM pAtra jarA judI rIte ApyuM che. rAmapakSe zaraNe jatI vakhate vibhISaNa sugrIvane saMbodhIne pitAnA nAma sahita oLakhANa ApatAM jaNAve che, meTAbhAI rAvaNane sItA pAchAM soMpavAnI salAha ApI tethI tyAMthI badhAthI apamAnita thaIne, rAmanA guNAnurAgane lIdhe rAmane zaraNe Avyo chuM 79 u.. mAM vibhISaNa vA. rA. ke rA. maMnI jema nathI kahete. paNa brahmAnA vaMzanA pitAnA baM, rAvaNanA anucita karmone lIdhe, tene choDIne dharyA pakSane zaraNe Avyo chuM." eTaluM TUMkamAM kahe che, temAM meTAbhAIne utArI pADavAnI ke potAne kaMIka lAlacanA irAdAne lIdhe nathI AvyuM. teTalI A pAtranI viziSTatA rAvaNe mokalelA zuka-sAraNa dUtone vibhISaNa tarata oLakhI le che (pR.31) - rAvaNanA zaktiprahArathI mRtaprAya banelA lakSamaNanI pAchaLa duHkhathI mUDha banIne rAma mUchita thAya che tyAre vibhISaNa paNa vilApa kare che tyAre sugrIva tene sAMtvana Ape che ane tene rAma-vAnare laIne kiSkidhA javAnuM kahe che, pote hanumAna sAthe laMkA jaIne badhuM kAma karaze ane pAchaLathI rAmane bolAvaze ema sugrIva vibhISaNane jaNAve che. (pR. 332), Ama tyAM vibhISaNane saMvedazIla batAvyuM che. - rAvaNanA sainyane rAmane paricaya ApatI vakhate vibhISaNa pitAnA bhAIne kuLanuM garvapUrvaka darzana karAve che. rAvaNane bhalene tene mATe manamA "kulAMgAra" tarIkene bhAva hoya rAvaNanuM sainya astra-zastrathI susajaja, vyavasthita vyuharacAvALuM yuddha mATenI ekAgratAvALuM ane baheLuM hovAnuM rAmanuM dhyAna kheMce che. temAM (pR. 117) vibhISaNa pitAnA moTAbhAInA sainyane taTastha ane gauravapUrNa rIte rAmane khyAla Ave che te nedhapAtra che. rAma-aMgada dvArA sItAne pAchI soMpavAnA prastAvanI sAthe sAthe vibhISaNane paNa te sanmAnapUrvaka pAche belArI levAnuM paNa kahevaDAve che. emAM vibhISaNa pratyenI rAmanI lAgaNIne paricaya thAya che. lakSmaNa mUti thAya che tyAre rAma vibhISaNane pAchA cAlyA javAnuM kahe che ane tene laMkAnuM rAjya na apAvI - zakAyuM tene akasesa kare che, tyAre vibhISaNa rAma pratye nIcenA zabdomAM bhakti. bhAva darzAve che: Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1ra : ulAgharAghava : eka adhyayana vizvAlaGkAra ! kiM laMkA rAjyasiMhAsanena me 1 / / tha9tare prANA tava vistArane sthiti | (g. 24) rAma-kAryo mATe potAnA prANane paNa kaMI hisAbamAM nathI, ema kaDI sugrIva sAthe vibhISaNa rAma pratyenI nityakAya tatparatA (7) 11) ane rAma pratyenI pavitra bhAtRbhAvanA (7, 12) vyakta kare che, rAma pratye atyaMta gADha mitratA, prema ane bhakti hovA chatAM vibhISaNane tenA moTAbhAI rAvaNa pratye manamAM UMDuM UMDuM paNa mAna-gaurava te che. te tene duzmananI najare nathI joI zake tevuM te jyAre rAmane rAkSasono paricaya Ape temAM ane rAvaNa vize je rIte paricaya Ape che te parathI jaNAya che. jyAre rAma baMne mAtAo AgaLa sugrIva-vibhISaNane sagA bhAIo jevA hevAne paricaya Ape che temAM rAmane tenA pratyene bhAtRbhAva tathA mAtAonuM temanA pratye vAtsalya sUcavAyuM che. " 10. mArIca : A pAtra vA. rA. ne anurUpa che. rAvaNanA sahAyaka mArIcane ahIM rAmane bhakta hoya te rIte nirUpelo che tene rAmanA prabhAva ane parAkramane pahelethI sAre anubhava thaI cUkele hate. sItAnA apaharaNa mATenI yukti javA mATe rAvaNe mArIcane jaNAveluM tyAre mArIce rAvaNane te ayogya kAryamAM pravRtta na thavA mATe samajAvavAne ghaNo prayatna kare te bAbata semezvare vA. . ne anurUpa mUkI che. A nATakamAM mArIya rAmanA hAthe thayelAM parAkramonI yAdI gaNAvIne temane balaparAkramane yathArtha khyAla Ape che83 raviNe AdareluM A aniSTa karma mArIne jarA paNa pasaMda nathI. te potAnA svAmI rAvaNanA bhAvi aniSTa mATe glAni anubhave che. tethI te dhorAkSane paNa rAvaNanA dharma viruddhanA AcaraNa vize jaNAve che. mArIcane pitAnA svAmInuM kArya pAra pADavAmAM paNa zraddhA te hatI ja, paNa tenA A kAryathI pitAne jaladIthI durlabha mukti cokkasa maLavAnI. kha tarI hatI. tethI teNe rAvaNane avicArI ane adhArmika pagalAmAM sAtha ApavAnuM svIkAryuM. rAvaNanI pejanA anusAra teNe kAMcanarUpa dhAraNa karIne sItAne ArjA ane rAmane dUra sudhI kheMcI gaye. te pAchaLa jotAM jotAM AgaLa De che, rAmabANathI ghavAyelA mAyAvI mArIcemaratI vakhate rAmanI ja hoya te rIte lakSmaNanA nAmanI bUma pADI ane yuktipUrvaka sItAne eklA pADI svAmI rAvaNane anukULa ke UbhuM karI Ape; ane pite rAmanA hAthathI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi - 1ra1, mRtyu pAmI durlabha mukti meLavI(aM. 5). e rAvaNanA pakSane havA chatAM, zatrupakSanA rAmane ATalI badhI AvI paDelI vipattione lIdhe rAmane mATe te sahAnubhUti pragaTa karI zake tevA udAra bhakta haya, sArA-narasA kAryane viveka dharAvanAra ane asat kAryane virodha karanAra ane tema chatAM svAmI rAvaNa pratye vaphAdAra rahI emanI AjJAnuM pAlana karanAra hovAnI eka prakAranI chApa pADI zake che. 10, (a) mAlyavAna : vA. rA. nI sarakhAmaNIe u. rA.mAM A pAtranuM nirUpaNa ghaNuM alpa pramANamAM thayuM che, paraMtu semezvaradeve A pAtranA AlekhanamAM keTaleka pheraphAra karyo che. - vA. rA.nI jema A nATakamAM sAraNanA mAtAmaha tarIkenuM rAvaNanA vaphAdAra sagA tarIkenuM A pAtra che. ne sArI rIte sUcavAyuM che, jyAre u. rA.mAM rAvaNane amAtya mAlyavAna rAvaNa pakSe rahIne paNa zatru pakSane udAratAthI vicAra karI zake te batAvavAmAM Avyo che. ane rAmAM mAlyavAna rAmapakSanI pragatinA sArA samAcAra sAbhaLIne, rAvaNanA aniSTa vize atyaMta kheda vyakta kare che, ane AgaLa jatAM atyaMta du:khathI nisAsA nAkhato paNa batAvyuM che, jyAre A nATakamAna mAlyavAna sAraNa udAratAvALA pAtra che. teo zatrupakSe havA chatAM aMjanIputranA parAkramathI aMjAIne stuti ja karI zake che.84 u rA mAM kuMbhakarNane mRtyunA samAcArathI mAlyavAnane cArebAju zekasamudra chalakAte lAge che, jyAre A nATakamAM vibhISaNane zatrupakSe bhaLI gayAnA samAcAra mAlyavAna pAsethI sAMbhaLIne sAraNane manamAM kheda thAya che. khare, paNa sAmAnya rIte sajajana leka kuTuba virodhane vairanuM kAraNa samajatA hoya che evuM sAmAnya kathana uccArIne, pR. 10 ) ane vidhinI prabaLatA mAnIne mana manAve che pR. 104) rAmanA dazanathI teo baMne kRtakRtya thaI gayA evo bhakta mAnasane paricaya A nATakamAM karAvyuM che, teTale A pAtromAM phera che. lakSmaNane saMdeza laIne zaka rAvaNa pAse jAya che. tyAre e saMdezAthI mAlyavAna mugdha bane che ane rAma-rAvaNanA yuddhanI nizcitatA hovAnuM dhAre che, paNa koInA vijaya mATe cokkasa dhArI zakatA nathI (pR. 105). A nATakanA mAlyavAnane ana.rA.nA mAlyavAnanI jema dIdha niHzvAsa nAkhavA nathI paDatA, paNa te zatrupakSanI caDatI sAMbhaLIne, te zAMtithI sahana karIne tenAM vakhANa karavAmAM anudana paNa ApI zake te udAra batAvyuM che. