Page Text
________________
ઉલ્લાધરાઘવ : એક અધ્યયન
મુખ્ય કથાનક માટે આવશ્યક હોય, પરંતુ મુખ્ય અંકમાં રજૂ કરવા માટે રસ કે પ્રસંગની દષ્ટિએ અશકય કે અયોગ્ય હોય, તે તેની રજૂઆત આ પાંચ પ્રકારના અર્થોપલેકમાંથી ગમે તેના પ્રયોગથી નાટકકાર કરી શકે છે. તેવા (૧) વિષ્ઠભક (૨) પ્રવેશક (3) અંકાસ્થ (૪) ચૂલિકા (ચૂલા) અને (૫) અંકાવતાર,
સૂચિત પ્રસંગોને અતિબહુ સમયગાળે હેય તે વિષ્ક ભક', બહુ ગાળે રહેતે હેય તે “પ્રવેશક', અલ્પ ગાળે હેય તે “અંકાસ્ય’, તેથી પણ થોડે વધુ અલ્પ (અલ્પતર) સમય ગાળો રહેતે હેય તે “ચૂલિકા અને સૌથી ઓછીમાં ઓછો સમય ગાળા (અપતમ) રહેતા હોય તે “અંકાવતારને પ્રયોગ કરે. આમ આ અપેક્ષપકે વિશેની વિશેષ ધ ના. દ. માં (વિ. ૧, સે. ૨૪, પૃ. ૬૧) લેવામાં આવી છે. આ અર્થોપક્ષેપકેમાંથી સામાન્ય રીતે નાટકકારને ગમે તેને યથાયોગ્ય પ્રયોગ કરવાનું હોય છે.
વિષ્ણભક: વિષ્ઠભક વિશે ભરત મુનિએ તેમજ રામચંદ્ર-ગુણચંદ્ર સૌથી વધુ સ્પષ્ટતા કરી છે. બીજા અર્થોપક્ષેપકે પૈકી “વિષ્કભક અન્ય અર્થોપક્ષેપકૅનાં પ્રમાણમાં વધુ સમયપર્યતનું કથાનક કે પ્રસંગને રજૂ કરવામાં મદદરૂપ બની શકે છે. તેને પ્રસ્તાવના પૂરી થયા પછી પણ તરત મૂકી શકાય છે, અને ગમે તે અંકના આરંભ પહેલાં પણ યોજી શકાય છે.૭૮ તેમાં પુરહિત, અમાત્ય અને કંચુકી જેવાં પાત્ર તથા મધ્યમ પાત્રોને સંસ્કૃત અથવા પ્રાકૃત ભાષામાં સંવાદ થતું હોય છે. તે સંવાદ દ્વારા રાજાનું પ્રયાણુ, રાજ્યમાં થયેલ બળ, કે આક્રમણ કે યુદ્ધનું નિરૂપણ અથવા મુખ્ય અંજના દશ્યમાં નિરૂપી ન શકાય તેવા બનાવનું સૂચન કરવામાં આવતું હોય છે, કે જેથી પૂર્વોત્તર અંકના કથાનકનું પ્રસંગ અને રસની દૃષ્ટિએ બરાબર અનુસંધાન અને પ્રવાહિતા જળવાઈ રહે.
વિષ્ઠભક બે પ્રકારના હોય છે : પુરહિત, અમાત્યાદિ પાત્રોના સંત સંવાદ દ્વારા રજુ થતા વિખંભકને શુદ્ધ વિષ્કભાઈ કહે છે અને મધ્યમ અને કનિષ્ઠ (અર્થાત, સહેજ ઊતરતી કેટિનાં પાત્રો વચ્ચે સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષામાં મિશ્ર સંવાદ દ્વારા રજુ થતા વિધ્વંભકને “મિશ્ર વિખંભક' કહે છે. આ નાટકમાં શુદ્ધ અને મિશ્ર એમ બંને પ્રકારના વિધ્વંભની યોજના થઈ છે. તેમાં બીજા અને છઠ્ઠા અંકના “શુદ્ધ વિષ્ઠભક છે અને પાંચમા અંકને મિશ્ર વિખંભક' છે.. બીજા અંકને વિષ્ક ભક: અંક ૧ના અંત પછી અને અંકરના આરંભ પહેલાં વચગાળાના સમય દરમ્યાન બનેલી ઘટનાઓનું નિરૂપણ આ પ્રવેશકમાં કરવામાં આવ્યું છે. તેમાં પ્રથમ અંકના અંતિમ સૂચન અનુસાર ઘટનાને આગળ વધારીને
| SR No. | 005744 |
| Book Title | Ullaghraghav Ek Adhyayan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Vibhuti V Bhatt |
| Publisher | Vibhuti V Bhatt |
| Publication Year | 1989 |
| Total Pages | 158 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 11 MB |