________________
પ્રકરણ : ૪
નાટકમાં કાવ્યતત્ત્વ અને ગેયતત્વ
નાટકમાં ૫ઘ પ્રમાણ
સંસ્કૃત નાટકમાં આવતાં સંવાદો મુખ્યત્વે ગદ્યમાં હોય છે, પરંતુ એમાં વચ્ચે વચ્ચે પ્રસંગે પાર પદ્યબહ રચના કરવામાં આવતી. ઉ. ૨. નાટકની હસ્તપ્રતની વિગતે પરથી મળતાં ગ્રંથ પ્રમાણ સાથે નાટકની અંદર આવતા વિવિધ શ્લેકેનું શ્લોક પ્રમાણ સરખાવી જોતાં માલૂમ પડે છે કે એકંદરે આ નાટકને લગભગ દ્વિતીયાંશ (૨/૩) પદ્યમાં છે, જ્યારે લગભગ એક-તૃતીયાંશ (1/3) ગદ્યપદ્યબહ છે. *
આ નાટકના અંકમાં એકંદરે ૪૨૨ શ્લેક આવે છે. આ અનુસાર અંક દીઠ ગ્લૅકેની સરેરાશ સંખ્યા લગભગ ૫૩ થાય છે. દરેક અંકને અંતે વસ્તુપાલની પ્રશસ્તિને એક એક લેક ઉમેરાય છે અને આખા નાટકને અંતે ગ્રંથકારની પ્રશસ્તિના પાંચ લેક ઉમેર્યા છે. આ તેર પ્લેકે ઉમેરાતાં નાટકને લેકેની કુલ સંખ્યા ૪૩૫ થાય છે. •
આ શ્લોક સંખ્યાને અન્ય રામચરિત વિષયક નાટકની શ્લેક સંખ્યા સાથે સરખાવતાં માલૂમ પડે છે કે મ.ચ.માં અંક દીઠ સરેરાશ લેક સંખ્યા ૫૬, અનારામાં ૮૧, બારામાં ૭૮, અને પ્રારા. માં પ૬ જેટલી છે. આ રીતે જોતાં સેમેશ્વરે પદ્ય પ્રમાણમાં મુરારિ અને રાજશેખરની જેમ અતિરેક કર્યો નથી, પરંતુ ભાસ અને જયદેવની જેમ પ્રમાણુવિવેક જાળવ્યું છે.
અંકની અંદરના કલેકેની લઘુત્તમ અને ગુરુત્તમ સંખ્યા વચ્ચેના તફાવતની તુલના કરતાં માલુમ પડે છે કે આ તફાવત મ.ચ.માં ૨૦ ને અને ઉરા.માં ૨૭
છે, જ્યારે બારામાં તે ૪૭ ને, પ્રારા.માં ૬૦ ને તથા અન.રા.માં ૯૭ ને છે. આમ આ બાબતમાં પણ સેમેશ્વરદેવને પ્રમાણુવિવેક પ્રશસ્ય છે.
નાટકમાં સુંદર અને ડું પદ્ય અને થોડાક પ્રમાણમાં ગદ્ય પ્રજાવું જોઈએ. એટલે કે તેમાં લેકેનું બાહુલ્ય કે પદ્ય ઉક્તિનું અતિ દીર્ધત્વ ન હોવું જોઈએ. (એક જ વ્યક્તિની સુદીર્ધ ઉક્તિ ન આવવી જોઈએ.) ગૌણ બાબતેનું