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra ullAdharAghava : eka adhyayana 11, sumaMtra : sumaMtra dazaratha rAjAne sArathi tathA mahAmaMtrI che. te tenA nAma pramANe kuzaLamaMtrI che te rAmane rathamAM besADIne rAjA pAse laI jAya che, tyAre dUrathI je rAjA-rANInA hAvabhAva tathA ceSTanA nirIkSaNa mAtrathI kumAra rAmacaMdrane pari. sthitine yathAgya khyAla Ape che. kekamIe rAjA pAsethI kaMIka aniTa mAgyuM haze, te ApavAnI rAjA AnAkAnI karatA tene lAge che ane e bhAvenI utkaTatA jaIne kaMIka aniSTanI AgAhI paNa sumaMta karI zake che, chatAM te nIcenA zabdomAM taTastha rIte sUcave che- viprakRSTapradezatayA na skuTA vayanopalAbdhiH paramilitairapi vitakyata / | (g,46) temAM tenI vicakSaNatA ane paristhitine yogya rIte nirUpavAnI zaktine khyAla Ave che, rAjA dazarathanuM kekevI bAgaLa thatuM vicitra vatana joIne sumaMtra yathArtha aTakaLa karI zake che ke AvuM vicitra banavAthI vidhi cakkasa kaMIka juduM ja karavA mAge che. te parathI tenI kuzaLatAne ane manovijJAntI jANakArIne paricaya Ape che. saMvedanazIla vRddha sumaMtra kauzalyA-sumitrAne sukomaLa hadayane pichAnanAra che. tethI te baMne mAtAone vaghAta sahana karavA mATe haidyane majabUta banAvavAnI sUcanA Ape che. rAmavanavAsanA du:khakara samAcArathI mUrzita thayelAM mAtAone sAMtvana ApavAnuM kaThaNa kArya paNa duHkhI sumaMtrane mAthe AvI paDe che rAmavanavAsanA duHkhamAM magna hovA chatAM te pitAnI pharaja kAryamAM jAgRta che. tethI te vA rA nI jema rAmane thaDe sudhI mUkavA javAne badale bhAratanA rAjyAbhiSekanI taiyArI karavA mATe ane bharatane belAvavA javA mATe kaIkane mokalavAnI vyavasthAmAM paDe che te vastu suMdara kalAtmaka rIte rajU thaI chepR. 6): have vA. rA. mAM na hoya tevA A nATakamAM pAtrone vicAra karIe :- 12, hasikA : ana.rAmAM kalahaMsikA nAmanI gauDha sakhIne anubhavI ane sItA sAthe saMskRtamAM bolanArI batAvI che, jyAre u. rA. mAM haMsikA sItAnI A tijana samI, vizvAsu dAsI, priya sakhI jevI ane prAkRtamAM belanArI AlekhA . che. ana.rA.mAM nA "kalahasika" nAmanI sItAnI sabInA pAtra parathI nAmane TuMkAvIne Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi 123 A nATakamAM nirUpAI hoya to navAI nahi ! rAmanA dhanuSyabhaMgane lIdhe prasanna thayelAM sItA tene aMguDI bheTa Ape che te vAta pote sItAne yAda devaDAve che. rAmane maLavA te sItAnI sAthe jAya che. dUrathI vAnara AvatA joI te gabharAi ne te peAtAne khabhe laTakavelI pAnanI peTI paNa phUMkIne doDI jAya che(a. 2). eTalI te strI sahaja khINa che, kharI rIte te te vAnara nahi, paNa-vidUSaka hoya che ! sItAnI sAthe bagIcAmAM pravezatI vakhate pALelA vAnarane joI ne paNa DarI jAya che, ane te vAnara pAsethI AmraphaLa levAtI paNa hiMmata karatI navA, ane sItAne mATe bhale te vAnara phLaprada bane evuM phaladAyaka kathana tenA mukhethI acAnaka sArI paDe che (a. 2). rAmanI najIka AvI paheAMcyA bAda catura ha MsikA sItAne ekalAM pADavA mATe, pe!te tyAthI cAlyA javAnI yukti zodhavA mAMDe che, paNa sItA te samajIne paNa tene jatA rahevAnI saMmati ApatAM nathI, te vinayadharanA AgaLanA samAcAra rAmane jaNave che. Ama udyAna vihAranA prasa Mge e sItAne sAthe badhe vakhata gALe che. amAM tema parasparanA niSTa saMbaMdha sUcavAya che(a. 2). 13, subuddhakA ane matharA: dazaratha rAjAnI mAtAtI dAsI enA nAma pramANenA guNa dharAve che. te kaikeyInI mAtAtI dAsI maMtharAnA avaLI mativALA vicArAyA du:khI thaI jAya che. te maMdharAne tenA kharAba .vicAra-vana baddala kaTAkSa kare che. te madharAte tenA atyaMta AnaMdanu kAraNa pUche che ane mahArAja dazatha pAsethI me varadAnA mAgavAnI vAta matharAe ke yIte yAda devaDAvI che e bAbata te matharA pAsavA kAnamAM jANI le che. AthI moMtharAnI kAnabhaMbheraNI zabda yathA lAge che. e pachI te matharAte anA kAya mATe Thapako Ape che ane dustara zAkamAM AvI paDanAra raghuvaMzane mATe du:kha vyakta kare che. te dazaratha-korA ane rAma-jAnakIne mAthe AvanAra duHkha mATe jIva bALe che ane rAmanA rAjyAtiSekanA `AnaMdanA utsava ujavatI nagaranI ze|bhA jovAmAM paNa tenuM mana UThI jAya che. evI te sAcA ane sArA vicAro karanArI, zubhecchaka ane savedanazIla uttama dAsI che (aMka 3 nA pravezaDha). raghukulanA vyaktimAM ke aye dhyAvAsIomAM TAI kubuddhivALuM na maLavAthI vidhAtAe bahArathI AveluM tava-matharAmAM kubuddhi sUkA avA eka mata pravate che. 14. kanakacUDa ane kumudAMgada : vA. rA.mAM ke rAmacaritaviSayaka anya saMskRta nATakAmAM A nAmanA sadhavAnAM pAtrA maLatAM nathI. " cUDa" ane " aMgada " nAmAMtavALAM gadhAnAM pAtrA 19 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ullAgharAghava : eka adhyayana murAriba ane rAmAM temaja subhaTe "dUtAMgamAM jyAM che.85 A nATakamAM semedharadeve prakarI kathAnaka sarjAya teTaluM mahatva ApIne A pAtronuM Ayojana karyuM che (aM. 4). virodharUpe rahelA tuMbara gaMdharvane kumudAMgadanA moTAbhAI tarIke sAMkaLavAnuM kAma kavi somezvaranI maulika kalpanAzaktinuM pariNAma che. vA. rA. tathA adhyAtma rAmAyaNamAM virAdha nAmanA gaMdharvanI vAtanI preraNA maLI lAge che. kanakacUDa e kumudAMgadane putra che. e saMgItazAstrI gaMdhava IndranI sabhAmAM sthAna pAmato hovAnuM jaNAya che. ekavAra te "saMgItakAvasarasiyuta" thavAthI indrane zApathI dazaratha rAjAnA mahelamAM kIDAzuka banI jAya che. pitAnA pitA kumudAgadatI vinaMtIthI InDe tenA zApane avadhi dazaratha rAjAnA mRtyu sudhInA karI Ape. gaMdharvarAjA kumudAMgadanI ukita parathI ayodhyAnI zreSThatA tathA samRddhinuM ane dazaratha rAjAnA mRtyunuM sUcana thAya che. tenA saMvedanazIla putra kanaphyuDanIbhAvabharI vANImAM du:khA ayodhyA nagarInI karuNa dazA, ze viSTa sumaMtranI dazA, bhAratanuM ayodhyA tarapha Agamana, bhAratanuM duHkha, laMkAnArIne dhamaMDa bAbata. nagarIone saMvAda vagere "chAyAnATaka nI paddhatinI jANavA maLe che. dazaratha rAjAnA sahavAsathI TevAyelA gaMdharva kanakadhUkane te aMyodhyA choDavI gamatI nathI ! rAjA dazarathanA mR yuthI te atyaMta duHkhI thAya che ane lAMbA samaya bAda maLelA pitAnA hita AgaLa na dane badale ayodhyAne zeka pragaTa kare che. baMne pitAputra bharatanI duHkhI dazA pratye sahAnubhUti pragaTa kare che. baMne gaMdha papetAnA bhAve ethI vizeA 1 vicitra rIte vyakta kare che ke te be je pAtra vize vAta , karatA hoya te svaya jANe ke pratyakSa na bAlatuM heva! tema "chAyAnATaka rUpe rajU thayA che. baMnene rAma-pratye bhaktibhAva spaSTa che. teo vimAna dvArA svAgarI (svage e pAchA jatI vakhate mArgamAM AvatA pavitra yAtrA-sthaLe. ane gaMgA, kAlindiI vagere nadInAM darzana karIne kRtakRtya thAya che. Ama kamadAMgada dvArA semezvare dhArmika yAtrA para bhakitamAnanuM tathA pavitra zraddhA-bhAvanAnuM sUcana karatuM pAtra rajU karyuM che. pitAnA bhAI tuMbarane lAMbA samaya pachI paNa jotAM ja te tarata oLakhI le che. A baMne gaMdha vimAnamAM theDe sudhI AgaLa paryaTana karIne bharadvAjanI AzramabhUmi AgaLa aTakIne vimAnamAMthI nIce Utare che. tyAM AgaLa tao eka munimAra pAsethI bharata milApane prasaMga tathA rAme karelA virAdha-vadhatI bAbata jAgI le che. kAMkacUDane pitAnA kAkAne paricaya thAya che. tuMbara vizravA, kabaranA zApathI virAdha rAkSaza thaI gayeluM. teo baMne rAma darzanathI lettara puNya-sukRtanI-kamANI kare che. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi 15. yajJa nAmanA munikumAr vA. rA. mAM AvatA yajJathI A nATakanuM A pAtra bhinna che.86 vA.rA. mAMthI mAtra nAmagrahaNa ahIM thayu` che, paraMtu vyaktitatva juduM ja che. 125 A nATakamAMnA suyajJa bharadvAja RSinA priya ziSya che. ane teNe vimAnamAMthI bharadvAjanA Azrama AgaLa AvelA e gadharmAMte rAma vize tathA bharatazatrughna vize sadhaLA vRtAMta varNavyA ane te tenI sAthenA paricaya meLavyA te virAdha rAkSasanA vadhanA khuzI khabara vanamAM RSiete jaNAvavA mATe atyaMta utAvaLe thaI jAya che. A nATakamAM matra cothA aMnA thADA bhAgamAM AvI avanavI rIte A pAtranI rajUAta thaI che. 16. dhArAkSa : ravaNatA A prazidhi vA. rA. mAM ke anya nATake mAM pazu khAsa jovA nathI maLato. A prAkRtabhASI arthAt sevakanuM pAtra potAnA svAmI rAvaNane vaphAdAra che. vA. rA: mAM dhAra nAmanA rAkSasa-pramukhane ullekha Ave che kharA 87 te mahArAja rAvaNane saMdezA mArIcane jaNAvavAnu` kA` kare che. dazaka dhare soMpeluM' kArya asAdhyuM jaNAvAthI viSAda karatA mArIcane tenA kAya"ne vaphAdArIthI pAra karavA mATe dheArAkSa nIcenA zabdomAM pretsAhita kare che-- 4 Arya ! yadi yuSmAkamapi IdRza: sandehaH, tata kArya siddhirapi tAluI mati (bru. 71), rAvaNu mArIyanI yukti pAra pADavAnI tathA sItAnuM apaharaNa karavAnI takanI rAha jue che ema rAvaNanA-samAcAra ApavA mATe ghera kSanu pAtra ceAjAyuM che. te mArIcanI yukti ane sItA ekalAM kevI rIte paDayAM te vAta vigatavAra rAvaNane jaNAve che; ane sItAne dUrathI batAvIne oLakhAve che. rAvaNanI sItAnI sAthenI vAtacIta tathA sItAnA apaharaNanA AkhA prasaMga gherAkSa bAjue grUpa I te nihALe che. sItAnu adbhuta sau khatI jAya che; ane tene vAge che ke potAnA svAmI dekhItuM che. atyaMta mugdha ane Anati thaI jaIne saMskRtano Azraya laIne vyakata kare che (pR, 84). somezvare su. u mAM pAvatInA sauMdaryAMnA vanatA je zloka zubhAsuranA mukhamAM mUkayA che te bleka ahI joI ne te paNa mugdha rAvaNa tene meha kare te potAnA bhAvanI utkaTatA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ulAdharAghava : eka adhyayana dharAkSanA mukhamAM sItAnA sauMdarya varNana prasaMge mukIne prasaMgocitya jALavyuM che. sItAnI bUma sAM maLIne jaTAyu deDI Ave che tyAre "rAmapakSanuM pakSI paNa pakSapAta kare che !" ema kahIne gherAkSane rAmanI mahattA kabUla karyA vinA cAlatuM nathI (pR. 88). lakSmaNane uddezIne mArIce pADelI bUmo vize vicAratA rAmane joIne dhanurdhArI rAmavI thoDoka DarIne, cerI chUpIthI nAsI jAya che. Ama A prAkRtamASI halaku kA karanAra, halakuM vicAranAra ane halakI koTinuM pAtra jAyuM che. 17. vidyujihyuM: A nAmanuM pAtra vA. rA. mAM che, tenAthI u. rA. mAM pakSa paNa judI rIte sUcavAyuM che. vA. rA. mAM mAyAvI rAmanuM chedita zira batAvanAra eka rakSasatA nAme ane bIju vidyujijaddava nAmanA rAkSasa tarIke-ema be pAtro ekaja nAmanAM AvatAM hovAnuM jaNAya che.88 jemAMnuM eka pAtra u. rA. ne abhipreta nathI. A nAmanuM pAtra rAvaNanA guptacara ke maMtrI hovAnuM mAluma paDe che, mAtra e. nA vidhvaMbhakamAM mAlyavAnanI ukti marathI tenA vize parokSa rIte kaMIka jANavAnuM maLe che. teNe gupta veze rahIne (rAmatI sugrIvatrI, vAli vadhathI mAMDIne vibhISaNanI sAthe (rAmane) meLApa thayo tyAM sudhInA samAcAra jANe lIdhelA ane rAmapakSa vizenA teNe badhA samAcAra mAlyavAnane jaNAvelA. 18. vihagavega - vA. ra. mAM ke rAmacarita viSayaka anya nATakamAM A nAmanuM pAtra khAsa dekhA detuM nathI. mULamAM e rAvaNapakSane che, paraMtu vibhISaNane priya hovAthI e vibhISaNanA mitra banelA rAmane paNa upayogI nIvaDe che. rAmanA kahevAthI te nepathyamAM jaIne kuMbhakarNanA jAgyAnA samAcAra rAmapakSane Ape che. vibhISaNanI patI saramAnA kahevA thI teNe rAvaNupalalI yuddhatI thayelI taiyArInA samAcAra vibhIghaNane pahoMcADyA hatA teNe azaka vArika mAM duHkhI sItAnA karaNAjanaka ane adabhUta sauMdaryanuM nirUpaNa zaka maMtrI AgaLa kareluM (aM. 6), Ama a avanavA prakAranA pAtra dvArA ane vicAra kavinI prauDhinuM pariNAma gaNI zakAya. 19, kampaTika : semezvaranuM A navA pAtranuM sajana evA prakAranuM che ke je samAjamAM sahe. lAIthI joI zakAya lavaNasurane A dUta aM. 7-8mAM kathAnakane asara kare te. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi 127 sakriya bhAga bhajave che. nAma pramANenA guNo dharAvanAra e rAvaNanA pakSane vaphAdAra himAyatI che. vRkamukha pAsethI rAma-pakSanA badhA samAcAra te jANe che tyAre te rAvaNa pratyenI sahAnubhUti vyakta kare che. sItAnA rUpanAM vakhANa karatI vakhatanI tenI ukitathI tenA mAnasanI vicitratA chatI thAya che 18 te sItAnI agniparIkSA ne prasaMga joIne dazarathanAM baMne putrone kanaDavA adhyA jAya che tyAM munimArane wTaveSa dhAraNa karIne praveze che ane ayodhyAvAsInI sAthe naMdigrama jatI vakhate rastAmAM raghukuLa saghaLe rAjavRttAMta jAgI le che. te puruSane joIne ja tene te "rAjakulavyA pRta" havAne khyAla AvI jAya che. eTale te kuzaLa cArapurUSa che. munimAra urphe kApaTinI jaladIthI ekadama lIdhe purUne paNa utAvaLathI bhAratane munimAranA AgamananA samAcAra kahevaDAvavA paDe che. - kavie bharatane jAtukarNa sAthenI vAtomAM paNa bhAratane ciMtita batAvyA che te vakhate ja kApeTika bharata pAse jaI pahoMce che. Ama nagarInI cAre bAjue sainya tathA ciMtAvigna bharatane lIdhe kApeTikane pitAnI yukti mATe ThIka kAvatI bhUmikA maLI jAya che! kApeTika pite agamya munine ziSya hovAnuM bharatane jaNAve che. te bharatane saMdigdha bAbata kahIne vadhu vyagra banAve che. temAM teNe "koNapacakravatI ema rAvaNa ane vibhISaNa game tene lAgu paDe tevA moMghama zabdano prayoga karyo. AthI bhArata yuddhanI saMpUrNa taiyArI karavAno nizcaya kare che A parathI kApakanI janA saphaLatA meLavatI jAya che. te evI khUbIthI kRtrima rIte du:khI thaIne bhAvapUrvaka rAma-lakSmaNa-sItAnA aniSTa samAcAra bharata-sumaMtra samakSa varNave cheke jethI badhA bahu vyathita thaI jAya che. tyArabAda pe tAnA kapaTayukta caritrane sArI rIte amala thaya jANIne, ane potAnuM kArya siddha thayuM evI khAtarI karIne cAlyA jAya che. upara vimAnamAMthI lamaNunuM dhyAna tenA para paDe che temAM lakSamaNanA mukhe thayelA tenA varNanamAM (pR. 144) kaTikanA gunhegAra manasane saceTa khyAla apAve che. vibhIvaNa dUrathI ja tene oLakhI zake che ane tenA kapaTanuM kAraNa paNa samajI zake che. ane bAthI tenI kATajALa Akhare kAmiyAba nIvaDatI nathI. AthI A kuzaLa guptayara, kApaMTika zatru kSe jaIne sArUM nATaka bhajavAne, veSa palaTo karIne pitAnA svAmInA pakSanuM kArya saphaLatApUrvaka pAra pADavA ghaNe aMze zaktimAna nIvaDI zakyuM che. Ama A catura pAtra prakarI kathAnakanuM pAtra A parathI jagatanA kapaTI-kAraMTikone paNa parela niza thaI gayA lAge che. Ama somezvaradeve nAne-moTA badhA ja pAtranuM vyaktitva ThIka khIlavyuM che. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAdharAdhava eka adhyayana pAdaTIpa 1. nA. zA. Vol. II a 18, le. 10 ka; Vol, III, e. 24, glaeN. 