Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta 43 1 85 63 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 2624 www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 812 kesaravallIyutA siddhAntakalpavallI [ bhASAnuvAdasahitA] prakAzanasthAnamacyutapranthamAlAkAryAlayaH, kaashii| .. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ acyutagranthamAlAyAH ( kha ) vibhAge navamaM prasUnam zrImatparamahaMsaparivrAjakAcAryasadAzivendrasarasvatIviracitA siddhAntakalpavallI [kesaravallIvyAkhyayA bhASAnuvAdena ca sahitA] prakAzanasthAna acyutagranthamAlA-kAryAlaya, kaashii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ acyutagranthamAlAyAH (kha ) vibhAge navamaM prasUnam zrImatparamahaMsaparivAjakAcAryasadAzivendrasarasvatIviracitA siddhAntakalpAcahI granthakartRviracitayA kesaravallyAkhyayA saMskRtavyAkhyayA mahAmahopAdhyAyapaNDitapravarazrIhAthIbhAIzAstriviracitena bhASAnuvAdena ca sametA zrIjo0 ma0 goyanakA-saMskRtamahAvidyAlayabhUtapUrvAdhyakSeNa paM0zrIcaNDIprasAdazuklazAstriNA acyutagranthamAlA-vizvanAthapustakAlayAdhyakSeNa paM0 zrIzrIkRSNapantazAstriNA ca sampAditA prakAzanasthAnamacyutagranthamAlA-kAryAlayaH, kaashii| saMvat 1997 prathamAvRttiH 1000 ] [ muulym-assttaavaannkaaH||) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka zraSThipravara zrIgaurIzaGkara goyanakA acyutagranthamAlA-kAryAlaya, kAzI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat mudraka nA0 rA0 somaNa zrIlakSmInArAyaNa presa, kAzI www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrIH bhUmiA isa jagajjAla meM burI taraha ulajhe hue sabhI prANiyoM kI eka hI icchA hai, vaha yaha ki hameM parama sukhakI prApti ho aura ho duHkhakI Atyantika nivRtti / kintu aisI icchA ke sadA jAgarUka rahanepara bhI ve abhilaSitaparamasukhaprAptikA upAya na jAnaneke kAraNa sukhasAdhana samajha kara jisa kisI duHkhadAyaka karma meM nirata ho jAte haiM aura lagAtAra bhavasAgara meM gote khAte rahate haiM / unhIM ke uddhAra ke lie bhagavatI zrutine adhikArAnurUpa karma, upAsanA aura jJAnakA nirdeza kiyA hai / yaha to nirvivAda hI hai ki parama sukhakI prAptikA mukhya sAdhana jIva-brahmakyajJAna hI hai / ukta jJAnake sAkSAt sAdhana haiM upaniSada | para unakA artha ati gambhIra hai, sahajameM usakI pratIti nahIM ho sktii| unake arthake nirNaya ke lie maharSi zrIbAdarAyaNane brahmasUtroMkI racanA kI / kAlakramase unake adhyayanAdhyApana- paramparA ke ucchinna ho jAnese sUtroMke arthajJAnameM kaThinAI Ane lagI aura aneka virodha pratIta hone lage / ukta kaThinAiyoMko dUra karaneke lie bhagavAn zrIzaGkarAcAryajIne sUtroMke Upara yAthArthya ke pratipAdaka prasanna gambhIra zArIrakabhASyakI racanA kI / ukta bhASyakA avalambana kara jIvabrahmaikyakA pratipAdana karanevAle aneka vedAntagranthoM kI racanA huI / mukhya viSaya meM sabakA aikamatya honepara bhI avAntara viSayoM meM matabheda honese advaitavedAntameM aneka vAdoMkI sRSTi huii| vizvavizrutavaiduSya svanAmadhanya zrImadappayadIkSitane 'vedAntasiddhAntalezasaMgraha' meM una vedAntasiddhAntaraloMkA bar3e vistAra ke sAtha gumphana kiyA / prastuta siddhAnta kalpavallI meM yogirAja zrIsadAzivendrasarasvatIne unhIM siddhAntoMkA saMkSepameM 214 AryAoM dvArA susarala aura hRdayaMgama rIti se pratipAdana kiyA hai / zrIparamazivendrasarasvatI ke ziSya * yogirAja zrIsadAzivendra sarasvatIkI * niravadhisaMsRtinIradhinipatitajanatAraNasphuranaukAm / paramatabhedaghuTikAM paramazivendra |ryapAdukAM naumi // ( AtmavidyAvilAsa 2 ) jar3a: kvA'haM bAlaH kva ca gahana vedAntasaraNi* tathApyAmnAyArthaM paramazivayogIndrakRpayA // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ( brahmasUtravRttikI samAptikA padya ) www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRti kalpavallItulya prastuta siddhAntakalpavallIko saMskRtaTIkA tathA bhASAnuvAdake sAtha advaitavedAntadarzana-premI janatAke sanmukha upasthita karate hameM parama AhvAda ho rahA hai| mahAmahimazAlI yogirAja zrIsadAzivendrasarasvatIne apane janmase kaba kisa prAntako dhanya banAyA, unake puNyamaya adbhuta carita kaise the aura unhoMne kauna kauna grantha race aisI jijJAsA honA sarvasAdhAraNa hai| usakI nivRttike lie saMkSepameM granthakArake puNyamaya jIvanacarita, jIvanakAla aura granthoM ke viSayameM kucha nivedana kara denA anucita na hogaa| carAcaraguru karuNAsindhu Anandakanda bhagavAnkI AjJAse isa pRthivItalameM ajJAnatimirAndha logoMke hRdayameM vidyamAna ajJAnarUpI gAr3ha andhakArakI jJAnopadeza dvArA nivRtti karaneke lie yadA kadA puNyamayacarita, sadAcAranirata, paramezvarake aMzabhUta viditaveditavya aneka mahAtmA manuSyarUpase avatIrNa hote haiN| una mahAtmAoMmeM hamAre caritanAyaka prAtaHsmaraNIya digantavizrAntakIrti yogirAna zrIsadAzivendrasarasvatIkA prathama sthAna hai| lagabhaga do sau varSa pUrva yogirAja sadAzivendrasarasvatIne apane janmase cola prAntako alaGkRta kiyA thaa| vartamAna karUra nagarake nikaTa unakA nivAsasthAna thaa| yogirAjake mAzcaryapUrNa caritoMko kauna nahIM jAnatA, Aja bhI dakSiNa bhAratameM unakI caritacarcA pratidina sajanoMkI rasanAmeM nAcatI hai| Astika logoMpara asIma anugraha karanevAle zrIzRGgerImaThAdhipati zrIzivAbhinavasarasvatIjI dvArA stutirUpase varNita unake vizada Azcaryamaya caritoMkA ghara ghara gAna hotA hai / yogirAja sadAzivendra bAlyAvasthAmeM hI sampUrNa vidyAoMmeM niSNAta ho gaye the, ataeva gurujanoMkI inake Upara pracura kRpA rahatI thii| inakA adhyayana sthAna tiruvizanallUra thaa| usa samaya tiruvizanallUra usa pAntakA vidyAkendra thaa| bhaneka bar3e bar3e diggaja vidvAn vidyAgrahaNameM atyanta nipuNa saiMkar3oM chAtroMko vidyAdAna karate the| zrIyogirAja ..sadAzivendrasarasvatIke sahAdhyAyI chAtroM meM prakhyAtanAmA rAmabhadra dIkSita anyatama the / unhoMne jAnakIpariNayanAmaka nATakakA asAdhAraNa kauzalase nirmANa kara dAkSiNAtya kaviyoMmeM nATaka-nirmANakI nipuNatA nahIM hai, isa akIrtiko gho ddaalaa| unake dUsare sahAdhyAyI the vesTeMza / unakA divya prabhAva bAlyAvasthAmeM hI sabapara vidita ho gayA thaa| unhoMne bAlyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) vasthA meM hI AkhyAyikASaSTi, dayAzataka Adi granthoMkA nirmANa kiyA thA aura lokottara vAkpaTutAse AtmatattvakA evaM apane pAvanatama caritase dharmatattvatkA upadeza dete hue parama prakhyAti prApta kara lI thI / jinheM Aja bhI Astika loga 'ayyAvAla' upAdhi se vibhUSita kara bhakti aura gaurava ke sAtha paramAcAryoM meM sthAna dete haiN| tIsare sAthI the - gopAlakRSNazAstrI / ve bhI buddhimattA meM inase kucha kama na the / unhoMne mahAbhASyapara bar3I uttama TIkA likhI thii| unakI brahmaniSThA, vaidika karmoMkA anuSThAna, brahmavarcasa, zama, dama Adi guNagaNoMse mugdha hokara paDakoTA rAjyake nRpati ToNDA mana unakI ziSyatA prApta kara sAmrAjya - lAbhase bhI adhika prasanna hue the / Izvara ke aMzabhUta ye cAroM mahApuruSa Atmatattvake upadeza dvArA jagat kI duHkhanivRttike lie bhUmaNDalameM avatIrNa hue the / ina mahAtmAoMke amRtamaya sadupadezase saikar3oM ziSya sahajameM durjJeya AtmatattvakA jJAna prApta kara dehAbhimAna, vicaiSaNA, putraiSaNA aura lokaiSaNA tathA sAMsArika duHkhadAvAnalase vimukta hokara paramAnandasamudra meM nimagna ho gaye / yaha to pahale kahA hI jA cukA hai ki hamAre caritanAyaka zrIsadAzivendrako bAlyAvasthA meM hI anupama pANDitya prApta ho gayA thA / unake sAtha zAstra carcA meM bar3e bar3e AcArya taka daMga raha jAte the / unakA vivAha bAlyAvasthA meM hI ho gayA thA / parizramapUrvaka vidyopArjanameM hI bAlyAvasthA bIta cukI thii| eka samayakI bAta hai ki bhAryAke RtumatI hone kA samAcAra bhejakara ghara ke logoMne unheM bulA bhejA / mAtAkI AjJAko zirodhArya kara gurujanoMse AjJA lekara ve gharake lie ravAnA hue| RtusnAna ke dina ve ghara pahu~ce / brAhmaNoMko bhojana Adi karAne meM vyagra mAtAne bar3e snehase unakA abhinandana kiyA / gharake sabhI loga utsavakI cahala-pahala se Anandita the / striyA~ maGgalamaya gIta gAnemeM lIna thIM / ghara aura A~gana brAhmaNoMke AzIrvAdakI dhvanise gU~ja rahe the / sadAzivendrakA bhojanakAla bIta cukA thA, bhUkha aura pyAsa unheM satA rahI thI / usa samaya unake mana meM sUkSmarUpase yaha vicAradhArA uThI ki brahmavettA loga saca kahate haiM ki vivAha ananta duHkhoM kA ghara hai / isa samaya yaha bubhukSA janita duHkha yadyapi nagaNya-sA hai phira bhI yaha mere bhAvI aneka duHkhoMkI paramparAko sUcita -sA kara rahA hai / unheM raha raha kara rAtri - dina vaha vicAradhArA udvigna karane lagI / antatogatvA usane gArhasthya ke prati unakI dveSabuddhiko dRr3hakara unameM tIvra vairAgya utpanna T Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara diyaa| 'yadahareva virajet tadahareva pravrajet' (jabhI vairAgya ho tabhI saMnyAsa le le) isa nyAyase zIghra hI gRhAbhimAnakA tyAgakara gharase nikalakara yogavidyAmeM pAraGgata AcAryako khojate hueM ve kAverI nadIke taTavartI puNyakSetroM meM bahuta dinoM taka ghUmate rahe / saMsAramAgarameM DUbe hue vividha duHkhoMse pIDita asaMkhya prANiyoMke lie inake hRdayameM bar3I tIvra dayA utpanna ho cukI thii| una logoMke zArIrika aura mAnasika kaSTa, jarA, maraNa Adi klezarUpa upadravoMko dekhakara unake netroMse bAra-bAra azrudhArAe~ umar3a par3atI thIM / ve brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUda sabapara dayAI samahaSTi rakhate aura jo bhI jo kucha bhojana de jAtA, usase apanI dehayAtrA kara lete the| sUkhe pattoM aura galiyoMmeM pheMke ucchiSTa anna takako rucipUrvaka grahaNakara sukhase vicarate the| yogirAja mahAtmA sadAzivendrako yogI aura mahAtmA na jAnakara sAdhAraNa loga 'yaha unmatta hai, mUr3ha hai' yo unakA upahAsa kiyA karate the| isa prakAra AcAryakI khojameM ghUma rahe sadAzivendrakI kahIM paramazivendra nAmaka yogirAja AcAryase bheMTa ho gii| yogirAja paramazivendrane unakA vAstavika rUpa jAnakara bar3e premase unheM yogavidyAkA rahasya sikhlaayaa| aisI kiMvadantI hai ki jaba ve yogazikSA pA rahe the, usI samaya unake mukhakamalase brahmajJAnarUpI sudhArasase sarAbora gAna dhArAvAhikarUpase nikalate the| yama, niyama aura dhyAnake abhyAsase antaHkaraNako apane vazameM kara yogiyoM dvArA upadiSTa yogamArgameM asAdhAraNa kauzalase cala rahe yogirAja sadAzivendra yogavicArase hRdayakamalako vikasita kara siddha ho gaye / paramajyotikA sAkSAtkAra kara vANI aura manake agocara AnandakA anubhava karane lge| yo unako atIta aneka varSa kSaNakI taraha bItate hue jJAta nahIM hue| guruke upadeza aura prAktana saMskArase yogavidyAmeM bhalI bhAMti niSNAta hokara paramAnandasandohapUrNa ve zreSThatama saMnyAsI ho gye| paramAtmAke sAkSAtkArase parama Anandako prApta anya logoM dvArA kI gaI prazaMsA aura nindA mAdise vimukha evaM paramabrahmaniSTha paramahaMsoMkI vibhUtiko prApta karaneke icchuka sadAzivendrasarasvatIne apanI vaisI mAnasika vRtti AtmavidyA-vilAsa nAmaka kAvyameM 62 AryAoM dvArA vizadarUpase darzAI hai| jaba sadAzivendra yogI yogavidyAguru paramazivendrasarasvatIke nikaTa rahate the, taba guruvarake darzanake lie Aye hue paNDitoMko ve saikar3oM prabhoM dvArA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) mohita kara lajjita kara DAlate the / paNDita loga unake praznoMkA uttara nahIM de sakate the / paNDitoM ke lie vaha paribhava asahya ho jAtA thA / unhoMne gurujI - se nivedana kiyA ki yaha sadAzivendra bar3A durvinIta hai / hama logoMse aneka prazna kara hameM lajjita karatA rahatA hai / isase paramazivendrasarasvatIko kucha kheda huA / unhoMne kahA - sadAziva, tumhArI isa durnirodha vANIkA saMyama kaba hogA ? turanta apane aparAdhako jAnakara ziSya sadAziva apanI jihvA ke nirodhake lie tatpara ho gaye aura maraNaparyanta maunI rahane kA nizcaya kara unhoMne AcAryako daNDavat praNAma kara aparAdhake lie kSamA mAMgI / taduparAnta AcArya se anujJA pAkara aura maunI yogI banakara kAma, krodha Adi zatruoM para vijaya pAneke lie ve cala diye / vRkSa ke nIce baserA lete tathA hathelI meM bhojana karate hue sukhapUrvaka samayayApana karane lage / kisI samayakI bAta hai ki dehAbhimAnazUnya aura zIta - ghAmake khedako nagaNya samajhanevAle yogirAja khetakI mer3hapara so rahe the / saMyamIndrako mer3hapara sira rakhakara soyA dekhakara kucha kRSakoMne kahA - aho sampUrNa viSayoM meM AsaktikA tyAga karake bhI ye yogirAja kucha U~cI khetakI mer3hako takiyA banAye hue haiM, yoM kahate hue ve kahIM cale gaye / dUsare dina jaba ve usI mArgase lauTe, to takiyeke binA hI khetameM sira rakhakara so rahe sadAzivendrako dekhakara unheM bar3A Azcarya huA / 'ye yogirAja sampUrNa viSayoMmeM AsaktikA tyAga kara bhI hama sarIkhe pAmaroM dvArA kI gaI prazaMsA tathA nindAse parAGmukha nahIM haiM' yaha kahate hue ve apane apane ghara cale gaye / yaha samAcAra paramparAse zrIveGkaTezake kAnoMtaka pahu~cA / kiMvadantI hai ki unhoMne bhI bhalI bhA~ti vicAra kara zreSTha saMyamiyoM kA bhI prakRti se sambandha durnivAra hai, tRNatulitAkhilajagatAM karatalakalitAkhilarahasyAnAm / zlAghAvAravadhUTI ghaTadAsatvaM sudurnirasam * // yo zoka kiyA / isa prakArakI apanI nyUnatAko, jo buddhikI paripakkatAkI vinAzinI thI, kramazaH dUra kara sadAzivendrasarasvatI yogavidyA kI carama sImAko prApta ho gaye / * jina mahAtmAoMne sampUrNa jagat ko tRNa samajha rakkhA hai aura jinakI hathelI meM sampUrNa rahasya vidyamAna hai, unakI bhI prazaMsArUpI vezyAkI dAsatA nahIM chUTatI hai arthAt ve bhI prazaMsAAkAGkSA karate haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ amarAvatI aura kAberI nAmaka divya nadiyoMke nikaTavartI vanapradezoMmeM rahate hue una nadiyoMke