Ullaghraghav Ek Adhyayan

SR No.: 005744
Original Sutra Author: N/A
Author: Vibhuti V Bhatt
Publisher: Vibhuti V Bhatt
Publication Year: 1989
Total Pages: 158
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 11 MB

Page 56

નાટક તરીકે ઉલ્લાઘરાઘવ
૪૩ ગ્રીષ્મઋતુનું વર્ણન કર્યું તેમ સેમેશ્વરે તેની આ નાટ્યકૃતિની પ્રસ્તાવનામાં શરદઋતુનું નિરૂપણ કર્યું છે. ૯
સ્થાપક અથવા સૂત્રધાર ઈરછા જણાવે છે અને વિષ્ણુના અંશરૂપ રામના ઉદાર ચરિત પર આધારિત આ પવિત્ર નાટ્યપ્રયોગને અભિનય કરીને, પોતે કતાર્થ બનવાને ભાવ વ્યક્ત થયેલ છે તેમાં કવિએ ભક્તિપ્રધાન હૃદયને આશય વ્યક્ત કરવાની સાથે દિવ્ય નાયક રામવિષયક “નવું અભિનવ અને રમ્ય નાટક હેવાનું જણાવી દીધું છે. આમ સૂત્રધાર નટીને આ નાટથપ્રયોગને હેતુ જણાવ્યા બાદ, તે તેને નાટકકાર,૭૧નાટકના વસ્તુને તથા સામાજિકોને પરિચય આપે છે.
ત્યારબાદ નટી પતે પુત્રીની વિદાયને કારણે ઉદ્વગ્ન મનવાળી થઈ છે એમ જણાવીને પ્રથમ અંકમાં આવનાર સીતા-વિદાયના પ્રસંગનું સૂચન કરવામાં આવ્યું છે. * પ્રસ્તાવનાને છેડે સૂત્રધારે વસરગમંગલ નામને નટ શતાનન્દની ભૂમિકામાં પ્રવેશ કરવાની તૈયારી કરે છે એમ કહ્યું છે. એ પ્રમાણે પ્રથમ અંકની શરૂઆતમાં શતાનન્દ સૂત્રધારે ઉચ્ચારેલા શ્વેકનું જ રટણ કરતો કરતે પ્રવેશ કરે છે.
આ રીતે પ્રસ્તાવનામાંના પ્રસંગનું, પાત્રનું અને કનું સૂચન થતું હોવાથી “ કદ્દઘાત’ કહી શકાય અને તે “
કઘાતીને પહેલો પ્રકાર લાગે છે.* - આ નાટકમાં સૂત્રધાર કથાવસ્તુને વિસ્તાર શરૂ કરીને ચાલ્યા જાય છે, આમ પાત્ર તથા પ્રસંગને પ્રસ્તાવનામાં સૂચવીને મુખ્ય કથાનકની શરૂઆત તથા નાટયારંભ કરવાની યુક્તિ જાઈ છે. અર્થોપક્ષેપકે
નાટકમાં અંકની રજૂઆત અલગ અલગ એકમ તરીકે થતી હોય છે ને એમાં અમુક અમુક પ્રસંગોની પ્રત્યક્ષ રજૂઆત થતી હોય છે. એ અંકોમાં રજૂ થતા પ્રસંગે વરચેના અનુસંધાન દર્શાવવા માટે સંસ્કૃત નાટકમાં પાંચ પ્રકારના “અર્થોપક્ષેપક ચૂંજવામાં આવે છે. મુખ્ય અંકના ચાલુ દશ્યમાં સ્થળ, પ્રસંગ તથા સમયની દષ્ટિએ યોજી ન શકાય તેવી બાબતના નિરૂપણુ માટે નાટયશાસ્ત્રીઓએ અપક્ષેપકેની વ્યવસ્થા કરી છે. બની ગયેલા પ્રસંગેનું અને/અથવા હવે પછીના અંકમાં બનનાર બનાવનું સૂચન કે નિરૂપણ કરવા માટે, પાછલા અને પછીના અંકમાં બનતા બનાવની વચ્ચેના સ્થળ–સમયને અને પ્રસંગને મેળ બેસાડવા અને અનુસંધાન જાળવવા માટેની આ એક પ્રકારની યુક્તિ કહી શકાય. તે પાંચ પ્રકારની હોય છે.?