16; vi. dha. pu. naM 3, aM 17, le. 8. 2. dhanaMjaya, da. rU. pra.ra le 1-2, pR. 181; hemacandra, kAca, A 7, sU. 155, pR. 410 bharata nAyakenA cAra prakAre pADe che. A 14, le. 18 ane 22; pR. 25-252, pR. 147, 216; hemacandra, kA.a a 7, 2. 155 pR410; nA.da, vi 1, sU. 6, pR. 26 4. u. rA. 28-9 5. u. rA. 3/15 6. aM 3, zle. 24 ane 32. 7. a. kA, a. 35 8. ma. ca. aM. 4 8. 451 ) 10. u. rA, pR. 56 11 u. rA, 7/41-42 12. 88 13. pa/46-47 14. 6/65-66 15. 1/55,58,2/89, 5, 118, 6/65-66, vagere. 16. 153, 69 (pR. 104) 6/16, 7,24, pR. 14ra ane pR. 154. 17. 6/16 18. 7/10 19. 7/15 20. 6/10 21. aM. 2/19-20 22. 2/41 23. vA. rA. A.kAM. 44-45 24. u. rA. 5/83-84 25. yu kAM; a. 117; aM. 6 26. 1/37 ra7. aM. 3, 5, 49 ' 28. 4 29. 1/33 30. 1/34 ' 31. 1/35 32. 2/49-50. 33. 3/12 34. e vizenA cakkasa lakSaNonA vyavasthita uddharaNo mATe juo zrI je. TI. parIkha, *vidUSaka thIyarI enDa prekTIsa epenDIksa 1, pR. 41-48. 35. uparyukata 36. kIkta saMskRta nATaka, pR. 350 37. upayukta, pR. 2 uttarakAlIna rAmaviSayaka nATakamAM u. rAnI jema mahAdeva kavinA 'addabhuta darpaNa' nATakamAM paNa vidUSakanuM pAtra Ave che. 38. vidUSakanA vAnaravezane pracAra saMskRta nATakomAM ThIka pramANamAM jovA maLe che. tevI vAnaraveSanI paraMparA kAlidAse "vikramevazIyamAM, harSa kavie nAgAnandamAM ItyAdi nATakomAM kuzaLa nATakoe svIkArI che. vidUSakanA vAnaraveza mATe juo, uparyukata, pR. 27-28. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrasRSTi 12. 39. 1/22 40. 6/20, 25 41. pa/1 42. 5/26 43, 6/17 44. 6-15 45. 6/rarane pUrvArdha 46. 6/18ra0 7. 6/13 47 a. pR. 110 48. 6/40 49 6/37,pR 113 50. 6/17 51. pR 84,117. 50 a. gujarAtI sAhityamAM zrIdhara, zAmaLa ItyAdi kavioe racelA "rAvaNa maMdodarI saMvAda" jANItAM che. rAvaNanI maMdadarI rANI pratyenI uktio paNa AvI thaI zake. (pR. 110-115) para. vA. ra. mAM lavaNAsurane madhupurImAM rahete batAvyA che rAmanI AjJAthI zatrune tene vinAza karyo evuM dhAyuM che, paNa temAM tene saMbaMdha nirdiSTi the nathI. 53. 3/pR.32,37-39 54. u rA. 6/39-40 55 6/64-66 56. pra. nA. 49 57. 2/12 58 331 pa. /39 * 60. 4/14-15 60 aM 439 61. 440 62. pR-147-149 630 8/35 64. 8/36 65 a.kAM. sarga 72-74, 88-89 ityAdi 66. 3/23,33 67. vA. rA, a.ka. sarga 27; 1. rA. 3/23 mAM tathA va. ra, ako, saga 27/03mAM sarakhA bhAvenI rajUAta thayelI lAge che. 68. vA. rA, a.kAM., 28, pR. 179,183 68. u. rA, aMkarA.za. le. 47 69, 3/23, 4/40, aM. 5. pR. 96 70. 2/12 chA. 5/43 72. aM. kAM, 57/14-18 73. 5/43-44 74. ra, za-zle. 6pamAM paNa 75. "bhadikAvya" 560 76. 6/42-43 77. rA.maM. 894, pR. 72 78. 6/7 79. rA. paM. pR. 303 80. u. rA., pR. 103 81. pR. 331-332 82. vA. ra, 3-37. 10 (gItA presa saMskaraNa) 83. u. rA., aM. 5 vikhaMbhanI zarUAtamAM 84. pR. 101-102 85. ana. rA, aM 6, ratnacUDa ane hemAMgadUtAMgada mAM hemAMgada ane citrAMgada86. vA. rA. bA. kAM; sarga 7, zve. 5; a. kAM.sarga21,le.37; 7- 16-50; rAmakumAra re, "vAlmIki rAmAyaNa keSa' pR. 402-403 87. vA. rA, ke. pR. 107; vA. ra, 554-13 88. vA. rA. ke, pR. 325 89, 7/31 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 vastu gUMthaNI ana. ra.1 ane pra. ra.ranI prastAvanAmAM te kaviyege rAmakathAnI prasiddhinuM ane lekapriyatAnuM mukhya kAraNa jaNAvIne rAmakathA vize nAvyaracanA karavAne khulAso karyo chetenAthI somezvara kavi saheja judo lAge che. teNe viSNurUpa ke viSNunA aMzarU5 janaktanathApati rAghavanA udAra caritagAnathI pitAne kRtArtha thavAne hetu bhakti-bhAvapUrvaka rajU karyo che. ane carvitacarvaNA dhImethI prasiddha kathAnakanI pasaMdagI para somezvara saMpUrNa sabhAna che tene te manorama khulAso zle. pamAM ane nIcenA zabdomAM kare che. . ... zrI kAkutsthatIrthe..na pravezamuzanti ke 1, 6 kavie aM. 1mAM sItA vidAyanA prasaMgathI kathAnakanI zarUAta karI che. anya rAma-viSayaka nATakamAM rAmajanmanA, vizvAmitrayajJarakSaNa ke sItAsvayaMvara ke zivadhanurmaMga jevA prasaMgathI zarUAta thayelI jovA maLe che. Ama ahIM rAmakathAmAMthI adhavacano sItAvidAyane prasaMga upADIne kathAnakane nATyAtmaka AraMbha thaye gaNAya. e ja aMkanA cheDe, banI gayelA ane pite batAvelA rAme karelA parazurAma vijayanA prasaMgane kaMcukIe janaka-zatAnanda AgaLa rajU karyo che. temAM kaMcukI AbehUba, jANe ke janakanI samakSa ja te prasaMga bane hoya te rIte prasaMganI rajUAta kare che. temAM kavinuM racanA-kauzala jaNAya che. e prasaMganI aMdarathI ja kathAtaMtune laIne bIjo aMka zarU karavAmAM AvyuM che. dazaratha rAjA ayodhya janone rAmanA parazurAma paranA vijyanA AnaMdanI khuzAlI karavAnI AjJA Ape che. "sArA kAmamAM se viddha' e nyAye rAjAe putranA yauvarAjyAbhiSekanA AnaMdanuM kAraNa gupta rAkhyuM hovAnuM navuM sucana karavAmAM kavinI nATayAtmaka dRSTie jaNAI Ave che. rAmanA lagna pachInuM sukhI dAMpatyajIvana alpakAlIna hovAthI anya kavioe tenA nirdeSa karavo paDate mUkyo haze, paraMtu A kavie aM. ranA viSka bhakamAM karelA IzArA anusAra mukhya aMkanA dazyamAM rAma-sItAne lIghAnavihAra rajU karyo che. te prasaMganI dRSTie Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 vastu gUthaNI sAmAnya kakSAno gaNave tevo che, paratu temAM nara-vAnaranI maitrI paratvenI ramUja karIne ane hasikAnI uktimAM vAnarane sItA mATe phaLaprada nIvaDavAnI vAtamAM patAkA sthAnakane sthAna ApIne e prasaMgane rocaka banAvavAno sAre prayatna karyo che. e aMkane cheDe vinaya dhare rAmane ApelA jAnUkarNanA patrAvAcana dvArA dazarathe AdarelA rAmanA yauva-rAjyAbhiSekanA kAryamAM AvanArI vipattisayana rAmanA mukhe ja karavAmAM kavie avanavI na TayAtmaka rajUAta karI che, temAM te bane rAma vinayaMdhara) rAjA pAse jatAM, raste cAlatAM ja patra vAMcatA hoya tevI rIte saraLa ane sahaja nirUpaNa thayuM che te pachI rAjA dazaratha rAmacaMdrane rAjyabhAra svIkAravAno anurodha kare che ane dazarathane jAnakarNa temanA nirNaya mATe vakhANe che e taddana sAmAnya prasaMganI rajUAta kathAnakanI pravAhitA jALavavA khAtara ja karI hoya tema lAge che. tema chatAM ya te (aMkanA aMte navA caMdrane nijateja ApatA sUryAstanA varNanamAM nATayAtmaka varNanamAM nATayAtmaka sUcana karIne navA rAjAnA udyanuM sUcana karyuM che (pR. 38), kaikeyIne maMtharA maLI gayA bAda keyInA bela vyAthI rAjAne tenI pAse javAnuM che. ema svAbhAvika rIte e aMkanI samApti karavAmAM paNa kavie AgAmI aMkanI vastunuM bIja sahaja rIte vAvI dIdhuM che. aM. 3nA pravezakanI zarUAtamAM ja matharAnA praveza vizenI nATathasUcanAmAM ja kavie kharekhara nAthAtmaka rIte ghaNuM sUcana karI dIdhuM che. be valkale khabhe laTakAvIne, hAthamAM patra laIne, bahArathI khuza. khuzAla dekhAtI maMtharAno praveza thAya che (pR 40 ), temAM tenuM kAraNa ke rASTatA kaMI karAyAM nathI. maMtharAe karelI kekeyI rANInI kAnabheraNI vize subuddhikAne kAnamAM kahe che. (pR. 4) ane raghukuLamAM AvanAra kaMIka aniSTanI AgAhI subuddhikAnI ukti parathI thAya che (pR. 42 ). subuddhika ane maMtharAnI vAtamAM strI sahaja svabhAvanuM AchuM sUcana paNa sAruM karAyuM che. subuddhikA maMtharAne kaMIka kahevA-salAha ApavA jAya che tyAre matharA te sAMbhaLavAnI taiyArI batAve che. paraMtu subuddhikAe tene tenA svabhAvane anurUpa karyAnuM kahyuM tyAre cheDAI pitAne moDuM thavAnuM bahAnuM kADhIne maMtharA chaTakI jAya che (pR. kara ). aM. kanuM mukhya dazya kauzalyA tathA rAmane rathamAM besADIne sumatra kekeyInA prAsAda tarapha javA nIkaLe che tyAre rastAmAM rAmarAjyabhiSekano utsava UjavatI nagarInuM varNana sumatra TUMkamAM paNa vigatapracura bane te rIte prasaMgacita rIte kare che (pR. 44). kekeyInA AvAsa AgaLa jaI pahoMcatAM ja, ane dUrathI Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ullAdharAdhava: eka adhyayana ja rAjA-rANInA vatanamAM kaMIka vicitratA lAgavAthI sumaMtra saheja aTake che. tyAMthI pAchI nATayAtmaka rajUAta thAya che. ahIMthI kavie be vAra, eka sAthe be samAMtara dazyanuM suMdara camatkRtipUrNa nirUpaNa karyuM che. (1) eka bAjue dUrathI rAjA-rANIne joIne aTakaLa kare che ane temanA hAva-bhAnuM vAcana karIne rAma-sumaMtra saMvAda kare che ane bIjI bAjue mAnitI ane kupita kekevI rANIne page paDIne manAvatA rAjA dazaratha ane temanI bAjue UbhelI kAra AcaraNa karanArI maMtharA UbhI che evuM dazya AjAyuM che. rAmacaMdranA Agamana nano sabhya thaye jANIne kekevI maMtharAne pitAnuM kArya saMpIne cAlI jAya che. (2) tyArabAda pharI be daze eka sAthe samAMtara rIte bhajavAtAM batAvyAM che. eka bAjue duHkhavigna, behAla mUchita thatA dazaratha rAjAnI "prANapaharaNa prakaraNa prastAvanA" rUpa prasaMganI zarUAta thAya che. temAM duHkhI dazaratha, sumaMtra tathA rAmano saMvAda ane maMtharAe rAmane ApelA patranuM vAyata thAya che te saMvAda cAle che. ane bIjI bAjue rAjyAbhiSekanA AnaMdamAM maMgala prasaMge vadhAvavA putravadhU sItAne laIne baMne rANIo praveza karatI vakhate AnaMdaye saMvAda kare che. Ama duHkha-sukhanI sAthe anubhUti thatI batAvI che. Ama prasiddha prasaMgane bane teTale rocaka ane nATayAtmaka svarUpa ApIne rajU thayo che. dazaratha rAjAnI be AjJAo athavA rANInI be icchAonI bAbata batAvavAmAM kautuhala sArI rIte jaNAvyuM che. je nATyAtmakatAmAM sahaja svAbhAvika jaNAvAya te mATe atyaMta upakAraka ane AvakadAyaka gaNAya. e aMkane aMte sumaMtra pAMjaro. mAMnA pakSIone choDI mUkavAno Adeza kare che. kIDA pakSIone choDI mUkavAnA A AdezathI AgAmI caturtha aMkanI zarUAtamAM pakSIo rUpe rahelA gaMdharva kanakacUDanI zApamuktinuM sucana thaI jAya che ane parokSa rIte rAjAnuM "prANa paMkheruM" UDI javAno paNa emAM A che nirdeza thaI ja lAge che. kavie Ama AgAmI bAbatanuM sucana suMdara bhAvAtmaka ane kalAtmaka rIte karyuM che. rAmavanava sanA prasaMga pachI dazaraNa rAjAne raMgabhUmi para rajU karavAmAM AvatA nathI, mezvare vAlmiIki kavinA kathAnakane anusarIne dazaratha rAjAnA pAtrane sItAnI agni parIkSAnA prasaMge alaukika rIte raMgabhUmi para rajU karyuM che. banI gayelA prasaMgonuM nirUpaNa vikhaMbhaka tathA pravezaka uparAMta semezvaranI viziSTatA najare paDe che, jemake aM. 4mAM kanakacUDa ane kumudAMgada paraspara zrotA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 vastu gUMthaNa ke vaktA banIne jANe ke prasaMganI bhAvAtmaka rajUAta karatA hoya tema jaNaya che. e ja rIte aM. 6mAM mAlyavAna ane sAraNanA saMvAdamAM temaja aM. 7mAM kApaTika ane vAmukhanI vaccenA saMvAdamAM evI nATayAtmaka paristhiti nATakane anukULa vAtAvaraNa sarje te rIte nirUpI che. sAmAnya rIte ghaNAMkharAM nATamAM sAMbhaLanAra vyakti "tatastataH ke evI jAtanI ja ukita mukhyatve bolatI najare paDe che; athavA prasaMga ke bhAvane samarthana Ape evI uktinuM uccAraNa thatuM jaNAya che. evI nIrasa paristhiti ahIM upasthita thavA pAmI nathI. ahIM te kavie vRttAMta sAMbhaLanAra vyakti - pachI te kumudAMgada, kApaTika ke mAlyavAna heya - temane bhAvuka ke saMvedanazIla zrotAne anurU5 ugAre bolI UThe tevI asara jamAvavAne suMdara prayatna thayo che. A daSTie nATakakAranI A takasiddhi gaNAya. aM. 5 nA cheDe a vele - jaTAyu - lakSmaNanI gerasamajano prasaMga suMdara nATayAtmakatA saje che. ghavAyela ane mRtaprAya banelA, lehIthI kharaDAyelA ane AMkha mIMcIne zAMta je beThelA jaTAyune joInuM lakSmaNe tene sItAjIne bhakSaka samajI le che. bhrAtRpremane lIdhe ane bhAbhInA bhakSakane badale levA mATe lamaNa pitAnA kopAlanamAM tene homavAne nizcaya kare che. lakSmaNa tene paDakAre che, tenA javAbamAM jaTAyu kupita thaIne lamaNane rAkSasa samajIne paDakAre che. jaTAyunI te uktimAM (pR-98) svavika rIte dazaratha ane rAmanuM nAma rAmanA sAMbhaLavAmAM Ave che tethI rAmanuM dhyAna kheMcAya che ane rAma lakSmaNane bANa mAratAM aTakAve che ane lakSmaNane samajAve che. tyAra bAda teo paraspara pitAne paricaya Ape che ane gerasamaja dUra thAya che. Ama sItA virahathI prarvatatA duHkhanA vAtAvaraNamAM A gerasamajavALo prasaMga yejIne ekAeka cAlu prasaMga ane cAlu rasamAM palaTe lAvIne kavi nATayacamakara saje che. anya kRtimAM cAlu duHkhanA prasaMgamAM utsAha, prasannatA Ape tevo prasaMga bhAgyeja jovA maLI zake tema che. kavie e prasaMganA anusaMdhAnamAM sItAnI zodhane mAga jaTAyunA rAvaNa jaTAyunI jhapAjhapI sUcavIne e aMka pUro karyo che. kavie eka ja aMkamAM mArIyanI yuti, sItAnuM apaharaNa rAme - sItAnI zodha karI te prasaMga tathA jaTAyu lakSmaNane prasaMga eTalA badhA prasaMge kuzaLatA ane pravAhitA jALavIne aM. 6 nA viSkabhakamAM jeTalA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ullAdharAghava : a adhyayana prasaMge gUMthAyA che, teTale ja kathAnakane vikAsa thAya che, bAkI mukhya sudIdhuM aMkamAM rAma - rAvaNanA sainyanA paricaya sivAya kAMI navInatA dekhAtI nathI. rAmAyaNanA vIra sapradhAna - kathAnakanA nirUpaNa mATe A aMka mUke kavine mATe Avazyaka thaI paDyo haze. temAM subhaTanA varNana mATe vA. rA. tathA de. bhA. mAM AvatAM varNanane kavi anusaryo lAve che. sAmezvare su. u. mAM rAkSaNa - sabhAmanA rAkSasano paricaya ApatAM prasaMganI jema ahIM paNa A aMkamAMnA subhaTanA paricayamAM prAsa ane prAsAdikatA sadhI che, yuddha mATenuM utsAhabharyuM vAtAvaraNa -jama rIte se mezvare rama - rAvatA rAkaraNanI prastAvanArUpa aM. 6 mAM pUre karyo che. aM. 7 ane 8 mAM AvatA prasaMge kavie sIdhA - sAdA saMvAdamAM nathI jyA paNa avanavI Dhabe rajU karIne rocakatA vejI che. e baMne aMdhAmAM kApadikanuM kapaTa thAyuM che, ane kAryATika - kamukhanA saMvAdamAM banI gayelA vRttAntarUpe kathAnaka anokhI Dhabe gUdhyuM che. che ane aMkomAM kathAnaka vega nI AgaLa vadhe che. sItAne abhuta sauMdarya - darzanathI mudha banele kaTika pitAnA svAmi kArya mATe uddhata bane che. dazarathaputrone herAna karavA mATe te pitAnI tarakIba ajamAve che e pitAnI yojanAne amala karavA mATe ayodhyAnI sAme AgaLathI pitAnuM nAma tathA veza badale che. rAmanuM puSpaka prayAga tarapha vaLavA jAya che tevAmAM upara vimAnasthita lakSmaNanI najara nIce pRthvI para deDatA kApaTika para paDe che e pAchuM vaLI vaLIne vAraMvAra upara rAma vagerene jote je te ayodhyA tarapha doDate hoya che. vibhISaNa tene tarata oLakhI le che. ane te lavaNe kaMIka bAjI gaThavI hevAne tarka kare che . (pR. 144-145) kavie AkAzanuM ane pRthvI paranuM ema be da sAthe sAthe rajU karyA che. Ama aM. 7 mAMnI kAITikanI ukti (pR. 132) nI sAme rAmanI vimAnayAtrAne prasaMga lakSamaNa - vibhISaNanA saMvAdanI sAthe sAMkaLI devAmAM AvyA che, ane e mujaba kApa Tika munimAra nAmaze dhyAnI sImamAM jaI pahoMce che. tyAMthI nATayAtmaka paristhiti zarU thAya che ane kApaTikanA paTano paNa amala zarU thAya che. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastugUMthaNI 135 palirAja pAsethI bhArate rAma - rAvaNanA yuddhanA samAcAra sAMbhaLyA tethI bharata paNa bIjA mitra rAjAone madade bolAvIne rAkSasendra rAvaNa sAthe yuddha karavA taiyAra thayuM che. tethI kApaTika ayodhyAnagarInI cAre bAjue mitra rAjAone lazkara sAthe UbhA rahelA jue che. droNAcala levA jatI vakhate hanumAna bharatane rAma - lakSmaNa- sItA vizenA samAcAra jaNAvelA tethI raghurAjanuM AkhuM kuTuMba khUba ciMtAgrasta hovAnuM kApaTika jANI le che. e rIte pahelethI ja ciMtAgrasta ane ugni bharatane agatya RSine saMdeza sAro hoya te rIte jaNAvavAmAM kAparikane sArI anukULatA prApta thAya che. temAMya vaLI vaziSTha- ziSya jAnUkaryuM pAsethI bharata brahmarSi purohitanI sUcanA sAMbhaLe che ke laMkA para AkramaNa karatAM pahelAM vaziSThanA AgamananI rAha jovAnI AjJA karelI che. e vAta bharatane yuddha - virAma mATe pharaja pADe che, ane bIjI bAju e kArpeTikanI vAta parathI bharata yuddha mATe atyaMta usuka banI jAya tevI paristhiti sarjAvA pAme che. A nATakamAM semezvara kavitI zailInI keTalIka lAkSaNikatAo ThIka dhyAna kheMce tevI che, jenAthI tene te samayanA saMskRta nATakomAM agrima sthAna ApI zakAya. jenAthI nATakamAM pratye jAyelI nATayasUcanAo, rasanI sukha-duHkhAtmaka mizra anubhUti, navAM pAtro, prasaMge ane kathAnakanuM sarjana; bhAvabalatA, : bhASAnI prAsAdikata, vyakti ane prasaMgane anurUpa vizeSaNa ane saMbaMdhone prayAga, sUktio sAmAnya kAne, khaMDAtmaka konA prayogamAM pAtrone saMvAda, viziSTa zabda ane rUDha zabdaprayoga, vyaktie, nirIkSaNa ane nirUpaNanuM kauzala, kavinI suMdara varNanazakti, kavinA rUDha vicAro ane zukana - apazukananI AgAhI vagere tenI saMkSipta carcA prasa ge pAtta upara AvI jAya che ane anyatra paNa A lekhikAe karI hovAthI tenuM vizeSa viSTapeSaNa ahIM kaMTALAjanaka bane te saMbhava che tethI ahIM e carcA paDatI mUkavAmAM AvI che.pa Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullAgharAva: eka adhyayana pAdaTIpa (1) murAri, ana. rA, prastAvanA, pR. 17 zla. 9 (2) jyadeva, pra. ra, prastAvanA. zle. 12-13; vI. rAghavana, sama olDa lesTa sama plejha', prastAvanA. pR. 9-10. (3) rAjazekhare mucaritha ana. rAnI prastAvanA tathA nATakanI keTalIka anya bAbatenuM anukaraNa karyuM che, jemake murArie prastAvanAmAM patravacananI bAbatathI nATakanA viSayanuM nirUpaNa karyuM che. te ja rIte rAjazekhare paNa prastAvanAmAM patravAcana dvArA kathAnakanuM sUcana karyuM che. (4) u. rA, pR. 144-145. (5) se., pR. 5ra-68. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 8 pUrva kAlIna kavionI asara saMskRta sAhityamAM rAmakathAne lagatuM vipula sAhitya-statra, mahAkAvya, nATaka, zatakakAvya tyAdi vividha sAhitya svarUpomAM kheDAyelu che. ane dhaNA badhA sAhityanuM preraNAsrota vAlmIki rAmAyaNa che. te suprasiddha ane lokapriya mahAkAvya athavA mahApurANa jevA bRhadgha thate sa MskRta parathI lAbhogya-leHkapriya bhASAmAM rAmacaritamAnasa, tulasIdAse racI ApyuM che. saMskRta sAhityamAM rAmAyaNu pachI, sadIo, pachInA kAlakrame, sAlakI kAlamAM koI kavi rAmakathA vizenI potAnI kRti race tyAre enA sa MvedanazIla manevyApAramAM jANye-ajANye 'vAlmIki rAmAyaNa uparAMta e pachInA prAcIna kavionI tadviSayaka kRtio tema ja keTalIka vAra samAMtara prasa MgAvALI anya kRtionI paNa asara thatI hAya che. evuM sAmezvaradevane mATe paNa banyu che, sAmezvaradeve pUrvakAlIna kavienI ( rAmAyaNa uparAMta ) keTalIka bIjI asara jhIlIne sIdhI tathA kAMika navA parivatana sAthe ( kramikatA vageremAM pheraphAra karIne athavA khIjAM parivatana karIne) potAnI maulika zailImAM rAmakathA rajU karI che. tevuM tenuM A nATaka jotAM jaNAI Ave che. teNe vAlmIki rAmAyaNa uparAMta rAmacarita viSayaka anya saMskRta kRtionI kathA potAnI nATyakRtimAM kevI rIte gUthI che tenA preraNAsrotanI vizada carcA A lekhikAe anyatra karelI che. rAmakthAnA sthAnaka pAtrA, prasaMgonI gUthaNInI lAtmakatA ane temanA prasageAnI rajUAtanI maulikatanI vivecanA upara ApaNe joI. ahI khAsa karIne je pAtro tathA prasa Mge mULa kathA pramANe hAya ane enA AlekhanamAM teNe ghaNe aMze potAnI anokhI zailI prayAjI che, tenuM ApaNe keTaluMka avalokana karIzuM; to jaNAze ke sAzvaradeve keTalAka A vicAro keane prasa geAnu` chAyAnukaraNa tenI nATyakRtimAM kayu' che. temAM ' pratibiMba kalpa 'tuM ati pramANa varatAtuM nathI. eNe e bAbatAne potAnI rIte peSatAnA zabdomAM rajU karI che. AthI emAM kayAreka Alekhya prakhya ' ane kyAreka 'tulyadehitulya ' prakAranu chAyAnuNa dekhA de che. rAja zekhara tathA hemacaMdrAcAya A prakAranA chAyAnukaraNane avakAre che. ', Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. ullAdharAghava : eka adhyayana - vA. rA. parathI te semezvare kathAvastunI pasaMdagI karI che tethI tenI chAyA koIka jagyAe jANye-ajANye paNa u. rA mAM Ave e sahaja che. temAMnI thoDIka vAta ahIM karIe. (1) vA. rA mAM temaja u. rA.mAM dazaratha rAjAe du:khAvezamAM pitAnI bha ya kikeyIne sApaNa sAthe sarakhAvI che. (2) vA. rA.mAM tema ja rAmacaritamAnasamAM vibhiSaNanI rAvaNa pratyenI uktine bhAva u. rA.mAM paNa dekhA che." (3) vibhISaNane Azraya ApavA mATenI rAmanI ukti vA. rAmAM tema ja u. rA. mAM sAmya dharAve che. (4) aMga vinAne kuMbhakarNa kupita thaIne rAmasainya tarapha dhase che te bhAva vA. rA.mAM. Ave che, jyAre u. rA.mAM 'vyaMgasva" pAmele kuMbhakarNa rAmane gaLI javA mATe mukha pahoLuM karIne dhase che tevuM citra nirUpAyuM che. temAM "vyaMga"ne viziSTa prayoga ane nI punarAvRtti dhyAna kheMce che. (5) rAvaNa sItAne koI paNa saMjogomAM pAchI nathI sopavAne e teno makkama nirdhAra zuka samakSa jaNAve che. e bAbata vA. rA.mAM tema ja A nATakamAM sarakhA prasaMge yojAI che.' Ama vA. rA. parathI A nATakamAM chUTu -chavAyuM sAmya athavA chAyA jaNAya che. * | bhAgavatamAM AvatA aMga-kavacanA ullekhanuM smaraNa u. rA. bIje nAndI kaleka vAMcatI vakhate thAya tema che. bhartRharinA "tAnindriyANi sakalAni samastadeva." zlekanuM barAbara pratibiMba u. rA.ne 1/27mAM paDatuM jaNAya che 10 vibhISaNa rAvaNa AgaLa pitAne sevaka tarIke gaNAve che, e rAvaNane gamatuM nathI enuM smaraNa uM, rA. (pR. 9)mAM lakSmaNa rAmanI samakSa potAne bhUjya tarIke rajU kare che te rAmane gamatuM nathI. Ama eNe bhAvanI samAnatA judA saMdarbhamAM hovA chatAM spaSTa tarI Ave che. bhAsa kavie sUrya ane divasa je rAma-lakSmaNane avinAbhAva saMbaMdha varNavyuM che tevI jAtanI upamAM rAma-lakSmaNa mATe somezvare nATakamAM prayojI che.11 kAlidAse "abhijJAna zAkuntala'mAM sItA-vidAyane prasaMga rajU karyo che tene semezvare pitAnI A nAtyakRtimAM sItA vidAyanA prasaMganI rajUAta karatI vakhate barAbara khyAlamAM rAkhe che. A aMge De. sAMDesarAe thoDI carcA karI che. 12 azAne 4/5 ne bhAva u. rA. 1/1bhAM jovA maLe che te vAta Do. sAMDesarAnI sAcI. paraMtu a.zA. 4/17ne bhAva u. rA.ne 1/25mAM nahi, paraMtu a. zAnI kaNva RSine uktimAMnA kaleke 418-22 zuzraSa0..vagerenA bhAvanuM u. rA.nA janaka--zatanandanI leke (saM. 1) vAMcatAM cakkasa smaraNa thAya tema che. a. zA.mAM zakuntalAnA durbhAgyanI AgAhI kava RSine thAya che. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvakAlIna kavionI asara 139 bAbatanI preraNA laIne somezvare A nATakamAM rAmanA rAjyAbhiSekanA kAryamAM AvanArI ApattinI AgAhI maharSi vaziSThane thAya che evI bAbata rajU karI lAge che. 13 putrI vidAyanA ISTanI vidAyanA prasaMgathI thatI vyathAnA bhAva zAkuntala' uparathI preraNA laIne uramA rajU thayA lAge che, jemake azAM. 46 ane u. rA. 1/10; a zA 4/17-18 ane u. rA. 1/21,25-26mAM bhAvasAmya jaNAya che. aM, zA. 46nA uttarArdhamAM AvatuM "vaikalavya 'pada sarakhAM ja saMdarbhamAM u. rA mAM jAya che tevuM jaNAyA vinA na rahe! A prasaMga mATe kAlidAse ApelI karvanI uktimAnA dhaNuM-kharA zlekenuM u. rA.mAM smaraNa thAya che. somezvare ahIM kAlidAsanI kalpanAnuM Alekhya prakhya " prakAranuM chAyAnuM karaNa karyuM gaNAya, je kAvyazAstrIonA mate prazasta gaNAya che. 14 bhA sa kavie svanavA savadattama mAM, kAlidAse a. zA.mAM bhramarabAdhAne prasaMga pra tye che te paNAthI preraNA laIne somezvare pitAnI A nATakRtimAM evo prasaMga rAma-sItAnA lIledAnamAM vihAramAM le che. temAM baMne kavionI vizeSa bAbata pasaMda karIne semezvare kathAnakamAMnA e prasaMgane yogya rIte rajU karI che. temAM kavinI maulika sUjha jaNAI Ave che. A chAyAnukaraNa "tulyadehitulya" gaNAya, tevuM anukaraNa sAhityamAM AvakAya gaNAya.15 kAlidAse "zaizavabhyasta vidyAyAm.." jIvananA cAra AzramanI vAta karI che. te rIte semezvare paNa dharmazAstranA rivAja thujaba putrane rAjyabhAra soMpIne pitAne vAnaprastha jIvana vyatIta karavAne jAnUkarNa dazaratha rAjAne upadeza Ape che temAM rajU karI che. baMne kRtiomAM A sarakhI bAbatanuM A rIte smaraNa thAya che.* rAma sItAne vanamAM zodhavA mATe lakSmaNa sAthe vyathita hRdaye AkaMda karatAM sarvatra phare che te citra somezvare vA. rA.mAMthI lIdhu che te spaSTa che, paraMtu tene vadhu opa ApIne rajU karavA mATe kAlidAsanA meghadUtanA yakSane tathA vikramavaMzayana pururavAne A kavie najara samakSa rAkhyA hoya te navAI nahi.17 "zAkuntalamAM zakuMtalAe ucherelA vRkSo, velIo tathA putravata ucherelA mRganuM varNana Ave che. u. 2. sItAne zodhavA mATe rAma parNakuTi pAse jAya che tyAre rAma kRpaDInA AMgaNe ucherela bakulane choDa ane putravata ucherelA mRga ityAdine joIne pitAnI zUnyarUpa banelI cittavRtti anusAra karuNatApUrvaka varNana kare che. te vAMcatI "zAkuMtalanuM uparokta varNana yAda Ave tema che.18 kAlidAse pArvatInA manobhA "na yaya na tasthau "mAM rajU karyA Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ullAdharAdhava : eka adhyayana .. che te parathI sAmezvare potAnI rIte u. rA.mAM sItAne zodhavA javA mATe lakSmaNane vanamAM javuM che( yAtuM) ane bIjI bAju sItA virahathI sUratA meTAbhAI rAmanI pAse rokAvA (sthAtuM) lakSmaNa icche che (5/44) tevI rajUAta karI che te prazasya che. pAvatIne mATe kAlidAse yeAjeluM " zirISapuSpAdhika sau- kumAryAM ' pada sItAne mATe sAmezvare yojelA * zirISa kusumasukumAre "mAM smaraNa thAya che.19 kAlidAse arundhatIne sAkSAt tapanI siddhi jevAM kahyAM che te ja rIte sAmezvare paNa arundhatI mATe evA ja zabdo potAnI rIte rajU karyA che.20 apahRta thatAM sItA du:khAdra" thaI te karuNa Akra Mda karavA lAgyAM tyAre vananAM badhAM mitro paNa du:khI thayAM evA vA. rA.nA varNana parathI kAlidAse tathA somezvadeve preraNA lIdhI hAya e svAbhAvika che.21 kSemendranA rA.ma.mAM rAma kaikeyI pAsethI e varadAtA vizetI vAta jANIne manamAM eka jAtane vasavasA anubhave che ke rAjA-pitAe pote mate A vAta kema na karI ?- rha mahatI cintA mameyaM jvalate hRdi / yanmAM kRtAgatamiva svayaM nAbhASate nRpaH // (pR. 67) u. rA.nA a. 3mAM rAmane evA vasavase mAtA taraphathI thayelA batAvyA che ke "mAtAe rUbarUmAM mane AvuM kahyuM heta te...'' (pR48) u.rA. ca,nA a. 2, zlo. ratI asara nIce u.rA. a` 5, le. 46. racAye lAge che; u.rA. ca 3, zlA 31, pR. 78 nA lati huMdhyuM` gADho vega dvidhA na tu vidyate' e bhAva u.rA. a.5, zlo. 11 mAM dekhA de che. murAriSkRta "ana rAva"nA zIrSIka parathI somezvara potAnI nATyakRtinu zIka "rAdhava' zabdAMta ane anuprAsayukata yojavA mATe prerAyA haze. muri kavie anarA.nA a. 2 mAM madhyAhnanA tApanu varNana karyu che, tevuM.rA. 2/37 mAM Ave che. ana. rA.mAM rAmavanavAsa pachInA banAvAnu nirUpaNa jAmbavAnane zravaNA kare che. e ja rIte rAmavanavAsa pachInA banI gayele vRttAMta e gaMdharvonA saMvAdamAM rajU thayA che, (a. 4). ana.rA. (pR. 267)mAMnI, sItAnI uti u.rA.(pR. 140)mAMnI sItAnI ukita vAMcatAM yAda Ave tema che. ana rA-pAdAMguSThanakhAgradattanayanA..' khA.rA., a.10,zlo. 11 evuM ja TUMkamAM somezvare chAyAnATakanI sUcanArUpe mukhanI ukitamAM batAvI dIdhu che (pR. 132); ana.rA. ne 10,7 zlo. u.rA.nA 7/28mA zloka vAMcatI vakhate yAda Ave tevA che ItyAdi. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNAMkAlIna kavionI asara 141 rAjazekharakRta bhA.rA. (a'6, zlA 18 pUrvAdha'mAM) tAtArezAna yitihumadA... e vAmadevanA mukhe mUkelI kRitaneA bhAva. rA. a. 3 zlA. 20nA uttarArdhamAM rAme vyakta karelA bhAvane maLatA Ave che. bA.rA.mAM rAmanA parAkramane UtArI pADatI ukita (7/88, pR. 212 ) parathI sAmezvara u. rA. 6/13, (pR. 105)mAM rAmane UtArI pADatI ukita cAjavA prerAyA haze? bA. rA. 7/20 jevA bhAva u. rA. (pR. 51, 57) tema ja rA.za.mAM jovA maLe che. Ama ApaNe joyu ke sAmezvaranI A kRti para vA.rA. uparAMta bhAsa, kAlidAsa, bhavabhUti murAri, jayadeva vagerenA paNa prabhAva paDelA che. temAM ya rasAnvita, saraLa ane sarasa, baimI zailImAM khIjAja viSayane lagatAM nATakonA racayanA kAlidAsathI sAmezvara vizeSa prabhAvita thayA lAge che te tenI rajUAtanI zailI parathI jaNAya che. tethI ja te teNe anokhI e kAlidAsane aMjali ApI che.23 sAmezvaranI zailInI keTalIka lAkSaNiktAo-jemake bhAvazakhalatA (arthAt vividha bhAvAnI eka sAthe rajUAta, bhASAnI prAsAdikatA, pAtrane ane prasaMgane anurUpa vizeSaNA ane sadhanono prayoga tathA temAM vividhatA, mUkita ane sAmAnya phalitA, khaDAtmaka zloko athavA samasyArUpe pAtronA saMvAda, vyaMgAkita ItyAdinuM vivecana anyatra AvI gayu