taToMpara vAGmanasAgocara paramabrahmakA dhyAna karate hue sukhapUrvaka dina bitAne lge| zunyacita ho jar3akI nAI, bahirekI nAI, andhekI nAI, bhUtAviSTakI nAI paramAtmAmeM hRdaya lagAkara idhara udhara ghUmate the, ataH unheM loga pAgala samajhate the| apane ziSyakI aisI dazA sunakara apane hRdayakA vaisA paripAka na dekhakara paramazivendrayogIko kheda huA, aisA nimnanirdiSTa padase pratIta hotA haiunmattavatsaJcaratIha ziSya staveti lokasya vacAMsi zRNvan / khidyannuvAcA'sya guruH purA'ho hyunmattatA me nahi tAdRzIti * // sadAzivendra dehAbhimAnarahita varSA, ghAma Adi khedako kucha na ginakara kevala AtmArAma aura samAdhisthita rahate the| kabhI vanoMmeM praviSTa hokara bahuta dinoM taka kisIke dRSTigocara nahIM hote the aura kabhI kAverI taTapara zilAkI nAI nizcala hokara samAdhi karate the| eka samayakI ghaTanA hai ki sadAziva yogIndra koDumuDI nagarake samIpa kAverI nadIke bAlUpara samAdhistha the, sahasA aisI bAr3ha AI ki usane bar3e-bar3e vRkSoMko ukhAr3a kara pheka diyA / vaha nAvoMko kabhI AkAzameM uchAlatI aura kabhI nadIke nimnastarameM paTaka detI thii| nagara aura gAMvoMko usane jalamagna kara diyA thaa| vaha pralayakAriNI bAr3ha yogirAjako dUra bahA le gii| vaha jalamramiyoMmeM kabhI tinakeke samAna unheM ghumAtI thI evaM kabhI nIce nadIke tIrameM bAlU meM paTaka detI thI / isa prakAra bAda dvArA bahAye jA rahe yogirAjakI rakSA karanemeM asamartha taTavartI loga maho yogirAjake Upara yaha bar3I Apatti A par3I, kyA kareM ! yaha pralayakAlakI-sI bAr3ha mahA anucita kara rahI hai| isa bAr3hameM par3akara bacanA kaThina hai, yo khedapUrvaka kahate hue apane apane gharoMko cale gye| tIna mahIneke bAda jaba ki kAverI kramazaH zAnta ho cukI thI, usake taToMmeM bAlU hI bAlU dikhAI dene lagA thA aura usakA jala veNIkI nAI sUkSma ho gayA thaa| grAmINa loga snAna AdikI suvidhAke lie nadIke madhyameM bar3e bar3e gar3ahe khodane lge| kisI eka grAmINake * Apake ziSya unmattakI nAI ghUmate haiM, aise logoMke vacana sunakara unake guru paramazivendrasarasvatIne 'aisI unmattatA mujhe nahIM huI' yaha khedapUrvaka kahA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ khodanepara koI eka kaThina vastu kudArIse lgii| zIghra hI kudArIko bAhara nikAlanepara usameM rakta lagA huA dekhakara vaha vyAkula huaa| isa AzcAryapUrNa ghaTanAko dekhakara sabhI loga cAroM orase halake hAthase khodakara bAlUko nikAla kara kyA dekhate haiM ki samAdhisthita sadAzivendrasarasvatI prasuptakI nAI bAlake madhyameM soye hue haiN| unheM vaisA dekhakara ve sabake saba Azcaryanimama ho gaye / isa yogirAjakA prabhAva acintanIya hai, yoM kahate hue unhoMne unake zarIrako bAlUse bAhara nikAlA / nikAlate hI unakI samAdhi TUTa gii| ve sokara jAge hue kI nAI netroMko kholakara usa sthAnase uThakara apane icchAnusAra kahIM cale gaye / ___eka samayakI ghaTanA hai ki karUranagarake pAsake gAMvameM khUba pake hue dhAnoMko kATakara unakA eka sthAnameM Dhera lagAkara rAtrimeM unakI rakSAke lie bhRtyoMko niyuktakara kSetrasvAmI apane ghara calA gyaa| usake cale jAnepara rakSaka sAvadhAnIse dhAnake DherakI rakSA karane lge| kRSNa pakSakI rAtrimeM, jaba ki koI bhI vastu nahIM dikhAI detI thI, sadAziva apane icchAnusAra kahIMse A rahe the aura usI dhAnake Dherase TakarAkara gira pdd'e| dUsarI ora paharA de rahe bhRtyoMne samajhA ki yaha cora hai aura ve bar3e-bar3e DaMDe lekara unheM mAraneke lie daur3e aura dhAnoMke DherameM sukhase soye hue sadAzivendrako pITaneke lie udyata ho gaye / unhoMne unheM mAraneke lie jaise laThe uThAye yogIndrake alaukika prabhAvase ve vaiseke vaise uThAye raha gaye / ve rAvabhara yoM hI stambhita rhe| prAtaHkAla kSetrakA svAmI aayaa| vaha apane bhRtyoMkI dazAko dekhakara Azcaryayukta hokara unase bolA- yaha kyA bAta hai ? unhoMne kahA-svAmin , hama loga krodhase isa mahAtmAko ajJAnapUrvaka mAraneke lie pravRtta hue / usIkA yaha phala hai / aba kyA kareM? kaise svastha hoM ! una logoM kI paraspara bAtacItase yogIndrakI samAdhi TUTa gii| ve A~kheM kholakara usa sthAnase uThakara dhIre dhIre jahA~se Aye the, cale gye| unake cale jAnepara saba bhRtya svastha ho gye| unhoMne yogirAjakI apArakaruNAzAlitA aura acintanIya mahimAkI bhUribhUri prazaMsA kI / eka samayakI bAta hai ki paramAtmaniSTha yogirAja kahIM jaMgalameM ghUma rahe the| unheM rAjAdhikArIke lie lakar3iyAM ikaTThA kara rahe sevakoMne dekhA / una logoMne yaha socakara ki yaha hRSTa puSTa ataH bojhA Dhone yogya hai, jabaradastI unheM pakar3A aura unake sirapara eka bar3A bojhA rakha diyA evaM apane hI sAtha unheM gAMvameM le gaye / rAjAdhikArIke AMganameM pahalese ikaTThA kI gaI laka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8 ) r3iyoMkA bar3A bhArI Dhera thaa| usa DherameM yogirAjane jyoMhI apanA bojha pheMkA turanta usameM teja Aga laga gaI, eka kSaNameM rAjAdhikArIkA ghara bhasma ho gyaa| isa Azcaryamaya ghaTanAko dekhakara sevaka atyanta duHkhI hue / mahAtmAke sAtha unhoMne jo durvyavahAra kiyA thA, usakA unheM bar3A pazcAttApa huA / pAmara loga aNimA Adi aizvaryase yukta ina siddha mahApuruSako siddha na jAnakara 'yaha unmatta hai' aisA kahate the| nipaTa bAlaka galiyoMmeM zunya hRdayake samAna ghUma rahe yogirAjako ghera kara koI unake keza, koI hAtha, koI pairake a~gUTheko khIMcakara apanA manovinoda karate the / yogirAja bhI una bAlakoMpara atizaya prIti darzAte hue anya dvArA diye gaye bhakSya dekara unheM prasanna rakhate the| eka dina bAlakoMne unheM ghera kara kahA-mahArAja, sunate haiM ki Aja madurAmeM sundaranAthakA zRGgAra honevAlA hai| Apa hameM mahezvarake darzana karAneke lie vahAM le calie / yadyapi ve loga isa kAryako asAdhya samajhate the, phira bhI majAka karanemeM cUkate na the| unake vacana sunakara sadAzivane unako sira tathA donoM kandhoMpara car3hAkara unase eka kSaNake lie A~kheM banda karaneke lie kahA, unhoMne vaisA hI kiyA / kSaNabharameM jaise hI unhoMne A~kheM kholI, apaneko sadAzivake sAtha madurAke caukameM pAyA aura bhaktamaNDalIse pariveSTita vRSabhakI pIThapara virAjamAna sundaranAthake darzana kiye| unheM bar3A Azcarya huaa| ve yaha svapna hai yA mAyA hai yA hamAre cittakA vizrama hai, yoM paraspara kAnAphUsI karane lge| yogirAja sadAzivendrane mI una bAlakoMko abhISTa bhojana Adi dekara khUba Anandita kiyA / yaha kyA huA, isa prakAra atyanta Azcarya-sAgarameM DUbakara mahotsavadarzanajanita Anandase paripUrNa ho unheM bItI huI rAtrikA jJAna nahIM huaa| utsavake samApta honepara sadAzivendrane pahalekI nAIM unheM apane apane sthAnameM pahuMcA diyaa| bAlakoMne isa Azcaryamaya ghaTanAko apanI apanI mAtAoMse kahA, bhojanase bacA huA prasAda mI dikhalAyA aura vRSabhotsavako jisa bhA~ti unhoMne dekhA thA, usI prakAra usakA varNana kiyA / yaha mI kiMvadantI hai ki mahAzivarAtri Adi mahotsavoMmeM, kAzI, madurA, rAmezvara Adi divya kSetroMmeM eka hI rAtrimeM tat-tat dezoMmeM rahanevAloMne unheM dekhA thA / kisI brahmacArIne, jisako akSaraparijJAna bhI na thA, yogirAja sadAzivendrakI bhaktipUrNa antaHkaraNase sevA kI / usakI sevAse prasanna hokara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadAzivendrane dayApUrNa dRSTise bAra bAra use dekhate hue usapara anugraha kiyaa| eka samaya usa brahmacArIko rakhanAthajIkI sevAkI abhilASA huii| usane apanI icchA yogirAjapara pragaTa kii| maunI sadAzivendrane izArese usase kahA-kSaNa bharake lie AMkheM banda kro| usane AdezAnusAra vaisA hI kiyaa| thor3I derameM usane A~kheM kholakara dekhA to apaneko zrIraGganAthake sammukha pAyA aura pAsameM zrIsadAzivendrako dekhaa| usake pazcAt kucha hI kSaNoM meM yogirAja sadAziva antarhita ho gye| unake adarzanase brahmacArIko bar3A duHkha huaa| usane unakI khojameM samIpavartI jhAr3iyAM, devAlaya Adi sthAna chAna DAle, para ve na mile / phira to vaha paidala hI lambe mArgako lA~ghakara thor3e hI dinoMmeM karUrameM A phuNcaa| vahA~para samAdhistha yogirAjake darzana kara bar3e bhakti-bhAvase unake caraNoM meM par3akara usane sArA vRttAnta khaa| sadAzivendrako bhI usapara bar3I dayA aaii| unhoMne bAlUmeM akSara likhakara usa brahmacArIko mantropadeza diyA / turanta hI usake hRdayameM mana aura rahasyasahita saba veda aura sampUrNa vidyAe~ Avirbhata ho gii| vaha brahmacArI mahApaurANika vidvAn ho gayA / rAjA-mahArAja usakA bar3A sammAna karate the aura usane purANa-pravacana dvArA atula sampatti upArjita kii| ___eka samayakI bAta hai ki dehAbhimAnazUnya tathA paramAnandameM nimagna yogirAja ghUmate-ghUmate kisI yavanarAjake antaHpurameM cale gaye / asUryapazyA rAniyoM ke sAmane avadhUtaveSase idhara udhara ghUma rahe unako dekhakara krodha-paripUrNa yavanarAjane unakI eka bhujA kATa dii| sadAzivendra bhujAkA kaTanA na jAnakara svasthakI nAI jaise Aye the vaise hI vahAMse anyatra cale gye| unakI vaisI mAnasika sthiti dekhakara yavanarAjako bar3A Azcarya huaa| yaha koI yogI mahAtmA hai| maiMne isakA hAtha kATa DAlA, phira bhI yaha prasannavadana hokara ghUmatA hai / isako prasanna kiye binA sukha prApta nahIM ho sktaa| maiM dhanake madase matta hU~ tathA sadasadavivekase zUnya hU~, yoM apanI nindA kara bar3e zokake sAtha yogirAjake pIche ho liyaa| bahuta dinoM taka zIta, Atapa Adise utpanna khedako kucha na gina kara chAyAkI nAI apane pIche cala rahe usako dekha kara dayAlu yogirAjane izArese kahA-kyoM tuma mere pIche cala rahe ho ? usane apane mahAparAdhake lie kSamA maaNgii| unhoMne izArese pUchA-kaisA aparAdha ! usane rote hue kahA-mahArAja, maiMne ApakI eka bhujA kATa dI hai| usake kathanake pazcAt kha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 10 ) unheM jJAna huA ki merI eka bhujA kaTI huI hai| unhoMne dUsare hAthase kaTe hue kandheko poMchA / unake chUnese zIghra hI pahalekI nAI dUsarI bhujA usake sthAna meM ugatI huI dekha kara yavanake bhayakA ThikAnA na rahA / usane daNDavat praNAma kara unakI kRpAkI prArthanA kI / yogirAja bhI usake Upara anugraha kara kahIM cale gaye / isa vicitra ghaTanAkA varNana zRGgerI maThAdhipati zrIzivAbhinavanRsiMhabhAratIjIne sadAzivendrastutimeM kiyA hai "yosnutpannavikAro bAhau mlecchena chinnapatite'pi / aviditamamatAyA'smai praNatiM kurmaH sadAzivendrAya // purA yavanakartanakhavadamandarako'pi yaH punaH padasaroruhapraNatamenamenonidhim / kRpAparavazaH padaM patanavarjitaM prApayat sadAzivayatIT sa mayyanavadhiM kRpAM siJcatu // " usI stotra meM Age unhoMne kahA hai - 'nyapatan sumAni mUrdhani yenoccariteSu nAmasUgrasya / tasmai siddhavarAya praNatiM kurmaH sadAzivendrAya // ' ina adbhuta ghaTanAoM aura Azcaryajanita caritoMko yogavidyA ke rahasyako na jAnanevAle Adhunika loga mithyA stuti tattvoM ke viSaya meM kucha bhI parijJAna nahIM hai, viSayameM adhika kahanA vyartha hai / samajhane lage haiM / unakA yaha svabhAva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat jinheM adhyAtmahI hai / unake | sadAzivendrajIke viSaya meM aura bhI aneka asAdhAraNa kiMvadantiyAM prasiddha haiM, vistArabhayase unakA ullekha na kara unakI mahimA ke lie kevala itanA hI nivedana kara dete haiM ki vizuddhacarita, nirmalacita, anyoMko ati durlabha ariSaDvargapara vijaya prApta karane evaM adhyAtmavidyAmeM asAdhAraNa nipuNatAse sAkSAt Izvara ke aMzabhUtakI nAI virAjamAna zrI zRGgerImaTha ke adhipati paramahaMsa parivrAjakAcArya abhinavanRsiMhabhAratI kI yogirAja zrIzivendrasarasvatIpara Izvaravat asAdhAraNa bhakti thI, aise mahApuruSoMkI atulita bhaktike bhAjana adbhutacarita yogirAjakI mahAmahimazAlitAke viSayameM kisIko bhI saMdeha nahIM karanA cAhie / www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogIndra sadAzivendra kaba isa bhUtalameM avatIrNa hue ? isa viSayameM nizcita tithikA patA laganA to asambhava hai| hAM, anya pramANoMse yaha nizcita hai ki ve Ajase lagabhaga 200 varSa pUrva vidyamAna the| sunA jAtA hai ki vijayaraghunAtha ToNDAmanako, jo san 1730 se 1769 taka paDukoTTAha rAjyake zAsaka rahe, lagabhaga san 1738 meM paDukoTTAhake AsapAsa jaMgalameM sahasA sadAzivendra yogIndrake darzana hue the| ukta zAsaka bar3A zivabhakta aura puNyAtmA thA, ataH usakI 'zivajJAnapUrNa' nAmase prasiddhi thii| usane bar3I bhakti aura zraddhAke sAtha ATha varSa taka yogirAjakI sevA kii| ukta rAjAke vizuddha caritrase yogirAja bar3e prasanna hue aura bAlUmeM kucha akSara likhakara rAjan , tumheM yo vyavahAra karanA cAhie, isase atirikta anya bAteM tumheM gopAlakRSNazAstrI batalAveMge, yo izArese upadeza diyaa| taduparAnta rAjAko patA calA ki zrIgopAlakRSNazAstrI kAverI nadIke kinAre bhikSANDAra dezameM rahate haiN| rAjAne bar3e samAdarake sAtha unheM saparivAra apane rAjyameM bulAyA aura eka grAma dekara apanA kulaguru banA liyaa| unake vaMzaja aba bhI rAjaguru kahalAte haiN| ___ ukta paDukoTTAha rAjyameM Ajakala bhI prativarSa zAradAnavarAtramahotsava, vidvatsatkAra aura dakSiNAmUrtipUjana Adi sadAzivendrasarasvatI dvArA nirdiSTa rItike anusAra bar3e dhUmadhAmase manAye jAte haiN| jisa bAlUmeM sadAzivendrane rAjAke upadezArtha akSara likhe the, vaha bhI surakSitarUpase peTImeM rakkhI hai| pUjanIya padArthoM meM usakA pradhAna sthAna hai| isase nizcita hai ki sadAzivendra aThArahavIM zatAbdIke ArambhameM yA satrahavIM zatAbdIke zeSa bhAgameM utpanna hue the| yogirAja sadAzivendrasarasvatIne prastuta 'kesaravallIyukta siddhAntakalpavallI' granthake atirikta nimnalikhita pranthoMkI racanA kI thI* brahmatatvaprakAzikAnAmaka brahmasUtravRtti-sadAzivendraviracita granthoM meM yaha sUtravRtti vedAntajijJAsuoMke lie prathamasopAnarUpa evaM paramopayoginI hai| brahmasUtrapara aneka vRttiyAM haiM, para