Ullaghraghav Ek Adhyayan

SR No.: 005744
Original Sutra Author: N/A
Author: Vibhuti V Bhatt
Publisher: Vibhuti V Bhatt
Publication Year: 1989
Total Pages: 158
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 11 MB

Page 51

ઉલ્લાઘરાઘવ : એક અધ્યયન
અંગ વિનાને મણિસ યુદ્ધાભ નથી કરી શકતા તેમ અંગ વિનાનું કાવ્યા શેભાકારક નીવડી શકતું નથી. આથી સંધિનાં ગુણયુક્ત અંગેને યથાયોગ્ય સ્થામાં પ્રાજવાં જોઈએ.૪૧
નાટકમાં પ્રત્યેક સંધિનાં બધાં જ અંગે જાવાં જ જોઈએ એ આગ્રહ નાટ્યશાસ્ત્રીઓએ રાખ્યો નથી, પરંતુ તે પિકી અમુક અંગોનું આયોજન રસની યોગ્ય જમાવટ માટે આવશ્યક મનાયું છે. ભરત ના. શા. માં સંધિનાં અંગેના પ્રયોગ વિશે વિચાર કુશળ નાટકકાર પર છોડ્યો છે. ના. દ. ઉપરથી સામાન્ય રીતે એમ લાગે છે કે આ બધાં અંગ પિકી અમુક અંગને પ્રયોગ અમુક સંધિમાં જ થઈ શકે છે, જ્યારે અમુક અંગેને પ્રયોગ ગમે તે સંધિમાં થઈ શકે, અલબત્ત, આ અંગેના પ્રયોગ મોટે ભાગે અમુક સંધિમાં થતું હોવાથી તે અંગેને તે તે સંધિના સંદર્ભમાં ગણાવ્યાં છે.
દા. ત. ઉપક્ષેપ, પરિકર, પરિન્યાસ, સમાહિતિ, ઉદ્દભેદ અને કરણ એ છે અંગ “મુખ સંધિમાં જ હોઈ શકે છે, જયારે વિલેભન, ભેદન, પ્રાપણ, યુક્તિ, વિધાન અને પરિભાવના એ છ અંગ મુખ સંધિમાં અથવા બીજી કઈ સંધિમાં પણ આવી શકે ૪૩ "પ્રતિમુખ” સંધિમાં ગણવેલા છેલ્લા પાંચ અંગ આવશ્યક છે, જ્યારે પહેલાં આઠ યથારુચિ છ શકાય.૪૪ ગર્ભસંધિમાં પહેલાં આઠ ગૌણ અને છેલ્લા પાંચ પ્રધાન છેપ અને “અવિમર્શ સંધિમાં પહેલાં નવ ગૌણ અને છેલ્લા ચાર પ્રધાન છે.XY નિર્વહણ સંધિમાં ગણવેલાં અંગે પૈકી પહેલાં છ તે સંધિમાં જ આવી શકે; જ્યારે બકિનાં સાત ગમે તે સંધિમાં યોજી શકાય.
આ પરથી માલુમ પડે છે કે ઉપક્ષેપ, પરિકર આદિ અંગે કાવ્યના પ્રારંભિક ભાગ સાથે અને સંધિ, વિરોધ.... કાવ્યસંહાર અને પ્રશસ્તિ એ કાવ્યના અંતિમ ભાગ સાથે સંબંધ ધરાવતા હોઈ અનુક્રમે “મુખ” સંધિમાં અને નિર્વહણ” સંધિમાં જ યોજી શકાય છે. તે પણ આપેલા નિયત કમે જ,
એ સંધિઓનાં બીજાં અંગ બીજી સંધિઓમાં પણ આવી શકે છે. એવી રીતે વચલી ત્રણ સંધિઓમાં અમુક અંગે આવશ્યક કે પ્રધાન છે, જ્યારે બીજા અંગે વૈકલ્પિક કે ગૌણ છે.
આમ સંધિનાં અંગેના પ્રયોગની ગ્યાયેગ્યતાની જેટલી વિસ્તૃત અને વ્યવસ્થિત ચર્ચા દ. રૂ, ના, દ, તથા સા. દ માં મળે છે એટલી અન્યત્ર ભાગ્યે જ મળે છે. સોમેશ્વરને નજીકના સમયના અલંકારિક નરચંદ્રસૂરિયે “અહંકારમહોદધિમાં આ ચર્ચાને સમાવેશ કર્યો નથી.