Ullaghraghav Ek Adhyayan

SR No.: 005744
Original Sutra Author: N/A
Author: Vibhuti V Bhatt
Publisher: Vibhuti V Bhatt
Publication Year: 1989
Total Pages: 158
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 11 MB

Page 43

ઉલાઘરાઘવ: એક અધ્યયન
મહાભૂત રૂપ પાંચ અર્થપ્રકૃતિની આજના પણ નાટ સ્વરૂપને માટે આવશ્યક માનવામાં આવે છે. ભારત મુનિએ આ નાટયશાસ્ત્રની અર્થ-પ્રકૃતિની કલ્પના વ્યવસ્થિત રીતે રજૂ કરી છે.૧૮ તેને બધા જ નાટયશાસ્ત્રીઓએ નિર્વિવાદ સ્વીકાર કર્યો છે. આ પાંચ પ્રકારની અર્થ પ્રકૃતિઓ–બીજ, બિન્દુ, પતાકા, પ્રકરી અને કાર્ય છે. તે કથાનક અને રસને અનુલક્ષીને નિરૂપતી હેય છે.૧૯ ,
નાટચંશાસ્ત્રમાં આ અવસ્થા પ્રકૃતિ તથા સંધિનાં પંચકો અને સંધિઓનાં અંગેનું વિસ્તૃત આલેખન અને વિવેચન થયું છે. તેની પૃથકતા તારવવા માટેનું ધેરણ. રૂઢ સ્વરૂપ અંકાયું નથી. આથી તે વિષયના વિવેચકે પણ તેની ચર્ચા કરતાં કેટલીક વાર–અસ્પષ્ટતા કે ગૂંચવણ અનુભવે છે. એથી તે કવિ તથા સામાજિક અથવા વાચકની વ્યક્તિગત વિવક્ષા પર આધાર રાખે છે, કથાનકના કયા ભાગને કઈ સંધિ કે અવસ્થા કે પ્રકૃતિ કહેવી અને તેમાંય વળી કઈ સંધિનું કર્યું અંગ સમજવું તે પણ એક્કસ રીતે ન કહી શકાય; કારણ તે તે કવિની તથા ભાવુક (પ્રેક્ષક અથવા વાચક)ની કલ્પનાને, અનુભૂતિને અને વિવક્ષાને વ્યક્તિગત વિષય બની જાય છે.
નાટકકારને નાટકની રચના વખતે નાટય સિદ્ધાંતને મનમાં ખ્યાલ હેય છે ખરે, પરંતુ તે સિદ્ધાંતને તે રચના સમયે રૂઢ રીતે વળગી રહેતે હેતે નથી. આથી નાટકનું અમુક લક્ષણ વત્તા-ઓછા પ્રમાણમાં અનુસરતું હોય તે સ્વાભાવિક છે. ૨૧
સેમેશ્વર કવિએ આ રામચરિતને ભક્તિપ્રધાન તથા ધર્મ પ્રધાન આશયથી નાટય સ્વરૂપ આપ્યું છે. આથી નાટકના મુખ્ય ફી કે હેતુ વિશે ચોકકસ અને સ્પષ્ટ કહેવું મુશ્કેલ છે. છતાં સામાન્ય રીતે જોતાં તેમાં નાટકને અભ્યદય નિરૂપવામાં આવ્યું છે અને એમાં સીતા પુનઃપ્રાપ્તિ તથા રાજપુનઃપ્રાપ્તિ એ બંને પ્રકાર સમાવી લીધા છે.
આરંભ” અને “બ જ નું ૨૭ અનુસંધાન “મુખ”૨૪ સંધિથી થતું હેય છે.૨૫ નાટકના મુખ્ય કથાનકને ઉપયોગી બાબતેને સરસ રીતે વિવિધ પ્રસંગને “બીજ” તથા “મુખ” દ્વારા વિસ્તારથી કહેવામાં આવે છે. આમ નાટકની નાટચકલાની રજૂઆતની શરૂઆત તથા નાયકના ફલપ્રાપ્તિ માટેના ઉદ્યમની શરૂઆત “આરંભ”માં થતી હોય છે.
નાટયદર્પણકારોના કહેવા મુજબ આમુખના શ્લોક પ્રમાણે મુખ્ય અંકના પાત્ર પ્રવેશની ઉક્તમાં કવિ “બોજ”નું આરો પણ કરે છે. આ દષ્ટિએ