isakI sarvazreSThatA nirvivAda hai| isameM saMkSepataH pUrvapakSa aura siddhAntakA nirUpaNa, sUtrasaMgati, adhikaraNasaMgati, pAdasaMgati Adi upayogI viSaya bar3I hRdayaMgama rItise nirUpita haiN| yaha bhagavAn zrIzaGkarAcAryake bhASyake gUr3ha arthako prakaTa karatI hai, isameM sandeha nahIM hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) yogasudhAkara nAmaka yogasUtravRtti - yogirAjane yogAbhyAsa meM nirata logoMke upakArArtha yogasUtroMpara atimanohara vRttikA nirmANa kara dhruva, kUrma Adi nADiyoM kA jJAna, samAdhikA svarUpa aura yama-niyama Adike abhyAsa se antaHkaraNa ke nigrahakI rItikA vizada pratipAdana kara ArurukSuoMpara mahatI kRpA kI hai / AtmavidyAvilAsa -- isameM paramAtmasAkSAtkArase AnandasAgara meM nimagna paramahaMsoM kI vibhUtiko prApta karanekI icchAvAle yogirAjane apanI AdhyAtmika mAnasa vRttikA bAsaTha (62) AryAoM dvArA varNana kiyA hai / sunane meM AtA hai ki yogirAjane inase atirikta bAraha upaniSadoMpara dIpikA TIkAkI bhI racanA kI hai| para vaha abhI taka hamAre dRSTigocara nahIM huI hai| kucha loga advaitarasamaJjarIko bhI inhIMkI kRti mAnate haiM, para yaha kathana prAmAdika hI pratIta hotA hai / advaitarasamaJjarIke anta meM spaSTa hI likhA hai ki'nallA sudhI nibaddheyamadvaitarasamaJjarI / antarmukhairvipazcibhirAdareNA'nugRhyatAm // ' isase nizcita hai ki usake racayitA nallAkavi the | advaitarasamaJjarIpara granthakArane svayaM parimala nAmaka TIkA likhI hai / usake AdimeM zrIgaNezajI kI vandanA kara ve likhate haiM 'bhuvanAdbhutAnubhAvaM paramazivendrAbhidhaM bhajAmi gurum / yadapAGgavyApAraH puMsAM saMsAratArako bhavati // ' isa padyase apane guru paramazivendrasarasvatIko praNAma kara nimna padyase unhoMne sadAzivendrasarasvatIkI bhI vandanA kI hai vedAntasUtravRttipraNayana suvyaktanai japANDityam / vande'vadhUtamArga pravartakaM zrIsadAzivabrahma // isase nizcita hai ki advaitarasamaJjarIkAra paramazivendra sarasvatI ke ziSya the / guruke sarvapradhAna ziSya brahmaniSTha zrIsadAzivendrapara bhI unakI asAdhAraNa bhakti rahI, isIlie granthakI samApti meM 'zrIsadAzivendrapUjyapAdAnugrahabhAjanasya nallAkaveH kRtiSu svakRtAdvaitarasamaJjarIvyAkhyA parimalAkhyA sampUrNA' likhA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) isa granthakA bhASAnuvAda svargIya mahAmahopAdhyAya paNDitapravara zrI hAthIbhAI zAstrIjIke karakamaloMse sampanna huA hai / hameM isa bAtakA hArdika kheda hai ki zAstrIjI isake prakAzanake pUrva hI bhautika nazvara dehakA parityAga kara kIrtizeSa ho gye| isa granthakA prathama saMskaraNa kesaravallInAmaka saMskRta TIkAke sAtha 30 varSa pUrva vANIvilAsa presa zrIraGgamse prakAzita huA thA, jo aba duSprApya hai / hameM AzA hai ki aise mahApuruSakI lekhanIse prasUta saMskRtaTIkA tathA hindIbhASAnuvAdase vibhUSita isa uttama granthakA vedAntapremI janatAmeM avazya samAdara hogaa| alaM pallaviteneti zam / kAzI vijayAdazamI vinIta zrIkRSNapanta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallIkI viSaya-sUcI prathama stabaka [ 1 - 58 ] pRSTha paMkti ~ 10 - 1 18 -- 1 22 - 1 28 - 1 ~ 33 - 3 36 - 1 ~ ~ ~ vidhivAda kAraNatvavAda jIvezvarasvarUpanirNayavAda jIvaikatvanAnAtvavAda kartRtvavAda IzvarasarvajJatvavAda jIvAlpajJatvavAda sambandhavAda abhedAbhivyaktivAda AvaraNAbhibhavavAda avasthAjJAnameM sAditvAnAditvakA vicAra dhArAvAhikadvitIyAdijJAnakA vaiphalyaparihAra parokSajJAnakI ajJAnanivartakatAkA vicAra sAkSIke svarUpakA nirNaya avidyA AdikA sAkSicaitanyaprakAzyatvavicAra ahaGkAra Adike anusandhAnakA vicAra aparokSAnubhavake lie vRttike nirgamanakA vicAra dvitIya stabaka [ 59 - 84] zruti aura pratyakSakA balAbala-vicAra zruti aura pratyakSake upajIvyopajIvakabhAvakA virodha-parihAra pratibimbakA satyatvAsatyatvavicAra svamAdhiSThAnavAda svamapadArthAnubhavavAda dRSTisRSTikarapakavAda ~ m ro m 54 - 3 1 m m 73 - 3 74 - 3 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 2 ] paMkti - 1 82 - 1 85 - 2 rrror 88 - 1 90 - 1 mithyAbhUta vastumeM vyAvahArika arthakriyAkAritvakA upapAdana mithyAtvake mithyA honepara mI prapaJcake mithyAtvakA upapAdana .... aupAdhika jIvake bhedase sukha Adike asAGkaryakA upapAdana .... jIvoMke sukha Adike anusandhAnameM prayojaka upAdhikA vicAra .... tRtIya stabaka [85 - 100] koMkI vidyopayogitAkA vicAra kevala Azrama koMkI vidyopayogitAkA vicAra saMnyAsakI vidyAGgatAkA vicAra zravaNAdhikAravAda amukhya adhikAriyoM dvArA vihita zravaNa AdikI janmAntarameM ___upayogitAkA vicAra nirguNakI upAsyatAkA vicAra brahmasAkSAtkAra-kAraNavAda zAbdAparokSavAda ajJAnanivartakavAda brahmAkAravRttinAzakavAda caturtha stabaka [ 101 - 109] avidyAlezavAda avidyAnivRtti ke svarUpakA vicAra muktisvarUpakA vicAra brahmavAdakI prApyatAkA vicAra mukta puruSakI brahmasvarUpatAkA vicAra 93 - 1 x x. xxs 98 - 5 ~ 101 - 2 102 - 3 ~ rrrr ~ ~ 07 - 1 ~ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrIgaNezAya namaH * siddhAntakalpavallI [ bhASAnuvAdasahitA] aGkuritabodhamudrikamapasavyorUparisthasavyapadam / vastvekamanusarAmo : vaTabhUruhamUlavAstavyam // 1 // svAjJAnena vivartitatribhuvanAkAreNa yaH sarvataH svasmai yaH svayameva copadizati svaM ziSyagurvAtmanA / svajJAnena ca yo'dvitIyasukhasabodhAtmanA ziSyate tasmai vismayanIyazaktinidhaye kasmaicidasmai namaH / siddhAntalezasaMgrahAkhyagranthe varNitAnAM matAnAM sukhenA'vadhAraNArtha cikIrSitasya siddhAntakalpavalyAkhyagranthasya niSpratyUhaparipUraNAya kRtamiSTadevatAnamaskArAtmakaM maGgalaM ziSyazikSAyai granthato nibadhnAti-aGkuriteti / aGkuritA saJjAtAGkurA sphurantI bodhamudrikA yasya tattathoktam , apasavyasya dakSiNasya Urorupari tiSThatIti uparisthaM savyaM vAmaM padaM pAdaH yasya tattathoktam , etena svAzrita ajJAnase tribhuvanake AkAra meM vivartita hokara jo sampUrNa saMsArameM svayameva guru, ziSya Adi bhAvase apaneko hI apane svarUpakA upadeza karate haiM aura svajJAnase (svarUpAnubhavase ) [ ajJAnake nivRtta ho jAnepara ] advitIya sukha aura bodharUpase avaziSTa rahate haiM, aise kisI vismayajanaka zaktike bhaNDArako maiM namaskAra karatA huuN| ___ zrImAn appayyadIkSitapraNIta siddhAntalezasaMgraha nAmaka granthameM jo jo mata varNita haiM, una matoMkA saralatAse jJAna honeke lie jisa siddhAntakalpavallI nAmaka laghu nibandhake racanekI icchA hai, usakI nirvighna samAptike lie kiye gaye iSTa devatAnamaskArarUpa maMgalAcaraNako, ziSyoMko sikhAneke liai, pranthArambhameM likhate haiM'aGkurita0' ityAdise / jinakI bodhamudrA (cinmudrA) prakaTita hai aura dAhinI jaMghAke Upara jinhoMne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [ maGgalAcaraNa vadanatadadhovibhAgavyaJjitamAtaGgamAnavAbhedam / madanAribhAgadheyaM mahimAnaM vayamupAsmahe kamapi // 2 // yadapAGgitaH prabodho bhavaduHsvamAvasAnakaraH / tamahaM paramazivendraM vande gurumakhilatantrajIvAtum // 3 // vIrAsanAsInatvamukkaM bhavati / vaTabhUruhasya vaTavRkSasya mUle vasatIti vAstavyam / 'vasestavyatkartari' iti kartari tavyatpratyayaH / tadekam avyapadezyaM zrIdakSiNAmUrtirUpaM vastu anusarAmaH-upAsmahe ityarthaH // 1 // 'zreyAMsi bahuvighnAni' iti prasiddheH paramazreyaHsAdhanIbhUte granthe bahutaravighnasaMbhAvanayA tannivartanasamartha zrIvighnarAjAnusaMdhAnarUpaM mAlAntaramAracayativadaneti / vadanaM mukhaM tasya aghovibhAgaH adhastanAvayavasaMghAtaH tAbhyAM vyaJjitaH jJApitaH mAtanamAnavayoH gajanarayoH abhedo yasya sa tathoktaH, mukhe gajarUpo'nyatra nararUpa iti yAvat / madanAreH paramazivasya bhAgadheyaM bhAgyarUpaM kamapi nirupAkhyam , zrIvighnarAjAtmakaM mahimAnaM vayaM upAsmahe bhajAmahe ityarthaH // 2 // 'yasya deve parA bhaktiryathA deve tathA gurau' ityAdizrutergurUpadiSTAnupadiSTasakalArthAvagatigurubhaktyadhIneti guruM namaskaroti-yaditi / yadapAGgitaH bAyA~ paira rakkhA hai, arthAta jo vIrAsanase sthita haiM aura jo vaTavRkSake mUlameM rahate haiM, aise kisI eka (avyapadezya zrIdakSiNAmUrtirUpa) vastukA hama anusaraNa karate haiM, unakI upAsanA karate haiM // 1 // 'zreyaskara kAryoMmeM bahuta vighna Ate haiN| aisI prasiddhi hai, ataH isa paramazreyaHsAdhanIbhUta granthameM aneka vinoMkI saMbhAvanA hai, unakI nivRtti karanemeM samartha zrIvinarAja mahAgaNapatikA smaraNarUpa dUsarA maMgalAcaraNa karate haiM-'vadana! ityAdise / jisane mukha aura usake adhobhAga (dhar3a) ina donoMse gaja aura manuSya ina donoMke abhedakA bodhana kiyA hai, aise zrIparamazivake bhAgadheya ( bhAgyasvarUpa ) kisI mahimAkI ( avarNanIya sAkSAt vighnarAjakI) hama upAsanA karate haiM // 2 // 'yasya deve parA bhaktiryathA deve tathA gurau / tasyaite kathitA hyAH prakAzante mahAtmanaH // ' (jisakI devameM parama bhakti ho aura jaisI devameM vaisI hI gurumeM parama bhakti ho usako hI zAstrokta artha prakAzita hote haiM) ityAdi zrutise yaha pratIta hotA hai ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stavaka] bhASAnuvAdasahitA mory siddhAntalezasaMgrahavarNitanAnAmatAvadhAnAya / hRdyairahaM katipayaiH padyaiH saMdarbhayAmi kRtimetAm // 4 // yenA'pAjitaH kttaakssitH| prabodhaH jIvabrahmaikyasAkSAtkAraH / bhavaduHsvapnAvasAnakaraH bhavaH saMsAraH mithyAparikalpitaH sa eva duHsvapnaH sakalAnarthabhAjanatvAt tasyA'vasAnakaraH savAsanocchedakaraH, jJAnenA'jJAnocchede tatkAryasaMsArocchedasyA'vazyaMbhAvitvAt / evaM ca savilAsAjJAnocchedakSamasAkSAtkAraH yatkaTAkSakalabhyaH taM akhilatantrajIvAtum akhilAni yAni tantrANi darzanAni teSAM jIvAtuM ujjIvakam , sarveSAM tantrANAM paramatAtparyeNA'dvitIyabrahmAvasAyitvasya tatra tatra svakRtagrantheSu sthApitatvAt / etAdRzaM paramazivendraM zrIgurum ahaM vande namaskaromItyarthaH // 3 // cikIrSitaM pratijAnIte-siddhAnteti / hRyaiH bahvarthasUcakasaralapadagumbhitatvena manoharaiH / etAM cikIrSitatvena buddhisthAM kRti siddhAntakalpavallayAkhyAmityarthaH // 4 // guruse upadiSTa aura anupadiSTa sampUrNa arthoMkA bodha honA gurubhaktike adhIna hai, isa Azayase apane guruko namaskAra karate haiM. yadapAGgitA' ityaadise| jisa guru dvArA apane kRpAkaTAkSase vitIrNa prabodha (jIva aura brahmake aikyakA sAkSAtkAra) saMsArarUpa duHsvapnakA anta kara detA hai| arthAta jaise kisI puruSako-mere pIche pAgala kuttA lagA hai aisA svapna Anepara bhaya aura udvegase jaba vaha cillAtA hai taba pAsa soye hue kisI dayAlu puruSa dvArA usake jagAye jAnepara duHsvapnajanya saba anartha nivRtta ho jAte haiM, vaise hI sakala anarthoM se bharA huA yaha ajJAnase kalpita saMsAra hI duHsvamarUpa hai, usakA gurukRta prabodhase anta arthAt vAsanAsahita uccheda ho jAtA hai / jJAnase ajJAnakA uccheda ho jAnepara ajJAna kAryabhUta saMsArakI nivRtti avazya ho jAyagI evaM savilAsa ajJAnakA uccheda karanemeM samartha AtmasAkSAtkAra jinake kRpAkaTAkSamAtrase mila sakatA hai evaM jo akhila tantrajIvAtu-sakala zAstroMkA ujjIvana karanevAle haiM-arthAt saba taMtroMkA parama tAtparya advitIya brahmameM paryavasita hai, aisA jinhoMne apane granthoM meM nirNaya kiyA hai, aise paramazivendra zrIguruko maiM namaskAra karatA hU~ // 3 // jisa granthakI racanA karanA abhISTa hai, usakI granthakAra pratijJA karate haiM-mahAnubhAva zrImAn appayyadIkSitAcArya dvArA racita siddhAntalezasaGgraha nAmaka prabandhameM saMkalita jo nAnA prakArake mata-matAntara haiM, ve alpa parizramase hRdayArUr3ha hoM, isalie maiM hRdayaMgama kaI eka padyoMse isa buddhistha granthako banAtA huuN||4|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ vuwvvvvvvvvvw vwvvvvvvvvvvv siddhAntakalpavallI [vidhivAda 1. vidhivAdaH iha khalu zAntyAdimataH pratyagbrahmaikyabodhasaMpatyai / AtmA zrotavya iti zruto vidhiH kiMvidho grahItavyaH // 5 // tatra prathamaM samanvayAdhyAyArtha didarzayiSurAdau sAdhanacatuSTayasaMpannasyA''pAtapratipannabrahmAtmabhAvasya tajijJAsostajjJAnAya 'AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH' ityatra pratIyamAnasya vidheH prakArapaznamAha-iheti / tatra trayo hi vidhayaH santi-apUrvaH, niyamaH, parisaGkhyA ceti| tatra vinA vacanaM kathamapi aprAptasya prAptiphalako vidhirAyaH, yathA 'zrIhIn prokSati' iti / pakSaprAptasyA'prAptAMzasya paripUraNaphalako vidhirdvitIyaH, yathA 'trIhInavahanti' iti / ubhayatraikasya ubhayorvA ekatra yugapatprAptau anyataranivRttiphalako vidhistRtIyaH, yathA abhicayane 'zvagardabharazanayograhaNe yugapadanuSTheye sAmarthyAvizeSeNa yugapatprAptasya yahA~ pahale samanvayAdhyAyakA artha dikhalAneke lie AdimeM sAdhanacatuSTaya. sampanna aura jisako brahmAtmabhAvakI ApAtataH pratIti huI ho, aise jijJAsuko AtmajJAna ho, isalie 'AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH' (are ! AtmA draSTavya hai, zrotavya hai, mantavya hai aura nididhyAsitavya hai) isa zrutimeM pratIyamAna jo tavyatpratyayabodhya vidhi hai, vaha kisa prakArakI hai ? aisA prazna karate haiM-'iha khalu' ityaadise| __vidhiyA~ tIna prakArakI haiM-apUrvavidhi, niyamavidhi aura parisaGkhyAvidhi / inameM vidhivacanake binA jisakI kisI bhI prakArase prApti na ho, usakI prApti jisase phalita ho, vaha apUrvavidhi kahalAtI hai, jaise-'brIhIna prokSati' (puroDAza banAneke lie lAye gaye dhAnoMkA prokSaNa kare) yahA~ zrIhikA prokSaNa 'vrIhIn prokSati' isa vacanake binA sarvathA aprApta hai, ataH yaha apUrvavidhi hai| pakSameM prAptake aprApta aMzakA paripUraNa jisakA phala ho, usako niyamavidhi kahate haiM, yathA 'vrIhInavahanti' (dhAnoMko UkhalameM DAlakara mUsalase kUTe) yahA~ jo chilakA nikAlanA hai, vaha nakha Adi anya sAdhanoMse bhI ho sakatA hai, kintu aisA na karake mUsalase kUTa karake hI chilakA nikAlanA cAhiye, aisA niyama isa vidhise phalita hotA hai, ataH yaha niyamavidhi kahI gaI hai| jahA~ donoMmeM ekakI