hovAthI ane A nATakamAMthI keTalIka UNaponuM vivecana A lekhikAe upara yathAyAgya jagyAe karyu hovAthI ahIM tenuM vizeSa vivecana Avazyaka nathI. tema chatAM pahelAnA koI kavinI asara jhIlIne potAnI rIte A kavi koI prasa`ga ke nirUpaNu karavA jatAM koIka vAra tene dhArI saraLatA ane saphaLatA prApta thatI nathI, paNa temAM kRtrimatAne vadhArA thAya te svAbhAvika che. jemake bhavabhUtie ApelA 'api thrAvA rAdityapi (u. rA.ca. 1/28)nuM anusaraNa u.rA. 4-44mAM karavA gayA che. ahI ayAkhyA janAnA kalpAMtanuM asarakAraka vana karavA mATe ja sAmezvarane AvA kAlpanika bhAvArApaNunA Azraya levA paDayo che. temAM rAmavidAyathI ayeAdhyAnA mArgo leka- zAkAzruthI kAdavavALA thaI gayA evA bhAva rajU thayA che(3-39). A nATakamAMthI sAmAjika ane sAMskRtika bAbatenuM vivecana upara yAgya prasaMge sUcavAI gayuM che ane anyatra vistRta rIte A lekhikAe rajU karyu che.24 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ullAgharAghava : eka adhyayana pAdaTIpa 1. se.. pR. 20-11 2. upara prakaraNa che. 3. rAjazekhara, "kAvyamImAMsA', adhyAya 14; hemacaMdrAcArya, kA.a, a1, sU. 10, pR. 18; roba athavale, kA.a gujarAtI TippaNa, pR. 22-23 4. vA.rA., a.ka. 43-1-2; u.rA., 3/12 pa. vA.rA, yu kAM, 18-20-34 dhi pi tathas tyAM ' mAtA pitA sama. vA.rA, yu.kAM, saga 16 ane 19. tuma ti sarita ma di mahimA | rAmu mane hita nAtha tumhArA | tulasIkRta rAmAyaNa, suMdarakAMDa, pR. 722. ahIM tulasIdAse e ja saMdarbhamAM evo ja bhAva nirUpe che; u.rA, aM. 6ne vikhaMbhaka kSe. 6 ane 9 6. vA.rA., yu.kAM., 18-24,27-34; u.rA. 69 7. vA.rA, yu.kAM. sarga 67 126-127; urA. 73 8. TrimAM prati yuddhanvevAzvargAnavA nava-sItAM pravA svAmi homiyA ne vA.rA., yu.kAM., sarga 25-26 ura, 6-39, pR.113 9. bhAgavata, 10-619-25 10. je ja. sAMDesarA, mAva sA.maM, pR.161; uparA, InTroDakazana, pR. 14 11. pra.nA., 2/cha sUrya sava pattA rAma: divasa rUva saphaLonu tA. (sUrya-rAma ane divasa-lakSmaNa.); udA. 3/5 12. De. sAMDesarA, uparyukata 13. a. zA., 1/13 vaikhAnasanI ukti ane te pachI 46; uparA, pR. 20 ane 35. 14. hemacaMdrAcArya, kA.a., gujarAtI TipaNa, pR. 25nA AdhAre. 15. kA.a, gujarAtI TippaNa, 5, 26nA AdhAre. 16. 'raghuvaMza', sarga 1, zle. 8 17. vA.rA. ara.kAM. pR. 210-222 (gerakhapura presa kalyANanI hindI AvRtti) 18. azA, aM. 4 ane u.rA. aM5 19. kusaM. 1-41; uparA, pR. 94 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 pUrvakAlIna kavionI asara 20. ku.sa.) 6/11; urA, pR. 63 21. vA.rA, a.kAM, sarga pR. 210-222 (gorakhapura kalyANanI AvRtti) "raghuvaMza, sarga 4 "nRtya madhurA-''; u.rA., e. 5 somezvaranA uttarasamakAlIna kavi bAlacaMdrasUrie va.vi.nA pratyeka sargane aMge vastupAlana prazAstine ka mUkayo che, paraMtu e kRti vastu pAlane lagatI ja che 23. su.u., 1/35; kIkI. 1/1ra ane ra6. 24. sa. , prakaraNa 3 ane 9. upasaMhAra nATakanI prastAvanAmAM jaNAvyA mujaba semezvaradeve A nATaka racavAne mukhya uddeza viSNu bhagavAnanA avatArarUpa rAmacaMdra taraphano parama bhaktibhAva vyakata karI kRtArtha thavAne che. kavie pitAnuM kathAnaka mukhyatve vA.rA.mAMthI lIdhuM che, chatAM rAmAyaNanA prAstAvika aMzanI sarakhAmaNIe jatAM u.rA.nI prastAvanAmAM rajU thayele bhaktibhAva viziSTa rIte ane vipula pramANamAM ane tarI Ave che. Avo ane ATale bhaktibhAva pUrvakAlIna rAmaviSayaka nATakanI prastAva nAmAM prastuta thayA nathI vaLA somezvara prastAvanAmAM pitAnI kRtine brAhmaNavidvAnA samAjanI samakSa rajU thanArI brAhmaNa kavinI nATayakRti tarIke oLakhAve che. emAM enuM vaNubhimAna dekhA de che. sauvastika tarIkenI vRttine lIdhe eNe kadAca "bhUdevapravara kavi tarIke gaurava lIdhuM che. bIju e ke semezvare pitAnA jamAnAmAM pracalita thavA lAgelA "chAyAnATa" tathA "chAyAnATaka'ne namUne u.rA.mAM samAviSTa karI hovAthI enI A nATayakRti e kAlanA nATakemAM anokhI bhAta pADe che. A baMne, prayoganuM vistRta vivecana A lekhikAe anyatra raju karyuM hovAthI tenuM . punarAvartana atre Avazyaka nathI. | bhavabhUtie "mahAvIracarita'mAM parazurAma saMgharSa vizene prasaMga traNa aMkamAM vistAryo che, jayAre somezvara e prasagane saMkSepamAM ane parokSa rIte patAvI de che. bhagavAna viSNunA avatAra gaNAtA e be mahAnubhAva vacce saMdharSa jANe pratyakSa thatuM hoya tema viziSTa rIte rajU karyo che. agAu jaNAvyA mujaba yuddhavIra karatAM dharmavIra rasa ahIM udiSTa haI somezvare e saMgharSanuM pratyakSa ane vistRta nirUpaNa Avazyaka gaNyuM na hoya. Ama, tenI kalamamAM saMyama, viveka ane nATayacitya jaLavAyuM che. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ullAgharAdhava : eka adhyayana samagra daSTie jotAM u.rA.mAM semezvaranA jamAnAnA kAvyasvarUpanAM lakSaNanuM prAdhAnya raheluM che. te chatAM enI aMdara vastu, pAtra ane rasa vaccenuM. pramANa jALavavAmAM kavie ghaNe aMze kALajI rAkhI che. e jamAnAnI kAvyakRtiomAM (jemAM rUpane paNa samAveza thAya) rasa niSpatti tathA bhAvAbhivyakti tema ja padasubodhatAnI sarakhAmaNIe zabdacamakRti tathA padalAlityane adhika mahatva ApavAmAM AvatuM hatuM. emAM anuprAsa tathA yamaka jevA zabdAlaMkAre. tema ja dIrdha samAronuM prAcurya pravartatuM. e jamAnAmAM rUDha nATakone A praghAta jotAM semezvaranI A nATayatimAM e kRtrimatA ane pracura AlaMkArikatA, zabdaramata vagere lakSaNanA pramANamAM ThIka ThIka saMyama najare paDe che, AthI emAM ghaNI jagyAe mAgha, murAri ane rAjazekhara jevA kavionI zailIne anusara te. hovA chatA e keTalIya vAra bhAsa tathA kAlidAsa jevA kavinI prAsAdikatA paNa saphaLatApUrvaka darzAvI zake che. kathAvastunA prasaMgenI pasaMdagImAM paNa nATayakalAne dIpAve tevA ane nATayAtmaka paristhiti jamAve tevA prasaMge javA tema ja kathAvastunA prasaMgonI gUMthaNImAM e jamAnAnA purogAmI kavionI sarakhAmaNIe A kavie ekaMdare vadhu kuzaLatA dAkhavI che. prAkRtika tattva ane mAnavabhAvanA nirUpaNamAM ane khAsa karIne bhakitabhAva rajU karavAmAM tenI kalama vizeSe khIlI UThe che. tema chatAM pitAnA vikasabhA ane sAhityajagatanI mAgane saMtoSavA mATe te samayanA sAhityika dharaNane te anusaryo che. Ama bhakitabhAva ane varNAbhimAnanA gaurava sAthe semezvare nATakakAra tarIke pitAnA sabhyamAM gaNanApAtra atrima sthAna prApta karyuM che ane saMskRta nATayakatiomAM agatyanuM nedhapAtra pradAna karyuM che te nirvivAda hakIkta che. A rIte lekhikAnI semezvarane varatupAla maMtrIe ajali ApI che tenA bhAvamAM ja kavinI yogyatAne ane tenI zreSTha vidvattAno paricaya thAya che. jenA mukha kamaLamAM vedanI RcAo nivAsa kare che te, smRtio jJAtA che, jenA bhavanamAM vetanala nivAsa kare che, jenI vANI sUkata mRta saje che, gurjara rAjAo jenA caraNakamalane pUjIne samRddhi meLave che, tevA semezvaradevanI guNane stuti jagatamAM keNa karavA samartha che? (u. rA. prastAvanA, . 8.) Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhi:kulakamA maMtrI bastihastimadaleda gadhAkAraNacakAsi valiHyatrImanasyatra yAbhAtinAtana dAnuvaraMpuraMgAI