athavA ekameM donoMkI eka samaya prApti hotI ho vahA~ domeM se ekakI nivRtti jisase phalita ho, usa tRtIya prakArako parisaMkhyAvidhi kahate haiM, jaise-agnicayanayAgameM azva aura gardabha donoMkI razanAke (DorIke ) eka samaya grahaNakA anuSThAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stavaka ] bhASAnuvAdasahitA atra prakaTArthakRtaH zravaNaM brahmAparokSahetutayA / aprAptamato vidhirayamapUrva eveti manyante // 6 // 'imAmagRbhNan razanAmRtasya' iti mantrasya 'ityazvAbhidhAnImAdatte' iti gardabharazanAgrahaNasya vyAvRttimAtraphalako vidhiH; yathA vA 'paJca paJcanakhA bhakSyAH' iti ca / evaM triprakAreSu teSu zravaNavidhiH kiMprakAra AzrayaNIya ityarthaH // 5 // __ vedAntazravaNaM brahmasAkSAtkArahetutayA kutrA'pyaprApta pramANAntareNa / kRtazravaNasyA'pi kasyacit tadanudayenA'kRtazravaNasyA'pi vAmadevAdestadudayena cA'nvayavyatirekAbhyAM vyabhicAradarzanAt, zravaNamAtraM zrotavyArthasAkSAtkAraheturiti sAmAnyaniyamasya karmakANDavaNe vyabhicArAcca / ato'prAptatvAdayamapUrvavidhireveti matenottaramAha-atreti // 6 // kiyA jAtA hai, vahA~ 'imAmagRbhNana razanAmRtasya' isa mantrakA razanAgrahaNarUpa arthake samAna honese gardabharazanAgrahaNameM bhI viniyoga prApta hotA hai, usakI 'ityazvAbhidhAnImAdatte' (azvasambandhinI rajjUko letA hai) isa vAkyase vyAvRtti hotI hai, ataeva gardabharazanAgrahaNakI vyAvRtti karanA itanA hI phala honese yaha parisaMkhyAvidhi hai, anyatra 'paJca paJcanakhA bhakSyAH' ityAdi vAkyoMmeM bhI 'parigaNita zazakAdi pA~ca paMcanakha prANiyoMse bhinna paMcanakha prANI bhakSya nahIM haiM' aisA artha phalita hotA hai, 'zazakAdikA bhakSaNa kareM' aisA vidhAna phalita nahIM hotA arthAt nivRttimAtraphalaka parisaMkhyAvidhi kahalAtI hai-ina tInoM prakAroM meM se 'AtmA vA are draSTavyaH' yaha kisa prakArakI vidhi hai ? arthAt ukta tIna prakAroM meM se yahA~ kisa prakArakA AzrayaNa karanA cAhiye // 5 // vedAnta-zravaNa brahmasAkSAtkArakA hetu hai, aisA kahIM bhI pramANAntarase prApta nahIM hai / aura vedAntazravaNa karanese bhI kisI kisI vyaktiko brahmasAkSAtkArakA nahIM hotA aura jinhoMne vedAntazravaNa nahIM kiyA, aise vAmadevAdiko brahmasAkSAtkAra huA hai| isa prakAra anvaya aura vyatireka donoM tarahakA vyabhicAra dekhane meM AtA hai aura zrotavya arthake sAkSAtkAra ke prati zravaNamAtra hetu hai-isa sAmAnya niyamakA karmakANDake zravaNameM vyabhicAra dekhate haiM, ataH AtmAkA sAkSAtkAra aprApta honese yaha 'zrotavyaH' ityAdi apUrvavidhi hai, isa matase uttara kahate haiM'atra' ityaadise| prakaTArthakAra yoM kahate haiM ki zravaNa brahmake aparokSa jJAnake prati hetu hai, aisA pramANAntarase prApta nahIM haiM, isalie 'zrotavyaH' isako apUrvavidhi mAnanA cAhiye // 6 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [ vidhivAda vedAntazravaNamidaM nAprAptaM kintu pakSataH prAptam / niyamavidhireSa tasmAdityAhuvivaraNAcAryAH // 7 // nanu vedAntazravaNaM nityAparokSabrahmasAkSAtkArahetutayA nA'prAptam , aparokSavastuviSayapramANasya sAkSAtkArahetutvena, vicArasya vicAryanirNayahetutvena ca vicAritavedAntazabdajJAnarUpasya zravaNasya taddhetutvaprAH / na cokavyabhicAraH, sahakAriviraheNA'nvayavyabhicArasyA'doSatvAt , janmAntarazravaNAt phalasaMbhavena vyatirekavyabhicArAbhAvAca / ato nA'pUrvavidhiriti aparitoSAnmatAntaramAhavedAnteti / niyamavidhirevA'yam , tadvidhyabhAve manogocare svasmin zrutibodhitasUkSmatamavizeSAvadhAraNAya manasa eva sapraNidhAnaM vyApAre tacchAstrazravaNe'pi medhAvino gurunirapekSavedAntavicAre mandavyutpannasya bhASAprabandhazravaNe pravRttiprasaktirastIti sAdhanatvasya prAntiprAptemanaHpraNidhAnAdibhirvadhInAdvitIyavastuparavedAntazravaNaM pakSataH prAptamityato niyamavidhirityarthaH // 7 // zaGkA-vedAntazravaNa nitya aparokSa brahmake sAkSAtkArakA hetu hai, aisA aprApta nahIM hai; kyoMki aparokSa vastuko viSaya karanevAlA pramANa sAkSAtkArakA hetu hotA hai aura vicAritavedAntazabdajJAnarUpa zravaNa vicArya vastuke nirNayakA hetu hai, ataH usameM arthAt sAkSAtkArahetutva prApta hotA hai| aura Upara jo vyabhicAra doSa kahA gayA hai, vaha bhI yukta nahIM hai, kyoMki sahakArI kAraNakI anupasthitise anvayavyabhicAra doSa nahIM hotA aura janmAntarakRta zravaNase phalakA saMbhava honese vyatirekavyabhicAra doSa bhI nahIM ho sktaa| isase yaha 'draSTavyaH' ityAdi apUrvavidhi nahIM mAnI jA sakatI, isa prakAra aparitoSase matAntara batalAte haiM-'vedAnta' ityaadi| ___yaha 'draSTavyaH zrotavyaH' ityAdi niyamavidhi hI hai / yadi yaha niyamavidhi na mAnI jAya, to apane manogocara svarUpameM zruti dvArA saMbodhita sUkSmatama vizeSake ava. dhAraNake lie manake sapraNidhAna vyApArameM, usa zAstrakA zravaNa karanepara bhI medhAvI (grahaNa dhAraNa-zaktizAlI) puruSakI gurukI apekSAke binA hI vedAntavicArameM aura mandamati vyutpattihIna janakI bhASAprabandhake zravaNameM pravRtti prApta hogI, isase inameM bhI bhrAMtise sAdhanatvabuddhikA honA saMbhava hai, ataH manaHpraNidhAna Adi dvArA guruke adhIna advitIya vastuparaka vedAntavAkyoMkA zravaNa pakSameM prApta hai, ataH yaha 'zrotavyaH' ityAdi niyamavidhi hai // 7 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stavaka ] bhASAnuvAdasahitA www kecitparokSameva jJAnaM zabdAdudeti pazcAttu / tasmAnmananAdiyutAdaparokSajJAnamatra niyama iti // 8 // sAkSAtkAre karaNaM vimalaM mana eva na tu zabdaH / zabdaH parokSamAtre tasmAttatraiva niyama ityapare // 9 // wwwwwwwwwww prathamaM zabdAnnirvicikitsaM parokSajJAnamevodeti pazcAnmananAdisahitAttasmAdeva zabdAdaparokSajJAnam , bhAvanApracayasya bAhyArthAsamarthe vidhuracitte kAminIsAkSAskArasAmarthyAdhAyakatvaklapteH / evaM ca parokSajJAna evaM prAguktarItyA pAkSikatvaprAptau niyamavidhiriti matAntaramAha- keciditi // 8 // __ anA'parokSajJAne 'manasaivAnudaSTavyam' ityAdizruteH zAstrAcAryopadezasaMskRtaM mana eva sAkSAtkAre karaNam, na tu zabdaH / zabdastu parokSamAtre / tasmAttatraiva pUrvavanniyamavidhiriti matAntaramAha-sAkSAditi // 9 // zabdase pahale to niHsaMzaya parokSajJAna hI hotA hai; pIche manana Adi sahakArI kAraNoMke balase usI zabdase aparokSa jJAna hotA hai, kyoMki bAhya arthake grahaNameM asamartha vidhuracittameM bhAvanAke Adhikyase kAminIsAkSAtkArakI sAmarthya dekhI jAtI hai / isalie parokSa jJAnameM hI pUrvokta rItise pAkSika prApti honese yaha niyamavidhi hai, isa prakAra matAntara kahate haiM- kecit' ityAdise / kaI eka loga kahate haiM--pahale zabdase parokSa jJAna hI hotA hai, pIche jaba una zabdoMko manana Adi sahakArI kAraNoMkA sAtha milatA hai taba unhIM zabdoMse aparokSa jJAna hotA hai, ataH yaha niyamavidhi hai // 8 // isa aparokSa jJAnameM 'manasaivAnudraSTavyam' (manase hI anudarzana karanA cAhie ) ityAdi zrutise AcAryakRta zAstropadezase saMskRta kevala mana hI sAkSAtkArameM kAraNa hai, zabda nahIM hai / zabda to kevala parokSa jJAnameM kAraNa hai / isase usImeM pUrvavat niyamavidhi mAnanI cAhie, aisA matAntara kahate haiM-sAkSAkAre' ityaadise| AtmasAkSAtkArameM asAdhAraNa kAraNa kevala nirmala mana hI hai, na ki zabda; zabda to parokSamAtrameM hI kAraNa hotA hai, ataH usImeM niyamavidhi hai, aisA anya vedAntaikadezI mAnate haiM // 9 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI vidhivAda] bhavatu mana eva sAkSAtkAre karaNaM tathApi tatraiva / sahakAritayA zravaNaM niyamyate na tu parokSa ityeke // 10 // saMkSepAcAryAstu zravaNaM na jJAnaphalakamevaM ca / puruSAparAdhazAntyai niyamyate zravaNamityAhuH // 11 // wwwwwwwwwxx antu nAma sAkSAtkAre mana eva karaNam , tathApi prakAzamAne vastunyAropitAvivekanivArakazAstrasadbhAve tacchravaNaM tatsAkSAtkArakaraNasahakArIti niyamasya zretrasahakAriNi SaDjAdyavivekanirAsake gAndharvazAstre klaptatvAt / 'draSTavyaH zrotavyaH' iti darzanamuddizya zravaNavidhAnAttatraiva sAkSAtkArakaraNIbhUtamanaHsahakAritayA zravaNaM niyamyata iti matAntaramAha-bhavatu mana eveti // 10 // zravaNaM nAma na vicAritavedAntazabdajJAnarUpam , jJAnasyA'vidheyatvAt ; kintu UhApohAtmakamAnasakriyArUpam / tacca na parokSAdijJAnaphalakam , jJAnasya pramANaphalatvAt / evaM ca tAtparyanirNayadvArA tAtparyabhramarUpapuruSAparAdhazAntyarthatvena zravaNaM niyamyata iti matAntaramAha-saMkSepAcAryAstviti / puruSAparAdhanirAsaH 'bhavatu' ityAdi / sAkSAtkAra meM bhale hI kevala mana karaNa ho, parantu prakAzamAna vastumeM Aropita avivekakA nivAraNa karanevAlA zAstra jahAM vidyamAna hai, vahAM usa zAstrakA zravaNa usa vastuke sAkSAtkArakaraNakA sahakArI hotA hai, aisA niyama, zrotrendriyake sahakArI SaDja Adi svaroMke avivekakA nirAsa karanevAle saGgItazAstrameM pAyA jAtA hai / 'draSTavyaH zrotavyaH' yahAMpara bhI darzanakA uddeza karake zravaNakA vidhAna hai, ataH usImeM sAkSAtkAra ke karaNarUpa manake sahakArI-bhAvase zravaNakA niyamana kiyA jAtA hai; parokSameM nahIM; aisA kaI ekakA mata hai // 10 // ___ yahAM zravaNapadakA kevala vicArita vedAntazabdoMkA jJAna hI artha nahIM samajhanA cAhie, kyoMki jJAna vidheya nahIM ho sakatA; kintu UhApoharUpamAnasa kriyAkA usakA parokSAdi jJAna phala nahIM hai| jJAna to pramANaphala hai; ataH tAtparyabhramarUpa puruSake doSakI zAntike lie yahAM zravaNakA niyamana kiyA gayA hai, aisA matAntara kahate haiM--'saMkSepA0' ityAdise / ___ saGkSapazArIraka mahAnibandhake praNetA bhagavAn sarvajJamahAmuni yahA~ vidhikA svarUpa aisA batalAte haiM-kevala jJAna hI zravaNakA phala nahIM hai, kintu jahA~ tAtparyabhramarUpa puruSadoSa hotA hai, vahA~ tAtparyakA nirNaya darzAkara usa puruSAparAdhakI nivRtti karAnemeM zravaNakA niyamase upayoga hai arthAt-zravaNakA phala puruSadoSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stabaka ] bhASAnuvAdasahitA zravaNamanutiSThataH syAdanyatrApi kacitpravRttiriti / tadvayAvRttiphalAM parisaMkhyAmabhidadhati vArtikAcAryAH // 12 // vedAntavAkyajanyo bodhaH zravaNaM tadatra mAnaphale / kA vA kathA vidhInAmiti vAcaspatimatAnugAH prAhuH // 13 // phalam ; dRSTavya iti darzanArthatvena stutimAtram , na zravaNaphalakIrtanamiti bhAvaH // 11 // brahmajJAnArtha vedAntazravaNaM kurvatazcikitsAjJAnArtha carakAdigranthe pravRttasyeva madhye madhye vyApArAntare'pi pravRttiH prasajyeta iti tannivRttiphalakaH parisaGkhyAvidhiriti matAntaramAha-zravaNamiti / 'brahmasaMstho'mRtatvameti', 'tamevaikaM jAnatha AtmAnamanyA vAco vimuJcatha' iti vyApArAntarapratiSedhazravaNAditi bhAvaH // 12 // . 'AtmA zrotavyaH' ityAtmaviSayatvena nibadhyamAnamAgamAcAryopadezajanyamAtmajJAnameva zravaNam, na tu vicArarUpam / tasmAdatra pramANa phale zravaNe na kA nirAsa hai aura Age jo 'draSTavyaH' kahA gayA hai, vaha to darzanopayogI honese zravaNakI kevala stuti hai, zravaNake phalakA kathana nahIM hai // 11 // jaise cikitsAjJAnake lie caraka Adi granthoM meM pravRtta hue puruSakI bIcabIcameM anya vyApAra meM bhI pravRtti ho jAtI hai, vaise hI brahmajJAnake lie vedAntakA zravaNa karanevAle puruSakI bhI bIca-bIcameM anyAnya vyApAroMmeM pravRttikA prasaGga ho sakatA hai, ataH una vyApAroMkI nivRttike lie yaha 'zrotavyaH' ityAdi parisaGkhyAvidhi hai, aisA matAntara darzAte haiM-'zravaNam' ityaadise| __ jo puruSa vedAntazravaNa karatA hai, usakI anyatra bhI kahIM pravRtti ho sakatI hai, usakI vyAvRttike lie yaha parisaMkhyAvidhi hai| kyoMki 'brahmasaMstho'mRtatvameti' (brahmameM samyak prakArase sthita arthAt brahmabhAvanArUr3ha puruSa mokSako pAtA hai), 'tamevaikaM jAnatha AtmAnamanyA vAco vimuJcatha' ( usa eka AtmAko hI jAno, dUsarI bAtoMko chor3a do) ityAdi anya atise anya pravRttikA pratiSedha sunate haiM; ataH yaha zravaNavidhi parisaMkhyAvidhi hai, aisA zrIvArtikAcAryakA (zrIsurezvarAcAryakA) mata hai // 12 // 'AtmA zrotavyaH' isameM AcAryamukhase AgamavAkyopadeza dvArA janita jo AtmaviSayaka jJAna hai, usako hI zravaNa kahanA cAhiye, anya kisI vicArarUpako nahIM; isase yahA~ pramANaphalabhUta zravaNameM koI vidhi nahIM hai, aisA matAntara kahate haiM-'vedAnta' ityaadise| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ~ ~ ~ ~ ~ siddhAntakalpavallI [ kAraNatvavAda ~~~~ ~ ~ ~~~~ ~ 2. kAraNatvavAdaH jagadutpattisthitilayahetutvaM brahmaNaH zrutAvuktam / tallakSaNatrayamiti prasAdhayanti sma kaumudIkArAH // 14 // ko'pi vidhiH pravartate, ayogyatvAt , zilAdau kSuradhAreva, iti matAntaramAhavedAnteti / evaM ca zravaNa vidhyabhAvAt karmakANDavicAravad brahmakANDavicAro'pyadhyayanavidhimUlaka iti bhAvaH // 13 // itthaM jijJAsAsUtraviSayaparizodhanAtmakaM vidhivAdaM samApya idAnIM janmAdisUtraviSayaM parizodhayitumAha-jagaditi / 'yato vA imAni bhUtAni jAyante' iti zrutau jagajjanmAdikAraNatvaM brahmaNo lakSaNamuktam / tatrA'pyekaikakAraNatva. mananyagAmIti tallakSaNatrayamityarthaH // 14 // bhAmatI Adi mahAnibandhoMke praNetA vAcaspatimina aura unake anuyAyI yoM kahate haiM ki AcAryamukhase 'tattvamasi' Adi vedAntavAkyoMke upadeza dvArA utpanna huA bodha (AtmajJAna) hI zravaNa hai, aisI paristhitimeM isa pramANake phalarUpa zravaNameM kisI vidhiko pravRtti nahIM ho sktii| jaise zilA AdimeM kSuradhArA kucha nahIM kara sakatI vaise hI yahA~ bhI vidhi kucha nahIM kara sakatI arthAt jJAnameM vidhikA honA ayukta hai| ukta rItise jaba zravaNavidhikA abhAva hai taba karmakANDavicArakI nAI brahmakANDavicAra bhI adhyayanavidhimUlaka hI hai, aisA mAnanA ucita hai // 13 // isa prakAra jijJAsAsUtrakA jo viSaya usakA parizodhanarUpa vidhivAdakA nirUpaNa karake aba janmAdisUtrake viSayakA parizodhana karaneke lie kahate haiM'jagat' ityaadise| zrutimeM brahmako jagatke janma AdikA kAraNa batAkara jo taTastha lakSaNa kahA gayA hai, vahA~-'yato vA imAni bhUtAni jAyante yena jAtAni jIvanti yat prayantyabhisaMvizanti' (jisase ye bhUta utpanna hote haiM, utpanna hokara jisa nimittase jIte haiM-arthAt prANadhAraNAdi karate haiM tathA prayANasamayameM jisameM lIna hote haiM vaha brahma hai) isa zrutimeM kahA gayA lakSaNa eka nahIM hai, kintu tIna haiM, kyoMki isa vAkyameM eka eka kAraNake ananyagAmI honeke kAraNa pratyeka kAraNako brahmalakSaNa mAnanese brahmake ye tIna lakSaNa haiM, aisA kaumudIkArakA mata hai // 14 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stavaka bhASAnuvAdasahitA kecidabhinnanimittopAdAnatvasya lAbhAya / idamekameva lakSaNamasyeti prAhurAcAryAH // 15 // asyopAdAnatvaM vizvAkRtyA vivartamAnatvam / tatra vivartaH svAsamasattAkatadanyathAbhAvaH // 16 // utpattisthitikAraNatvasya nimittasAdhAraNyAd layakAraNatvamAtroktAvupAdAnakAraNatvasiddhAvapi nimittatvAsiddharabhinnanimittopAdAnatvasiddhayarthamidamekameva lakSaNamiti matAntaramAha-keciditi / asya jagata ityarthaH / / 15 // ____atropAdAnatvaM na paramANuvadArambhakatvam , ekatvAt / nA'pi prakRtivatpariNAmitvam , avikAritvAt / kintu avidyayA viyadAdivizvAkAreNa vivartamAnatvamityAha-asyeti / vivartalakSaNamAha-tatreti / vivarta iti lakSyanirdezaH / upAdAnaviSamasattAkatve sati anyathAbhAvatvaM lakSaNamiti dik // 16 // yadi brahmako utpattikAraNa aura sthitikAraNa kaheM, to usameM nimittakAraNatAkA bodha hogA; aura yadi brahmako kevala jagatke layakA kAraNa kaheM, to upAdAnakAraNatAkI siddhi honepara bhI nimittakAraNatAkI siddhi nahIM hogI; isase ina tInoMko milAkara eka hI lakSaNa mAnanevAle AcAryoMkA mata kahate haiM--'kecit' ityaadise| ___ isa jagatkA brahma abhinnanimittopAdAnakAraNa hai, aisA siddha karaneke lie 'yato vA imAni' isa zrutimeM brahmake taTasthalakSaNake jo tIna vAkya kahe haiM, una tInoMko milAkara eka hI lakSaNa mAnanA ucita hai| aisA eka AcArya kahate haiM // 15 // Upara brahma isa jagatkA upAdAna kAraNa kahA gayA hai, so jaise paramANuoMko ghaTAdike AraMbhaka mAnate haiM, vaise brahma AraMbhaka upAdAna nahIM ho sakatA, kyoMki brahma eka hI hai; aura prakRti kI nAI brahma janatakA pariNAmI upAdAna kAraNa bhI nahIM mAnA jA sakatA; kyoMki brahma avikArI hai| kintu avidyAse kevala AkAzAdi prapaJcA. kArase vivartamAna hI upAdAna kAraNa hai, aisA kahate haiM-'asyopAdAnatvam' ityaadise| brahmako jo jagatkA upAdAnakAraNa kahA, vaha vizvAkArase vivarttamAnarUpa hI hai, aisA samajhanA cAhiye / kArikAmeM sthita vivarttapada lakSyaparaka hai, isakA lakSaNa aisA hai--upAdAnase viSamasattAvAlA jo anyathAbhAva yaha vivartta kahA jAtA hai| jaise Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 siddhAnta kalpavallI atha kimihopAdAnaM zuddhaM kimutezvaro'tha jIvo vA / atrAsshuH saMkSepAcAryAstacchuddhameveti // 17 // [ kAraNatvavAda vivaraNamataikaniSThA yaH sarvajJa iti vacanamavalambya / mAyAzabalaH sarvavidIzvara evaitadityAhuH // 18 // itthaM lakSaNe nirNIte lakSyaM pRcchati - atheti / janmAdisUtratAdhyayorupAdAnatvasya jJeyabrahmalakSaNatvokteH zAkhAcandrasthale taTasthalakSaNenA'pi lakSyasiddhidarzanAcchuddhamevopAdAnamiti saMkSepazArIrakama tenottarayati - atretyAdinA / tathA / ca 'Atmana AkAzaH saMbhUtaH' iti zrutau zabalavAcina Atmapadasya zuddhe lakSaNeti bhAvaH // 17 // 'yaH sarvajJaH sarvavit' ityAdizrutyavaSTambhena sarvajJatvAdiviziSTo mAyAzabalaH rassIkA jo sarparUpa anyathAbhAva hai, vaha vivartta hai, kyoMki yahA~ upAdAna jo rassI hai, usakI vyAvahArikI sattA hai aura sarpakI prAtibhAsikI sattA hai, isase rassI sarpakA viSamasattAvAlA kAraNa honese vivarttopAdAna kahalAtI hai, vaise hI saMsArakA brahma vivarttopAdAna hai, kyoMki upAdAna ( adhiSThAnabhUta ) brahmakI pAramArthikI sattA honese donoMkI samasattA nahIM hai, kintu viSamasattA honese vivarttopAdAnatA siddha hotI hai // 16 // lakSaNakA nirNaya karake aba lakSyakA nirNaya karaneke lie pUchate haiM - 'atha ' ityAdi / Upara jo upAdAna kAraNa kahA gayA hai, usapara prazna uThatA hai ki kyA zuddha brahmako upAdAnakAraNa mAnate ho ? yA Izvarako upAdAnakAraNa mAnate ho ? - athavA jIvako upAdAnakAraNa kahate ho ? ina tInoM vikalpoM meM AcAryoMkA matabheda darzAte haiM - isa viSaya meM saMkSepazArIrakakAra AcArya sarvajJamuni kahate haiM ki zuddha brahmako hI upAdAna kAraNa mAnanA ucita hai, kyoMki 'janmAdyasya yataH ' isa sUtrameM tathA isa sUtra ke bhASyameM jJeya brahmameM upAdAnakAraNatvakA pratipAdana kiyA gayA hai aura zAkhA candrAdisthaloM meM taTasthalakSaNase bhI lakSyakI siddhi dekhI jAtI hai, isa paristhitimeM zuddha brahmameM hI upAdAnakAraNatAkA aGgIkAra karanA cAhiye / isase 'Atmana AkAzaH sambhUtaH ' ( AtmAse AkAza utpanna huA ) isa zrutimeM zabalabrahmatrAcI jo Atmapada hai, usakI zuddha brahmameM lakSaNA karanI cAhiye // 17 // isI viSayameM vivaraNakArakA mata darzAte haiM - 'vivaraNa 0 ' ityAdise | vivaraNakAra zrIcaraNa prakAzAtmamunike matakA abalambana karanevAle 'yaH sarvajJaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stavaka] bhASAnuvAdasahitA viyadAdAvIzo'ntaHkaraNamukhe dvau tu jIvezau / yoniriti saMgirante mAyAvidyAbhidAvidaH kecit // 19 // antaHkaraNaprabhRteH svAvidyAmAtrapariNatatvena / syAjIva eva yonistatreti tadekadezinaH prAhuH // 20 // sarvavit Izvara evopAdAnamiti matAntaramAha-vivaraNeti / tathA ca saMkSepazArIrakagrantho'pi viziSTanirAsaparatvenA'nukUlo vyAkhyAtuM zakya iti bhAvaH // 18 // 'evamevAsya paridraSTurimAH SoDazakalAH puruSAyaNAH puruSaM prApyAstaM gacchanti' iti kalAzabdavAcyaprANAntaHkaraNAdInAM viduSaH prAyaNe jIvAzritAvidyAkAryabhUtasUkSmapariNAmatvAbhiprAyeNa vidyayoccheda uktaH, 'gatAH kalAH paJcadazapratiSThAH' iti zrutyantare IzvarAzritamAyAkAryamahAbhUtapariNAmatvAbhiprAyeNa pratiSThAzabditamahAbhUteSu layoktezca antaHkaraNAdau jIvezAvubhAvapyupAdAnam , viyadAdI svIzvara eveti mAyAvidyAbhedavAdiSu keSAMcinmatamAha-viyaditi // 19 // ___yathA viyadAdeH IzvarAzritamAyApariNAmatvena tatrezvara evopAdAnam , tathA sarvavit' (jo sarvajJa aura sarvavid--sarvAnubhU-hai) isa zrutivacanake AdhArapara sarvajJatvAdiviziSTa mAyAse upahita jo sarvajJa Izvara hai, vahI upAdAnakAraNa hai, aisA kahate haiM, isa matase saMkSepazArIraka granthakA bhI viziSTake nirAsameM tAtparya mAnakara anukUla vyAkhyAna ho sakatA hai // 18 // __ isI viSayameM mAyA aura avidyAko bhinna mAnanevAlekA mata dikhalAte haiM'viyadA.' ityaadise| ... 'evamevAsya paridraSTurimAH SoDazakalAH puruSAyaNAH puruSaM prApyAstaM gacchanti' (aise hI isa paridraSTAkI solaha kalAe~, jo puruSakA Azraya karatI haiM, puruSako prApta hokara astako prApta ho jAtI haiM) isa zrutimeM vidvAn ke avasAnakAlameM kalAzabdavAcya prANa, antaHkaraNa AdikA jo vidyAse uccheda kahA gayA hai, vaha jIvAzrita avidyA ke kArya bhUtasUkSmake antaHkaraNa Adi pariNAma haiM, aisA mAnakara kahA gayA hai aura 'gatAH kalAH paJcadazapratiSThAH' isa dUsarI zrutimeM unheM IzvarAzrita mAyAke kArya mahAbhUtake pariNAma mAnakara saba kalAoMkA pratiSThAzabdita mahAbhUtoMmeM laya kahA gayA hai, isase antaHkaraNAdimeM jIva aura Izvara donoM upAdAna haiM aura AkAzAdimeM kevala Izvara hI upAdAna hai; aisA mAyA aura avidyAkA bheda mAnanevAle kaI eka AcAryoMkA mata hai // 19 / / jaise AkAza Adi IzvarAzrita mAyAke pariNAma haiM, ataH unakA upAdAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. siddhAntakalpavallI [ kAraNatvavAda tadamedavAdimadhye kecijIve tadadhyAsAt / antaHkaraNAdInAM jIvopAdAnatAmAhuH // 21 // itare tu saMgirante yAvayavahArasiddhavizvasya / brahmaivopAdAnaM jIvastu prAtibhAsikasyeti // 22 // antaHkaraNAderjIvAvidyAmAtrapariNatatvena tatra jIva evopAdAnam , 'gatAH kalA' iti zrutistu mriyamANe tattvavidi pArzvasthA mateSu layaM pazyantIti paradRSTayabhiprAyeti kalApralayAdhikaraNabhASye spaSTatvAdityabhipretya tadekadezimatamAhaantaHkaraNeti // 20 // ___ antaHkaraNAdau jIvatAdAtmyasyA'nubhavAdadhyAsabhASye jIva eva tadadhyAsavarNanAjjIva evopAdAnamiti mAyAvidyayorabhedavAdiSvekadezimatamAha-tadabhedeti // 21 // 'etasmAjjAyate prANaH' ityAdizrutervyAvahArikAzeSaprapaJcasya brahmaivopAdAnam , jIvastu prAtibhAsikasya svapnapapaJcasya ceti matAntaramAha-itare viti / brahmaNo kevala Izvara hI, vaise hI antaHkaraNAdi jIvAvidyAke hI pariNAma haiM, ataH inakA upAdAna jIva hI hai; aura 'gatAH kalAH paJcadaza pratiSThAH' yaha zrati to jaba tattvavit puruSa maratA hai taba pAsa baiThe hue loga bhUtoMmeM laya dekhate haiM aisA paradRSTike Azayase kahatI hai, yaha saba kalApralayAdhikaraNabhASyameM spaSTa kiyA gayA hai| isa prakAra vedAntaikadezIkA mata dikhalAte haiM--'antaHkaraNa0' ityaadise| jIvAzrita avidyAmAtrakA pariNAma honese antaHkaraNAdikI yoni-upAdAnakevala jIva hI hai, pUrvapadyameM ukta jIva aura Izvara donoM nahIM, aisA kucha vedAntaikadezI kahate haiM // 20 // isa viSayameM mAyA aura avidyAkA abheda mAnanevAloMkA mata dikhalAte haiM'tadameda0' ityaadise| antaHkaraNa AdimeM jIvatAdAtmyakA anubhava honese aura adhyAsabhASyameM jIvameM hI unake abhyAsakA varNana honese antaHkaraNAdikA upAdAna jIva hI hai, aisA mAyA aura avidyAkA abheda mAnanevAloMmeM se kaI eka kahate haiM // 21 // _ 'etasmAjAyate prANo manaH sarvendriyANi ca / khaM vAyuyotirApaH pRthivI vizvasya dhAriNI' / (isIse-brahmase-prANa, mana, saba indriyA~, AkAza, vAyu, teja, jala aura isa vizvako dhAraNa karanevAlI pRthivI saba utpanna hote haiM) ityAdi zrutise sampUrNa vyAvahArika prapaJcakA upAdAna brahma hI hai aura jIva to prAtibhAsika tathA svapnaprapaJcakA upAdAna hai-aisA matAntara dikhalAte haiM-'itare tu' ityaadise| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stavaka ] bhASAnuvAdasahitA AJAN svasminneva svmvdiishaantvaadisrvklpnyaa| jIvaH sarvavikAropAdAnamiti bruvantyanye // 23 // ammmmmmmmmm jagadupAdAnatve kAsnyena jagadAkArapariNAme jagadvyatirekeNa brahmAbhAvaprasaGgaH / tadekadezena tadukko niravayavatvazrutivyAkopa ityAkSepaparihArAyA''zrite vivartavAde tanirvatanArtham 'Atmani caiva vicitrAzca hi' iti sUtreNa jaivasvamasargasya siddhavaskArAditi bhAvaH // 22 // 'puratraye krIDati yazca jIvastatastu jAtaM sakalaM vicitram' iti zruterjIva anyamatAvalambI yoM kahate haiM ki jitanA vyavahArasiddha vizva-prapaJca-hai, usakA upAdAna to brahma hI hai; aura prAtibhAsika prapaJcakA jIva upAdAna hai| brahmako jagatkA upAdAna kahane meM brahma jagatkA pariNAmI upAdAna hai, aisA abhiprAya nahIM hai, kyoMki yadi brahmakA jagadAkAra pariNAma ho, to prazna hogA ki kyA samagra brahma jagadAkArameM pariNata hotA hai yA usakA ekadeza ? isameM prathama pakSa yukta nahIM hai, kyoMki samagra brahmake jagadAkArase pariNata honepara to jagatase atirikta brahmake abhAvakA prasaGga A jAyagA / dvitIya pakSa bhI yukta nahIM hai, kyoMki yadi ekadezase pariNAma mAneMge to brahmako niravayava kahanevAlI zratise virodha hogA, isaliye ukta prakArake AkSepakA parihAra karaneke lie vivarttavAdakA Azraya liyA gayA hai| usakI siddhike lie 'Atmani caivaM vicitrAzca hi' (bra0 sU0 2 / 1 / 28) isa sUtrase svapnasRSTi jIvakata kA hai, aisA siddha kiyA hai / isa sUtrameM akele brahmameM svarUpakA upamardana hue binA aneka AkArakI sRSTi kaise ho sakatI ? aisI AzaMkA nahIM karanI cAhie, kyoMki svapnadraSTA eka hI AtmAmeM, svarUpakA upamardana huye binA, anekAkAra sRSTi zrutimeM kahI gaI hai-'na tatra rathA na rathayogA na panthAno bhavantyatha rathAna rathayogAna pathaH sRjate' (bR0 4 / 3 / 10) ( svapnameM na to ratha haiM, na rathameM jote jAnevAle ghor3e haiM, na mArga haiM, to bhI rathakI, rathameM jote jAnevAle ghor3oMkI aura mArgakI sRSTi karatA hai ) api ca devAdimeM aura mAyAvI puruSoMmeM apane svarUpakA jarA bhI upamarda hue binA hastI, azva Adi aneka prakArakI vicitra sRSTi dekhanemeM AtI hai, vaise hI eka hI brahmameM, svarUpakA kiJcinmAtra bhI upamardana hue binA, anekAkAra sRSTi hone meM kisI prakArakI anupapatti nahIM hai // 22 // jIva hI saba prapaJcakA upAdAna hai, yoM mAnanevAlekA mata dikhalAte haiM'svasmin' ityaadi| 'jAgrat , svapna aura suSupti-ina tIna puroMmeM jo jIva krIDA kara rahA hai, usa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [ kAraNatvavAda - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ atha tatvanirNayakRtaH pariNAmitayA vivartamAnatayA / mAyA brahma ca vizvopAdAnaM zrutita ityAhuH // 24 // saMkSepAcAryAstu brahmaivA'zeSajagadupAdAnam / dvAratayA mAyAyAH kAryeSvanuvRttirityAhuH // 25 // eva svamasRSTagajAdivat svasminnevezvaratvAdisarvakalpakatvena sarvaprapaJcopAdAnamiti matAntaramAha-svasminneveti // 23 // nanu uktarItyA brahmaNa eva jagadupAdAnatve 'mAyAM tu prakRti vidyAt' ityAdizruteH kA gatirityAzaGkaya zrutidvayAnurodhAt kArye sattAjADyobhayadharmAnuvRttidarzanAca brahma vivarvopAdAnaM mAyA tu pariNAmyupAdAnamiti matenottaramAha-atheti / ata eva svAbhinnakAryajanakatvamupAdAnalakSaNamubhayasAdhAraNamiti bhAvaH // 24 // brahmaiva sakalajagadupAdAnam ; kUTasthasya svataH kAraNatvAyogena mAyAdvArA / jIvase yaha sakala vicitra prapaJca utpanna hotA hai' ityarthaka zrutise jIva svapnasRSTa gajAdikI nAI apanemeM IzvaratvAdikI kalpanA dvArA saba prapaJcakA upAdAna banatA hai, aisA anya matavAdI kahate haiM // 23 // ukta rItise brahma hI yadi jagatkA upAdAna kAraNa mAnA jAya, to 'mAyAM tu prakRtiM vidyAnmAyinaM tu mahezvaram' (mAyAko prakRti-upAdAna-jAnanA aura mAyI mahezvarako samajhanA ) ityAdi zrutikI kyA gati hogI ? aisI AzaMkA karake donoM zrutiyoMke anurodhase aura kAryamAtrameM sattA aura jADya donoM dharmoMkI anuvRtti dIkhatI hai, isase brahmako vivartopAdAna aura mAyAko pariNAmI upAdAna mAnanA cAhie, isa matase usa zaGkAkA uttara dete haiM-'atha' ityAdise / / ___ tattvanirNaya granthake kartAkA mAyAko vizvakA pariNAmI upAdAna aura brahmako vivartopAdAna mAnanA evaM mAyAzabala brahmako vizvakA upAdAnakAraNa mAnanA zrutisammata hai / ataeva (aisA mAnanese ) 'svAbhinnakAryajanakatva' ( apanese abhinna kAryako utpanna karanA) aisA jo upAdAnakA lakSaNa hai, vaha ubhayasAdhAraNa arthAt mAyA aura brahma donoMmeM sAdhAraNarUpase samanvita hotA hai / / 24 // brahma hI sampUrNa jagatkA upAdAna hai, parantu brahma svayaM kUTastha tathA avicAli anapAyopajanavikAri arthAt-calanAdi kriyArahita tathA vRddhi, hrAsa evaM vikArarahita hai, isalie brahmameM svataH upAdAnakAraNatva nahIM banatA, ataH mAyA dvArA upAdAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA vAcaspatimizrAstu svata eva brahma jagadupAdAnam 1sahakAriNyapi mAyA na kAryamanugacchatItyAhuH // 26 // mAyaivopAdAnaM brahma tadAdhArabhUtatayA / gauNyopAdAnamiti prAhurmuktAvalIkArAH // 27 // prathama stavaka ] 17 mAyA tu dvArakAraNam / tasyA api kAryeSvanuvRttiH saMbhavati, mRcchlakSNatAyA ghaTAdAvanuvRddhidarzanAditi matAntaramAha - saMkSepAcAryAstviti // 25 // // jIvAzritamAyA viSayIkRtaM brahma svata eva jADya zrayaprapaJcAkAreNa vivartamAnatayopAdAnam / mAyA tu sahakArimAtram / tathAvidhA'pi na kAryamanugacchatIti matAntaramAha - vAcaspatIti / mAyA na dvArakAraNam, anupAdAnagatatvAt / kintu sahakArimAtram / ato na kAryamanugacchatIti bhAvaH // 26 // atra matadvaye'pi 'mAyAM tu prakRtiM vidyAt' ityAdau prakRtizabdo gauNaH mAnanA yukta hotA hai, aisA mAnanevAlekA mata pradarzita karate haiM - 'saMkSepAcAryA. ' ityAdise / saMkSepazArIrakakAra sarvajJAcArya yoM kahate haiM ki brahma hI azeSa jagatkA upAdAna hai, aura mAyA to dvArarUpase upAdAna kAraNa hai, isalie kAryoM meM usakI bhI anuvRtti ho sakatI hai; jaise ki mRttikAkI lakSNatAkI ghaTAdimeM anuvRtti hotI hai // 25 // isa viSaya meM vAcaspatimizrakA mata dikhalAte haiM - ' vAcaspati0' ityAdise / [ sarvajJa mahAmunine saMkSepazArIraka meM mAyAkA viSaya aura Azraya brahmako hI kahA hai, kyoMki unakA kahanA hai - 'ahaM brahma na jAnAmi' isa vAkyameM ' na jAnAmi ' itanA ajJAnakA AkAra hai, usameM ajJAnakA viSaya zuddha brahma hai aura ahaMtAdAtmyApanna brahma Azraya hai / jIva svayaM avidyAkA kArya honese usakA na to Azraya ho sakatA hai aura na viSaya ho sakatA hai / isa viSaya meM vAcaspatimizrakA aisA mata hai ki ajJAnakA viSaya brahma hai aura Azraya jIva hai, kyoMki 'ahaM brahma na jAnAmi ' ityAdi pratItimeM ajJAna ahaMpadopAtta jIvakA Azrita hokara brahmako viSaya karatA hai / ataH isa matake anusAra kahate haiM - ] jIvAzrita mAyAkA ( ajJAnakA ) viSayIbhUta jo brahma hai, vahI svayaM jar3a prapaMcake AkAra meM vivarttamAna hokara upAdAna banatA hai, mAyA to kevala sahakAriNI hai / sahakAriNI honepara bhI vaha kAryameM anugata nahIM hotI arthAt mAyA dvAra kAraNa nahIM hai, kyoMki vaha upAdAnameM nahIM rahatI, kintu sahakArI kAraNamAtra hai, isase mAyAkA kAryoM meM anugama nahIM hotA / / 26 / / isa viSaya meM vedAnta-siddhAntamuktAvalIkArakA mata kahate haiM-- 'mAyaiva' ityAdise / 3 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [jIvezvarasvarUpanirNayavAda 3. jIvezvarasvarUpanirNayavAdaH jIvezayoH svarUpaM nirUpyate'syAmavidyAyAm / citpratibimbo jIvo mAyAyAM tAvadIza iti // 28 // ___wwwwwwwwww syAditi matAntaramAha-mAyaiveti / mAyaiva mukhyayA vRttyopAdAnam / brahma tu upAdAnamAyAdhAratayA gauNyopAdAnam , na mukhyataH / 'na tasya kArya karaNaM ca vidyate' iti zrutestaniSedhaparatvAt / ityatastAdRzamevopAdAnatvaM lakSaNamiti bhAvaH // 27 // ___ itthaM matabhedena jIvezvarAvupAdAnamiti vyavasthApya tayoH svarUpaM nirUpayitumAha-jIveti // 28 // kevala mAyA hI mukhya vRttise prapaJcakI upAdAna hai, brahma to mAyAkA AdhArabhUta honese gauNI vRttise prapaJcakA upAdAna kahalAtA hai| aisA muktAvalIkAra kahate haiM / abhiprAya yaha hai ki pUrvokta saMkSepAcArya aura vAcaspatike matameM 'mAyAM tu prakRti vidyAt' isa zvetAzvatarakI zratimeM ukta prakRtizabda gauNa ho jAtA hai, isalie mAyAmeM mukhyatvarUpase upAdAnatvakA pratipAdana karanevAle muktAvalIkAra kahate haiM ki mukhyavRttise mAyA hI upAdAna hai aura brahma to upAdAnabhUta mAyAkA Azraya honese gauNI vRttise upAdAna kahA jAtA hai, mukhyavRttise nahIM; kyoMki 'na tasya kArya karaNaM ca vidyate' ( isa-brahma-kA koI kArya yA karaNa nahIM hai ) yaha zruti brahmameM vAstava kAryakAraNabhAvakA niSedha karatI hai, ataH brahmameM aisA hI ( gauNa hI) upAdAnatva mAnanA ucita hai // 27 // ukta prakArase jIva aura IzvarakI upAdAnatAkI matabhedase vyavasthA dazokara aba jIva aura Izvarake svarUpanirUpaNameM matabheda dikhalAte haiM-'jIve.' ityAdise / ___ jIva aura Izvarake svarUpa-nirUpaNake prasaMgameM [paJcadazIkAra zrIvidyAraNya munikA mata aisA hai ki ] avidyA meM jo citpratibimba hai, vaha jIvazabdase kahA jAtA hai aura mAyAmeM jo citpratibimba hai, vaha Izvarazabdase kahA jAtA hai / [jIva avidyAke vazameM rahatA hai aura Izvara mAyAko apane vazameM rakhatA hai, itanA vizeSa hai ] // 28 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stavaka ] bhASAnuvAdasahitA mUlaprakRtirmAyA tasyAH zaktidvayopetaH / aMzo bhavedavidyetyuktaM prakaTArthavivaraNagranthe // 29 // tatvaviveke tUktaM sattvena rajastamobhyAM ca / ekaiva mUlayonirmAyA'vidyA ca bhavatIti // 30 // ekA mUlaprakRtirvikSepAvaraNazaktibhedena / mAyA'vidyeti bhidA yAtItyupapAditaM kvacidanthe // 31 // mmmmmmmmmmmm mAyAvidyayoH svarUpaM darzayati--mUleti / anAdyanirvAcyA citsaMbadhinI mUlaprakRtirmAyA / tasyA evaikadezo vikSepAvaraNazaktimAnaviyetyarthaH // 29 // 'mAyA cAvidyA ca svayameva bhavati' iti zruteH sattvarajastamoguNAsmikaiva mUlaprakRtiH pradhAnabhUtena satvena mAyA, pradhAnamRtAbhyAM rajastamobhyAmavidyA ca bhavatIti mAyAvidyAsvarUpaM matAntareNa darzayati-tasveti // 30 // ekaiva mUlaprakRtirvikSepazaktiprAdhAnyena mAyA, AvaraNazaktiprAdhAnyenA'vidheti matAntaramAha-eketi // 31 // mAyA aura avidyAkA svarUpa darzAte haiM--'mUla0' ityAdise / anAdi aura anirvAcyA citsambandhinI mUla prakRti mAyA kahalAtI hai| usIkA ekadeza jo vikSepazakti aura AvaraNazaktise yukta hai, usako avidyA kahate haiM, aisA prakaTArthavivaraNa granthameM kahA gayA hai // 29 // 'tatva.' ityAdi / tattvaviveka granthameM to 'mAyA cA'vidyA ca svayameva bhavati' (mAyA aura avidyA svayaM hI hotI haiM ) isa zrutise mUla prakRti-sattvarajastamoguNAtmikA mUla prakRti-hI sattvaguNakI pradhAnatAse mAyA kahalAtI hai aura rajoguNa tathA tamoguNakI pradhAnatAse avidyA kahalAtI hai, isa prakAra mAyA aura avidyAkA svarUpa darzAyA hai // 30 // ___ 'ekA' ityAdi / eka hI mUla prakRti apanI vikSepazaktikI pradhAnatAse mAyA kahalAtI hai aura AvaraNazaktikI pradhAnatAse avidyA kahalAtI hai, aisA kisI granthameM upapAdana kiyA gayA hai; arthAt 29veM zlokameM svayaM mUlaprakRtiko mAyA aura vikSepa aura AvaraNa donoM zaktiyoMse yukta usake aMzako avidyA kahA hai aura isa zlokameM mUla prakRti hI vikSepazaktikI pradhAnatAse mAyA aura AvaraNazaktikI pradhAnatAse avidyA kahI gaI hai| isa prakAra donoM matoMmeM vizeSa hai // 31 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [jIvezvarasvarUpanirNayavAda saMkSepake tvavidyA citpratibimbo bhavedIzaH / tatkAryAntaHkaraNe citpratibimbastu jIva ityuktam // 32 // dhIvAsanoparaktAjJAnaM dhiishvetyupaadhiyuge| pratibimbau jIvezAviti bhedazcitradIpoktaH // 33 // vivaraNadarzanametadavidyApratibimbalakSaNo jIvaH / tadvimbabhUta IzastasmAdubhayovibhAga iti // 34 // 'kAryopAghirayaM jIvaH kAraNopAghirIzvaraH' iti zrutimAzritya matAntaramAha-saMkSepake viti / avidyAcitpratibimbaH avidyAyAM citpratibimbaH ityarthaH // 32 // brahmAzrite sakalaprANidhIvAsanoparakte'jJAne pratibimbitacaitanyamIzvaraH, sthUlasUkSmadehadvayAdhiSThAnakUTasthakalpite'ntaHkaraNe pratibimbitaM caitanyaM jIva iti tayorbhedaM matAntareNa darzayati-dhIvAsaneti / upAdhiyuge upAdhidvaye jIvezAviti gurakrameNA'nvayaH // 33 // jIvo nA'ntaHkaraNapratibimbaH, yoginAM kAyavyUhe 'pradIpavadAvezastathAhi 'kAryopAdhirayaM jIvaH kAraNopAdhirIzvaraH'-( kAryarUpa-antaHkaraNarUpaupAdhivAlA yaha jIva hai aura kAraNarUpa-mUlAvidyArUpa-upAdhivAlA Izvara hai) isa zrutise nirUpita matAntara darzAte haiM-'saMkSepake' ityaadise| ___ saMkSepazArIrakameM avidyA meM citkA jo pratibimba hai, vaha Izvara hai aura usake kArya antaHkaraNameM jo citpratibimba hai, vaha jIva hai, aisA kahA gayA hai // 32 // sakala prANiyoMkI buddhi-vAsanAoMse uparakta brahmAzrita ajJAnameM jo pratibimba hai, vaha to Izvara hai aura buddhirUpa upAdhimeM pratibimbita caitanya jIva hai, aise vyutkramase anvaya karanA cAhiye / yahA~ kevala buddhike sthAnameM sthUla tathA sUkSmaina donoM dehoMkI kalpanAke adhiSThAnabhUta kUTastha caitanyameM kalpita antaHkaraNako samajhanA cAhiye, isa rItise jIva aura Izvarake bhedakA citradIpaprakaraNameM vidyAraNyamunine nirUpaNa kiyA hai // 33 // isa viSayameM vivaraNakArakA mata kahate haiM-'vivaraNa.' ityAdise / jIvako antaHkaraNa-pratibimba mAnanA yuktiyukta nahIM hai, kyoMki jaba yogI kAyavyUha (eka samayameM aneka zarIra dhAraNa) karatA hai, taba 'pradIpavadAvezastathAhi darzayati' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stavaka ] bhASAnuvAdasahitA vAcaspatimatarItistvantaHkaraNena yacyavacchinnam / caitanyaM tajIvaH syAdanavacchinna caitanyamIza iti / / 35 / / vArtikakranmatamitthaM na pratibimbo na cA'pyavacchinnaH / brahmavA'vidyAtaH saMsaratIvA'tha mucyata iveti // 36 // 21 darzayati' ityadhikaraNabhASye'ntaH karaNabhede satyapi jIvabhedAbhAvasyopapAditatvAt / Izvaro'pi nA'vidyA pratibimbaH, tatpAratantryApateH / kintu avidyA pratibimbalakSaNo jIvaH, tadvimbhUta Izvara iti tayorvibhAga iti matAntaramAha - vivaraNeti // 34 // Izvaro jIvazca na pratibimbaH, nIrUpatvena caitanyasya pratibimbAyogAt salile gaganapratibimbasya bhrAntimAtratvAt / kintu ghaTAkAzavadantaH karaNAvacchinnaM caitanyaM jIvaH, tadanavacchinnaM caitanyaM tvIzvara iti matAntaramAha - vAcaspatIti / antaHkaraNena yadanavacchinnaM caitanyaM tadIza ityanvayaH // 35 // 'brahmaiva svAvidyayA saMsarati svavidyayA mucyate' iti bRhadAraNyakabhASyo keH jIvo na pratibimba: nA'pyavacchinnaH; kintu vyAghakulasaMvardhitarAjakumAravadavikRtameva ( bra0 sU0 4 / 4 / 15 ) isa adhikaraNa ke bhASya meM - antaHkaraNakA bheda honepara bhI jIvabheda nahIM hotA, aisA upapAdana kiyA gayA hai / kiJca, Izvarako bhI avidyApratibimba mAnanese Izvara ke avidyA parataMtra ho jAnekI Apatti AtI hai, ina saba ApattiyoM kA parihAra socakara vivaraNAcArya prakAzAtma zrIcaraNane nirNaya kiyA hai ki jIva avidyA pratibimbasvarUpa hai aura Izvara isa pratibimbake prati bimbabhUta hai; aisA jIva aura IzvarakA vibhAga hai // 34 // yaha bimba pratibimbAdi kalpanA kevala prakriyA samajhAneke lie kI jAtI hai, vAstava meM vaha yukta nahIM hai, kyoMki caitanyake nIrUpa honese jIva aura Izvara usake pratibimba nahIM ho sakate, yadi koI kahe ki nIrUpa gaganakA jalameM pratibimba dIkhatA hai, to yaha kathana bhrAntimAtra hai-yoM pratibimbavAda ke yuktisaMgata na honese matAntara darzAte haiM - ' vAcaspati 0' ityAdise | bhAmatIkAra zrIvAcaspatikA mata isa prakArakA hai ki antaHkaraNase avacchinna jo caitanya hai vaha jIva hai aura mahAkAzasthAnIya anavacchinna caitanya Izvara hai; arthAt ghaTAkAzavat antaHkaraNAvacchinna caitanya jIva hai aura antaHkaraNase anavacchinna caitanya Izvara hai // 35 // vArttikakAra zrI surezvarAcAryakA mata darzAte haiM- 'vArtika 0 ' ityAdise / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [jIvaikatvanAnAtvavAda 4. jIvaikatvanAnAtvavAdaH atha jIvaH kimu nAnA kimutaikastatra jIva eko'sau / ekaM vapuH sajIvaM tadbhinaM svamatulyamiti kecit // 37 // eko hiraNyagarbho brahmapratibimba eva syAt / anye tatpratibimbA jIvAbhAsA bhaveyurityapare // 38 // brahmA'vidyayA saMsarati vidyayA vimucyata iveti matAntaramAha-vArtikakRditi / evaM ca na paramArthe bandhamuktI staH, 'na nirodho na cotpattirna baddhaH' ityAdinetyarthaH // 36 // evaM jIvadharmiNi nirNIte taddharmisaMkhyAviSaye saMzayamupanyasyA'nupadoktamatAnusAreNa dvitIyaM pakSaM darzayati-atheti / eko jIvaH tena caikameva zarIraM sajIvaM tadanyaccharIrajAtaM svapnadRSTazarIrajAtavannirjIvamityarthaH / tadIyaH sarvo'pi vyavahAraH svAmikavyavahAravadupapadyate iti bhAvaH // 37 // 'yaH sarvajJaH' ityAdizrutiprAmANyAd bimbabhUtabrahmasRSTa eva prapaJcaH / tatra prathama upAdhau brahmaNaH pratibimbo hiraNyagarma eva mukhyo jIvaH / anye tu tatpratibimba vArtikakArakA mata isa prakArakA hai ki jIva na to pratibimba hai aura na avacchinna hai, kintu svayaM avikRta brahma hI avidyAvaza jIvezvarAdibhAvase saMsAritAko prApta huA-sA pratIta hotA hai aura vidyAse mukta huA-sA pratIta hotA hai, arthAt-vyAdhakulameM saMvardhita rAjakumArako 'tU to rAjakumAra haiM' isa prakArake jJAtAke upadezase jaise vyAdhaputratAkA bAdha hokara rAjaputratvakA bodha hotA hai, vaise hI 'tattvamasi' ityAdi gurUpadezase brahmAtmatAvagati hotI hai, yoM ajAtavAda hI vAstava hai arthAt vAstavameM na bandha hai aura na mukti hai // 36 // ukta prakArase jIvarUpa dharmIkA nirNaya karake aba isa dharmIkI saMkhyAka viSayameM sandeha kara pIche kahe gaye matoMke anusAra dvitIya pakSa darzAte haiM-'atha jIvaH' ityaadise| jIva eka hai aura isa jIvase eka hI zarIra sajIva hai; usase atirikta sampUrNa zarIra svapnadRSTa zarIroMkI nAI nirjIva haiM, tathApi ina saba zarIroMkA vyavahAra svAmika vyavahArake sadRza ho sakatA hai, aisA kaI ekakA mata hai, [vedAntasiddhAntamuktAvalI. kArakA yaha ekajIvavAda hai ] // 37 // isI ekajIvavAdameM pakSAntara darzAte haiM-'ekaH' ityaadise| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stabaka ] bhASAnuvAdasahitA la eko jIvaH sarva svazarIraM manyate tadapi / sukhaduHkhasaGkaro'smin zarIrabhedAnna saMbhavItyeke // 39 // itare tvantaHkaraNopAdhibhirAzritya jIvanAnAtvam / zrutyaiva . bandhamuktivyavasthitiM pratyapadyanta // 40 / / bhUtAzcitrapaTalikhitamanuSyadehArpitapaTAbhAsakalpA jIvAbhAsA iti savizeSAnekazarIrakajIvapakSamAha-eka iti / ekaH mukhya ityarthaH // 38 // hiraNyagarbhANAM pratikalpaM bhedAt katamo hiraNyagarbho mukhya ityatra vinigamakAbhAvAdeka evA'vizeSeNa yogIva sarva svazarIramabhimanyate / tathAtve svasmin pakSe na parasparasukhAdyanusaMdhAnaM prasajyate, zarIrabhedAt , janmAntarIyasukhAdyanusaMdhAnavaditi matAntaramAha-eka iti / sukhaduHkhasaGkaraH sukhaduHkhAdhanubhava ityarthaH // 39 // asminnekajIvavAde bandhamuktivyavasthAyA asiddheH antaHkaraNopAdhibhedena 'yaH sarvajJaH' ( jo sarvajJa hai) ityAdi zrutirUpa pramANoMse bimbabhUta brahmase hI isa prapaJcakI sRSTi huI hai| aura isa sRSTimeM prathama upAdhimeM brahmakA pratibimbarUpa jo prathamaja (hiraNyagarbha ) huA, vahI mukhya jIva hai aura anya to isa hiraNyagarbhake pratibimbabhUta jIvAbhAsa haiM jaise citrapaTameM Alikhita manuSyakI dehapara nirmita vastrAbhAsa hote haiM, isalie savizeSa aneka zarIroMmeM jIva eka hI hai aura saba jIvabhAsa haiM, aisA anya mata hai // 38 // __ pUrva padyameM hiraNyagarbhako mukhya jIva batalAyA, kintu hiraNyagarbha to pratyeka kalpameM bhinna hote haiM, inameMse kauna hiraNyagarbha mukhya hai, isa viSayameM koI vinigamaka (nirNAyaka yukti ) nahIM hai, ataH usa matameM arucibIja pAkara matAntara kahate haiM'eko jIvaH' ityaadise| eka hI jIva yogIkI nAI samAnarUpase saba zarIroMmeM AtmIyatvakI bhAvanA kara abhimAnI hotA hai; isIse isa pakSameM paraspara sukhAdike anubhavakA anusandhAna honekA prasaGga nahIM AtA, kyoMki zarIrakA bheda hai| jaise anya janmake sukhAdikA anusandhAna nahIM hotA, vaise yahA~ bhI zarIrabheda honeke kAraNa ekakai sukhAdikA anubhava dUsareko nahIM hotA // 39 // ekajIvavAdameM bandha aura mokSakI vyavasthA nahIM hotI, isase matAntara darzAte haiM-'itare tu' ityAdise / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 siddhAntakalpavallI [jIvaikatvanAnAtvavAda . teSu ca kecidavocan brahmAzrayaviSayamekamajJAnam / aMzena tasya nAze muktirbhavatIti tadvayavastheti // 41 // hRdayagranthiniyamyo'vidyAsaMsargalakSaNo bandhaH / hRdayagranthivinAze vinazyatIti vyavasthiti kecit // 42 // jIvanAnAtvamAzritya tadyo yo devAnAM pratyabudhyata sa eva tadabhavat' iti zrutidarzitabandhamuktivyavasthitiM pratipannAnAM keSAMcinmatamAha-itare tviti // 40 // ___ekamevA'jJAnaM brahmAzrayaviSayakam , tasya ca tAMstAn jIvAn prati brahmAvArakA bhAgA bhidyante / ekaikasya jIvasya jJAnodayenA'jJAnanAze bandhanivRttyA muktiriti bandhamuktivyavasthAmupagacchatA jIvabhedavAdiSvekadezinAM matamAha-teSu ceti / nyAyaikadezimate'tyantAbhAvasya bhUtalAdivRttitve pratiyogisaMsargAbhAva ivAsvidyAyAzcaitanyavRttitve hRdayagranthiniyAmakaH, 'bhidyate hRdayagranthiH' iti zruteH / anya kaI eka to antaHkaraNarUpa upAdhike pratyeka zarIrameM bhinna honese tadupahita (antaHkaraNarUpa upAdhise yukta) cetanarUpa jIvameM bhI nAnAtva ( anekatva) mAnakara 'tadyo yo devAnAM pratyabudhyata sa eva tadabhavat' (devoMmeM se jo jo pratibuddha (brahmasAkSAtkAravAn ) hue ve hI brahma hue) isa zrutimeM pradarzita bandha aura muktikI vyavasthA karate haiM // 40 // jIvanAnAtvavAdiyoMmeM eka ajJAna mAnanevAle ekadezIkA mata kahate haiM'teSu ca' ityaadise| una nAnA jIvavAdiyoMmeM bhI kaI ekane to yoM kahA hai ki eka hI ajJAna brahmameM rahatA hai aura brahmako hI viSaya karatA hai, kintu isa ajJAnake una una jIvoMke prati brahmake AvAraka (AvaraNa karanevAle) aMza aneka haiM, ataH eka eka jIvako jyoM jJAnodaya hotA hai tyoM hI jJAnase ajJAnakA nAza honepara bandhanivRttise mukti ho jAtI hai| isa prakAra jIvabhedavAdIke matameM bandha aura muktikI vyavasthA ho sakatI hai / / 41 // ___ nyAyake ekadezIke matameM jaise atyantAbhAvako bhUtalAdivRtti mAnane meM pratiyogisaMsargAbhAvako niyAmaka kahate haiM aura jaba bhUtalameM pratiyogIke saMsargakA udaya hotA hai taba ghaTAtyantAbhAvakA saMsarga nivRtta ho jAtA hai vaise hI avidyAlakSaNa bandha vidyAse nivRtta hotA hai, aisA matAntara kahate haiM-'hRdaya' ityAdise / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stavaka ] bhASAnuvAdasahitA 25 jIvAzrayamajJAnaM jAtirnaSTAmiva vyaktim / tatvavidaM tyajatItaramAzrayatIti vyavasthiti kecit // 43 // jJAnena hRdayagranthivinAze pratiyogisaMsargodaye bhUtale ghaTAtyantAbhAvasya saMsarga ivA'vidyAyAzcitsaMsargarUpo bandho nazyatItyAzayena bandhamuktivyavasthiti matAnta. reNA''ha-hRdayeti // 42 // na brahmAzrayamajJAnam , kintu jIvAzrayam / tacca pratijIvaM parisamApya vartamAna avidyAke caitanyavRttitvameM hRdayapranthi niyAmaka hai, yaha 'bhidyate hRdayagranthiH ' (hRdayakI cidacid granthi chUTa jAtI hai) isa zrutise vidita hai| bandha hRdayagranthijanita avidyAsaMsargarUpa hai| jaise pratiyogIkA sambandha honepara bhUtala meM ghaTAtyantAbhAvakA saMsarga naSTa ho jAtA hai vaise hI jJAnase usa hRdayagranthikA nAza honepara avidyAkA caitanyasaMsargarUpa bandha naSTa ho jAtA hai, vahI mukti hai, isa rItise bandha-mokSakI vyavasthA kaI eka karate haiM // 42 // brahmako ajJAnakA Azraya aura viSaya mAnanevAle saGkepazArIrakakAra sarvajJAcArya AdikA mata kahA, aba brahma ajJAnakA viSaya hI hai, Azraya nahIM hai| Azraya to jIva hai, kyoMki 'ahaM brahma na jAnAmi' (maiM brahmako nahIM jAnatA) isa pratItise brahma ajJAnakA viSaya hI siddha hotA hai aura usakA Azraya 'maiM' pada nirdezya jIva hai, yo mAnanevAle vAcaspatimizrake + matake anusAra vyavasthA dikhalAte haiM-'jIvAzrayaH' ityAdise / __ * AzrayatvaviSayatvabhAginI nirvibhAgacitireva kevalA / pUrvasiddhatamaso hi pazcimo nA''zrayo bhavati nA'pi gocaraH // (saM0 zA0 a0 1 zlo0 319) nirvibhAga ( jIvezvarAdi. vibhAgase zUnya ) kevala ( zuddha ) caitanya hI avidyAkA Azraya aura viSaya hotA hai; kyoMki pUrvasiddha tamakA ( avidyAkA ) pazcima (pazcAdbhAvI jIva) Azraya yA viSaya ho hI nahIM sakatA, aisA saMkSepazArIrakakArakA vacana isa arthameM pramANa hai| ratnaprabhAkAra rAmAnandane bhI 'vikaraNatvAnneti0' (bra0 sU0 2 // 1 // 31) isa sUtrakI vyAkhyAmeM 'zArIrasya kalpitasyA''zrayatvAyogAnnirvizeSacinmAtrasyaiva mAyAdhiSThAnatvaM yuktam' arthAt mAyAkalpita jIva mAyAkA Azraya nahIM ho sakatA, isase nirvizeSa cinmAtrako hI mAyAkA Azraya mAnanA ucita hai, aisA kahA hai| + 'sarvatra prasiddhopadezAta' (bra. sU. 1 // 2 // 1) isa adhikaraNameM 'smRtezca' (1 / 26) isa sUtrake bhASyakI bhAmatImeM 'anAdyavidyAvacchedalabdhajIvabhAvaH para evA''tmA svato bhedenA'vabhAsate, tAdRzAM ca jIvAnAmavidyA, na tu nirupAdhino brahmaNaH' arthAt anAdi avidyAse avacchinna honeke kAraNa jise jIvabhAva prApta huA hai, aisA paramAtmA hI svataH bhedase bhAsatA hai; una jIvoMkI hI avidyA hai; nirupAdhika brahmakI nahIM, aisA kahA hai aura jIva tathA avidyA donoMke anAdi honese bojAGkarake samAna kalpita honeke kAraNa anyonyAzraya doSa bhI nahIM hotA, aisA parihAra bhI kiyA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 siddhAntakalpavallI [ jIvaikatvanAnAtvavAda pratijIvamavidyAyA bhedaM svIkRtya kecidetsyaaH| anuvRttinivRttibhyAmupapannA sA vyavastheti // 44 // nanvetasmin pakSe kasyA'vidyAkRtaH prapaJcaH syAt / vinigamakAbhAvAdiha sarvAvidyAkRtaH sa ityeke // 45 // mmmmmmmmmar naSTAM vyakti jAtiriva tattvavidaM tyajati / sa eva mokSaH / anyaM yathApUrvamAzrayatIti tadvayavasthA matAntareNA''ha-jIvAzrayamiti // 43 // nAnAvidyApakSe'pi bandhamuktivyavasthA keSAMcinmatenA''ha-pratijIvamiti // 44 // nanvasmin pakSe kasyA'vidyayA prapaJcaH kRto'svityAzaGkaya vinigamanAvirahAt sarvAvidyAkRtaH, anekatantvArabdhapaTavat, iti keSAMcinmatenottaramAha-nanviti / evaM ajJAna brahmAzrita nahIM hai, kintu jIvAzrita hai aura vaha gotvAdike samAna pratyeka jIvako vyApta karake rahatA hai, ataH jaise naSTa vyaktiko jAti chor3a detI hai, vaise hI yaha ajJAna bhI tattvavid jIvakA tyAga kara detA hai| yahI usa jIvakI mukti hai / aura anya jIvoMko vaha pUrvavat apanA Azraya banA rakhatA hai, isa prakAra bandha aura mokSakI vyavasthA kaI eka karate haiM // 43 // ___ yaha to avidyAkA ekatva mAnanevAloMke matase kahA, aba avidyAkA nAnAtva mAnanevAloMke pakSa meM bhI jisa taraha bandha aura mokSakI vyavasthA ho sakatI hai, usakA nirUpaNa karate haiM-'pratijIvam' ityaadise| pratyeka jIvameM avidyAkA bheda mAnakara usa avidyAkI anuvRtti jabataka banI rahatI hai, tabataka bandha rahatA hai, aura nivRtti honepara mokSa ho jAtA hai, yoM kaI eka bandha aura mokSakI vyavasthAkA upapAdana karate haiM // 44 // pratyeka jIvameM avidyA bhinna bhinna mAnanese yaha zaGkA ho sakatI hai ki kisa jIvakI avidyAne isa prapaJcako banAyA ? ataH isa zaGkAkA parihAra karate haiM'nanvetasmin' ityaadise| bhalA batalAie ki isa avidyAnAnAtvapakSameM isa prapaJcakA nirmANa kisakI avidyAne kiyA ? isa zaGkAke uttara meM 'amuka jIvakI avidyAne kiyA aisA kahanemeM koI vinigamaka ( eka pakSakI sAdhaka yukti) nahIM hai, ataH isa prapaJcako sabhI jIvoMkI avidyAoMne banAyA hai, yahI antatogatvA svIkAra karanA par3egA, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stavaka ] bhASAnuvAdasahitA 27 anye tu saMgirante tattadavidyAvinirmitaM vizvam / pratipuruSameva bhinnaM bhavati yathA zuktirajatamiti // 46 // jIvagatAjJAnacayAdbhinnA mAyezvarAzritA jagataH / yonirjIvAvidyAstvAvaraNAyeti jagureke // 47 // caikatantunAze mahApaTasyeva tatsAdhAraNajagato nAze zeSatantubhiH paTAntarasyeva jagadantarasyotpattiriti bhAvaH // 45 // tattadajJAnakRtaprAtibhAsikarajatAdivat tattadavidyAkRtaH prapaJcaH pratipuruSaM bhinna eveti matAntaramAha-anye viti / zuktirajate tvayA yad dRSTaM tadeva mayA'pItyaikyapratyayo bhramamAtramiti bhAvaH // 46 // jIvAzritAvidyAnivahAdbhinnezvarAzritA mAyaiva prapaJcasya kAraNam / jIvAnAmavidyAstvAvaraNamAtre prAtibhAsikazukirajatAdivikSepa ivopayujyanta iti matAntaramAha-jIvagateti // 47 // yoM kaI eka apane matakA samarthana karate haiN| jaise tantuoMse nirmita mahApaTake eka tantukA nAza honepara bhI zeSa tantuoMse paTAntarakI utpatti hotI hai, vaise hI eka avidyAkI nivRttise tatsAdhAraNa jagatkA nAza honepara bhI zeSa avidyAoMse anya jagatkI utpatti mAnane meM koI anupapatti nahIM hai // 45 // ___ yaha vizva pratyeka jIvakI avidyAkA kArya hai, yo mAnanevAloMkA mata kahate haiM'anye tu' ityaadise| jaise zuktirajata (arthAt zuktimeM prAtibhAsika rajata ) una una jIvoMkI avidyAse nirmita hotA hai, vaise hI tat-tat avidyAkRta pratipuruSa prapaJca bhinna hI hai aura 'zuktirajatameM tumane jo dekhA, vahI maiMne bhI dekhA' aisI jo aikyapratIti hotI hai, vaha bhramamAtra hai, aisA anya kahate haiM // 46 // isI viSayameM matAntara kahate haiM-'jIvagatA0' ityAdise / ___ jIvAzrita avidyAoMkA jo samudAya hai, usase bhinna IzvarAzrita jo dUsarI mAyA hai, vahI jagatkI (prapaJcakI) yoni ( utpattikAraNa) hai; aura jIvAzrita jo avidyAe~ haiM, ve to zukti meM prAtibhAsika rajatAdi vikSepakI nAI AvaraNamAtrameM hI upayukta hotI haiM, aisA kaI eka kahate haiM / 47 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI kartRtvavAda] 5. kartRtvavAdaH atha kIgIzvarasya prapaJcakartRtvamiha kecit / kAryAnukUlabhUtajJAnacikIrSAdimattvamiti // 48 // anye tu tadanukUlajJAnAzrayataiva kartRtetyAhuH / itare tu tadanukUlasraSTavyAlocanAzrayatvamiti // 49 // itthaM lakSaNopodghAte lakSaNaikadezamupAdAnatvaM vicArya tadekadezaM kartRtvaM kIhazamiti prazne 'tadaikSata', 'so'kAmayata', 'tadAtmAnaM svayamakuruta' iti zravaNAt nyAyamata iva kAryAnukUlajJAnacikIrSAkRtimattvaM taditi keSAMcinmatenottaramAhaatha kIgiti / jJAnaM cikIrSA ca te AdI yasyAH kRteH sA jJAnacikIrSAdiH, kArya pratyanukUlabhUtA yA jJAnacikIrSAdiH tadvatvaM kartRtvamityarthaH // 48 // icchAkRtyorapi kAryatvenA''tmAzrayAt , tayoricchAkRtyantareNa kartRtvaM cet , anavasthAnAt / kAryAnukUlajJAnavattvameva brahmaNaH kartRtvamiti matAntaramAha- anye viti / na ca jJAnasyaiSa prasaGgaH, tasya brahmarUpatvenA'kAryatvAditi bhAvaH / na ca kAryAnukUla. __ isa prakAra lakSaNake upoddhAtameM lakSaNake ekadezarUpa upAdAnakAraNatvakA vicAra dikhalAkara usake ekadezabhUta kartatvako kaisA mAnanA cAhiye ? aisA prazna honepara 'tadekSata' ( usane IkSaNa kiyA ), 'so'kAmayata' ( usane kAmanA kI), 'tadAtmAnaM svayamakuruta' ( usane apane Apako svayaM banA liyA) ityAdi zrutiyoMse nyAyamatake anusAra kAryAnukUla jJAna, cikIrSA aura kRti-ina tInoMse yukta honA hI kartRtva hai, aisA kisIkA mata lekara ukta praznakA uttara dete haiM--'atha kIDag0' ityAdise / IzvarakA jagatkartRtva kisa prakArakA hai ? isa viSayameM kaI eka (nyAyamatakA abhiniveza karanevAle) kahate haiM ki kAryake prati anukUlabhUta jJAna, cikIrSA aura kRti-ye tIna jisameM hoM, usImeM kartRtva huA karatA hai // 48 // isI viSayameM matAntara dikhalAte haiM-'anye tu' ityaadise| anya matavAle to yoM kahate haiM ki icchA aura kRti bhI kArya hI haiM, ataH AtmAzraya doSa hogA / yadi unake kartRtvakA anya icchA aura kRtise lakSaNa kareM to anavasthApatti hogI, ataH kAryAnukUlajJAnavattva hI brahmakA kartRtva hai, aisA mAnanA cAhiye / yadi kaheM ki jJAnameM bhI to yahI prasaGga hai arthAt icchA aura kRtikI nAI jJAna bhI kArya kyoM na mAnA jAya ? to isapara hama kahate haiM ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stavaka] bhASAnuvAdasahitA . 29 vvvvvvvvwv vvvvvv 6. Izvarasya sarvajJatvavAdaH nanu jagataH kartRtvAkSiptaM sArvajyamIzvarasya katham / jIvavadantaHkaraNAbhAvena jJAtRtAyogAt // 50 // atra praannigtaakhilgocrdhiivaasnaiksaakssityaa| sArvajyamIzvarasya prasAdhayanti sma bhAratItIrthAH // 51 // wwwmrrrrrbrahmarUpajJAnavattvamIzvarasya kartRtvam , tasya jIvaM pratyavizeSeNa jIvasyA'pi tatprasanAt / ataH kAryAnukUlasraSTavyAlocanAtmakajJAnavattvaM taditi matAntaramAha-itare tviti // 49 // nanu jagatkartRtvenA''kSiptaM zAstrayonitvena ca samarcitamIzvarasya sarvajJatvaM kathaM saMgacchatAm ? jIvavadantaHkaraNAbhAvena jJAtRtvAbhAvAditi zaGkate-nanviti // 50 // sarvavastuviSayakaprANidhIvAsanoparaktAjJAnopAdhiH IzvaraH, atastasya prANi vaisA kahanA yukta nahIM hai, kyoMki jJAna brahmarUpa hai, ataH vaha akArya hai| yadi kAryAnukUla brahmarUpajJAnavattva hI IzvarakA kartatva mAneM, to vaha jIvameM bhI samAna hai, ataH jIvameM bhI kartRtvakA prasaGga hogaa| isa paristhitimeM itara matavAle kahate haiM-kAryAnukUla sraSTavya prapaJcakA AlocanAtmaka jJAnavAn honA hI kartatvakA lakSaNa hai // 49 // zaGkA karate haiM-'nanu jagataH' ityAdise / Izvara jagatkA kartA hai, aisA kahanepara usameM sarvajJatva to AkSepase prApta hotA hai kyoMki jo jisakA karttA hotA hai, vaha usakA jJAna pahalese hI sampAdana kara letA hai arthAt IzvarakA jagatkartatva, sRSTavya sakala jagatake jJAnake binA anupapanna hai, ataH IzvarameM sarvajJatA siddha hotI hai, aura 'zAstrayonitvAta' (bra0 1 / 1 / 3 ) ( vedAdi zAstrakA kAraNa ) ityAdi pramANoMse IzvarakI sarvajJatAkA samarthana bhI kiyA gayA hai, parantu yaha sarvajJatA IzvarameM kaise mAnI jA sakatI hai ? kyoMki jaise antaHkaraNake honese jIva jJAtA hotA hai, vaise Izvarako antaHkaraNa hai nahIM, ataH usameM sarvajJatA to dUra rahI, sAdhAraNa jJAtA bhI vaha nahIM bana sakatA // 50 // isa zaGkAkA zrIbhAratItIrthake matAnusAra samAdhAna karate haiM-'atra' ityaadise| Upara nirdiSTa zaGkAke viSayameM zrIbhAratItIrtha muni yoM kahate haiM ki saba vastuoMko viSaya karatI huI sakalaprANiyuddhikI jo vAsanAe~ haiM, una vAsanAoMse Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [Izvara-sarvajJatvavAda citpratibimbagrAhakamAyAvRttyezvarasyApi / sarvajJatopapannetyAhuH prakaTArthakArAdyAH // 52 // sraSTavyAlocanayA sAkSAtkRtyA tadutthasaMsmRtyA / traikAlikadhImaccAt sArvajyaM tattvazuddhikRta AhuH / / 53 // gatasarvaviSayakadhIvAsanAsAkSitayA sarvajJatvamiti bhAratItIrthAnAM matena samAdhatte-- atreti // 51 // yathA'ntaHkaraNavRttyA jIvasya jJAtRtvam , evamIzvarasyA'pi citpratibimbagrAhakasAttvikamAyAvRttyA traikAlikasakalapadArthagocarAparokSajJAnAzrayatvena sarvajJatvamupapanna. miti matAntaramAha-ciditi // 52 // mUtabhAvinormAyAvRttyasaMbhavAdAparokSyAsaMbhavaM saMbhAvayataH puruSAn prati matAntaramAha-sraSTavyeti / sraSTavyAlocanayeti tRtIyA dhAnyena dhanavAnitivadabhedaviSayA draSTavyA / tathA cA''locanAtmakatraikAlikavastuviSayakadhImattvAdityarthaH // 53 // uparakta ajJAnarUpa upAdhise yukta Izvara prANigata sakalapadArthaviSayaka vAsanAoMkA sAkSI honese sarvajJa hai // 51 // isa viSayameM matAntara darzAte haiM-'citprativimba0' ityAdise / jaise antaHkaraNakI vRttise jIva jJAtA hotA hai, vaise hI Izvara bhI caitanyapratibimbakI grAhaka sAttvika mAyAkI vRttise traikAlika sakala padArthoMko viSaya karanevAle aparokSa jJAnakA Azraya hokara sarvajJa bana sakatA hai| aisA prakaTArthakAra Adi kahate haiM / / 52 // ukta viSayameM kaI eka zaGkA karate haiM ki bhUta aura bhAvI-ina donoMmeM mAyAvRttikA asaMbhava honese aparokSa jJAnakA bhI asaMbhava hogA, ataH isa zaGkAkA nivAraNa karaneke lie matAntara darzAte haiM-'sraSTavyA0' ityAdise / / __ jaise 'dhAnyena dhanavAn' isa vAkyameM dhAnyapadake Age tRtIyA vibhakti abheda arthameM hai, arthAt dhAnyAbhinna--dhAnyarUpa-dhanavAlA aisA artha tRtIyAkA hotA hai, vaise hI 'sraSTavyAlocanayA' isa padake Age AI huI tRtIyAkA bhI abheda artha hai arthAta sraSTavya sakala padArthakI AlocanA hI sAkSAtkRti hai, usa sAkSAtkRtise usthita ( tAdRza sAkSAtkArAhita saMskArase janita ) smRtise Izvara traikAlika vastuko viSaya karanevAle jJAnakA Azraya honese sarvajJa hai, aisA tattvazuddhikAra kahate haiM / / 53 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stavaka ] bhASAnuvAdasahitA mm svenaiva jJAnena svaniSThasarvAvabhAsakatvena / sarvajJatvamitItthaM samarthayanti sma kaumudIkArAH // 54 // atra ca sarvajJatvaM sarvajJAnasvarUpatetyeke / dRzyAvacchinnasvajJAnaM prati kartRtA tadityapare // 55 // 7. jIvAlpajJatvavAdaH nanvIzvaro yathA kila vRtyanapekSaH svarUpabhAsaiva / viSayAnavabhAsayati syAjIvo'pyevamityatra // 56 // AtmasvarUpajJAnenaiva brahmaNaH svAdhyastasarvaprapaJcAvabhAsakatvAt sArvaghyamiti matAntaramAha--svenaiveti / citrabhittau vimRSTAnunmIlitacitrayoriva svarUpe sUkSmarUpeNA'tItAnAgatayorapi sattvAditi bhAvaH // 54 // atra sarvAvabhAsakajJAnasvarUpatvameva sArvazyam , na tu jJAnakartRtA; 'vAkyAnvayAt' ityadhikaraNabhASye jJAnakartRtAyA jIvaliGgatvoktariti keSAMcinmatamAhaatreti / atra zaGkAyAmityarthaH / citaH kAryopahitarUpeNa kAryatvAt kartRtA suvaceti vAcaspatimizrANAM matamAha-dRzyeti // 55 // ___ nanu Izvara iva jIvo'pi vRttyanapekSasvarUpacaitanyena viSayAn kuto nA'va isa viSayameM matAntara darzAte haiM--'svenaiva' ityAdise / AtmasvarUpa jJAnase hI brahma apane meM adhyasta saba prapaJcakA avabhAsaka honese sarvajJa hotA hai arthAt citrabhittimeM parimArjita aura aprakaTita citrakI nAI brahma svarUpameM sUkSmarUpase sthita hokara atIta aura anAgatakA bhI avabhAsaka ho kara sarvajJa hotA hai, isa prakAra kaumudIkAra brahmakI sarvajJatAkA samarthana karate haiM // 54 // aba vedAntasammata sarvajJatvakA spaSTa artha dikhalAte haiM-'atra ca' ityAdise / yahA~ sarvAvabhAsaka jJAnasvarUpatA hI sarvajJatA mAnI jAtI hai, jJAnakattRtA nahIM; kyoMki 'vAkyAnvayAt' (bra. sU0 1 / 4 / 19) isa adhikaraNake bhASyameM jJAnakartRtA jIvaliGga kahI gaI hai| arthAt 50 veM zlokameM 'katham' kahakara sarvajJatvako zaGkA kI gaI thI, usake parihAra meM sarvajJAnasvarUpatva hI brahmakA sarvajJatva hai, aisA mata hai| aura dRzyAvacchinna svajJAnake prati kartRtA hI sarvajJatA hai, aisA anya mAnate haiM arthAt citmeM kAryopahitarUpase kAryatA honeke kAraNa kartRtA kahI jA sakatI hai, aisA bhAmatIkAra vAcaspatimizrakA mata hai // 55 // zaGkA karate haiM--'nanu' ityAdise / jaise Izvara vRttikI apekSAke binA hI apane svarUpaprakAzase viSayoMkA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [jIvAlpajJatvavAda viSayAsaMsargyapi sannantaHkaraNena saMsRSTaH / viSayoparAgasidhai jIvastAvatsamIhate vRttim // 57 // viSayAvacchinnacitAbhedAbhivyaktisiddhaye vA'yam / jIvo'ntaHkaraNaparicchinnatayA vRttimabhilapati // 58 // bhAsayatIti zaGkate-nanviti // 56 // ___ brahma sarvopAdAnatayA svasaMsRSTaM sarvamavabhAsayati; jIvastvavidyopAdhikatayA sarvagato'pi na sarvaviSayaiH saMsRjyate, anupAdAnatvAt / tathAvidho'pi san vyaktI jAtiriva antaHkaraNena saMsRSTo vRttidvArA viSayaM vyAmotIti viSayaiH saMbandhasiddhayartha vRttimapekSata iti vivaraNoktaM parihAramAha-viSayeti // 57 // ___ antaHkaraNopAdhikatvena jIvaH paricchinnaH tatsaMsargAbhAvAnna viSayamavabhAsayati / vRttidvArA svasaMsRSTaviSayAvacchinnabrahmacaitanyAbhedAbhivyaktau tu taM viSayamavabhAsayatIti tasiddhayarthaM vRttimapekSata iti taduktameva parihArAntaramAha-viSayeti // 58 // avabhAsana karatA hai, vaise jIva bhI vRttinirapekSa viSayoMkA avabhAsana kyoM na kara sakegA ? // 56 // jovako vRttikI apekSA rahatI hai, isameM yukti kahate haiM-'viSayA0' ityAdise / brahma sabakA upAdAna honese svasaMsRSTa sabakA avabhAsana kara sakatA hai aura jIva to avidyArUpa upAdhivAlA honese sarvagata honepara bhI saba viSayoMke sAtha saMbaddha nahIM ho sakatA, kyoMki IzvarakI nAI vaha upAdAna nahIM hai| aisA honepara bhI vyaktimeM jAtike samAna antaHkaraNase saMsRSTa hokara vRtti dvArA viSayoMko vyApta karatA hai arthAt viSayoMke sAtha sambandhakI siddhi ke lie vRttikI apekSA karatA hai, aisA vivaraNakAra dvArA ukta parihAra karate haiM-'viSayA.' ityaadise| viSayoMkA asaMsargI honepara bhI jIva antaHkaraNake sAtha saMsRSTa hokara viSayoparAgakI siddhike lie vRttiko apekSA rakhatA hai // 57 // vivaraNakAra dvArA hI kathita anya parihArakA nirUpaNa karate haiM-'viSayA.' ityaadise| antaHkaraNarUpa upAdhivAlA honese jIva paricchinna hai, ataH viSayakA saMsarga na honese vaha viSayakA avabhAsaka nahIM ho sakatA, kintu viSayAvacchinna caitanyake sAtha apane abhedako abhivyaktikI siddhi ke lie [ arthAt vRtti dvArA svasaMsRSTa viSayAvacchinna brahmacaitanyake sAtha apane abhedakI abhivyakti honepara ] to jIva viSayAvabhAsana karatA hai| basa, isI abhivyaktikI siddhike lie vRttikI abhilASA rakhatA hai / / 58 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA athavA ghaTAdiviSayAjJAnAvaraNAbhibhUtaye jIvaH / dvArIkaroti vRtiM tredhetthaM vivaraNe parIhAraH // 59 // prathama stabaka ] 8. sambandhavAdaH atra prathame pakSe sarvagatasyA'pi jIvasya | vRtyAyattaH ko vA viSayairuparAga ityatra // 60 // 33 jIvaH sarvagato'pyavidyAvRtatvAt svayamapyaprakAzamAnatayA viSayAnnA'vabhAsayan viSayavizeSe vRttyuparAgAdAvaraNatirodhAnena tatraivA'bhivyaktastameva prakAzayatIvi tadabhibhavArthaM vRttimapekSata iti taduktameva parihArAntaramAha -- athaveti // 59 // itthaM pradarziteSu pakSeSu prathamaM pakSaM praznavyAjenA''kSipati - atreti / niSkriyayorbhinnadezIya yorviSayacaitanyayostAdAtmyasya saMyogasya vA AdhAnAsaMbhavAditi bhAvaH // 60 // jIva hai to sarvagata, kintu avidyAse AvRta honeke kAraNa svayaM bhI aprakAzamAna hokara viSayoM kA avabhAsana nahIM karatA, parantu kisI eka viSaya meM vRttike sambandhase AvaraNake tirohita ho jAnepara usI viSaya meM abhivyakta hokara usa viSayakA prakAza karatA hai; aisA vivaraNakAra dvArA ukta dUsarA parihAra darzAte haiM-- ' athavA ' ityAdise / athavA ghaTa Adi viSayoMse avacchinna cetanAzrita ajJAna dvArA kiye gaye AvaraNake abhibhava ( nivRtti ) ke lie jIva antaHkaraNavRttiko dvAra banAtA hai arthAt vRttivyApti se pahale viSayAvacchinna cetanameM ajJAnakA AvaraNa rahatA hai, jaba usakA bhaMga hotA hai taba viSayAvacchinna cetana aura jIva cetana donoM kI ekatA honepara viSayakA prakAza hotA hai; yoM tIna prakAroMse vivaraNakAra prakAzAtma zrIcaraNane isa viSayakA parihAra kiyA hai / / 59 // pUrvokta prakAra se jo vivaraNokta tIna parihAra darzAye gaye haiM, unameM se prathama pakSa praznarUpase AkSepa karate haiM - 'atra' ityAdise / isa prathama pakSa meM sarvagata jIvakA bhI viSayoMke sAtha vRttike adhIna kauna-sA sambandha hai ? arthAt niSkriya aura bhinnadezameM rahanevAle viSaya aura caitanyakA tAdAtmya athavA saMyoga sambandha honA to asaMbhava hai, ataH batalAo kauna-sA sambandha hai ? // 60 // 5 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI ndhavAda viSayaviSayitvamevetyAhuH kecit pare tu jIvasya / tAdAtmyApanAyA vRtteH saMyoga eveti // 61 // svAvacchedakavRtteviSayairunmipati saMyoge / tajanyaH saMyogo jIvasyA'stIti jagureke // 62 // svAbhAvikaviSayaviSayibhAva eva sambandha iti matena samAdhatte-viSayeti / nahi viSayaviSayitvaM sambandhaH, anumityAdau vRttyanirgame'pi bAhyavayAdiviSayatAsattvena bhinirgmnklpnaavaiyaaptteH| kintu jIvatAdAtmyApannAyA manovRtteviSayaiH saMyogo jIvasyA'pi taddvArA paramparAsambandho labhyata iti sa eva ciduparAgo'bhimata iti matAntaramAha-pare vityAdinA // 61 // __sAkSAt pramAtRsambandhe satyeva sukhAderAparokSyadarzanAt pramAtravacchedikAyA vRtteviSayaiH saMyoge tadavacchedena pramAturjIvasyA'pi saMyogajasaMyogo'stIti sa eva ciduparAga iti matAntaramAha-svAvacchedaketi / kAraNAkAraNasaMyogAt kAryAkAryasaMyogavat kAryAkAryasaMyogAt kAraNAkAraNasaMyogasyA'pyabhyupagamAditi bhAvaH // 62 // kucha loga ukta praznakA uttara yoM karate haiM-'viSaya0' ityAdise / kaI eka to viSaya aura caitanyakA svAbhAvika viSayaviSayibhAva hI sambandha hai| aisA kahate haiM aura dUsare kucha loga yoM kahate haiM ki viSayaviSayibhAva sambandha nahIM hai, kyoMki anumiti- AdimeM vRttikA nirgama na honepara bhI bAhya vahni Adiko viSayatA hotI hai| isase bahinirgamanakI kalpanA hI vyartha ho jAyagI, kintu jIvatAdAtmyApanna manovRttikA viSayoMke sAtha saMyoga honese usa vRtti ke dvArA jIvakA bhI paramparAse sambandha prApta hotA hai, yahI ciduparAga abhimata hai / / 61 // sAkSAt pramAtAkA sambandha honepara hI sukhAdikA aparokSAnubhava honese pramAtAkI avacchedikA jo vRtti hai; usa vRttikA viSayoMke sAtha saMyoga honepara tadavacchinna pramAtA (jIva) kA bhI usa viSayake sAtha saMyogaja saMyoga hotA hai; vahI ciduparAga hai, yaha kahanevAlekA mata kahate haiM-'svAvacchedaka0' ityAdise / pramAtAkI avacchedakabhUta vRttikA viSayoMke sAtha saMyoga honepara usa vRttike saMyogase janya vRttyavacchinna jIvakA bhI saMyoga hotA hai; aisA anya kahate haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stabaka ] bhASAnuvAdasahitA 35 antaHkaraNopahito jIvo viSayAvabhAsakastasya / viSayacidaikyadvArA viSayaistAdAtmyameSa ityapare // 63 // nawwwwwwwwr antaHkaraNopahitasya viSayAvabhAsakasya jIvacaitanyasya viSayatAdAtmyApannabrahmacaitanyaikyAbhivyaktidvArA viSayatAdAtmyameva ciduparAga iti matAntaramAhaantaHkaraNeti / na caivaM dvitIyapakSasAyam , jIvasya sarvagatatve prathamaH pakSaH paricchinnatve dvitIyaH ityevaM tayorbhedasaMbhavAditi bhAvaH // 63 // jaise? kAraNa aura akAraNake saMyogase kArya aura akAryakA saMyoga hotA hai vaise hI kArya aura akAryake saMyogase kAraNa aura akAraNakA saMyoga bhI mAnA jAtA hai, aisA bhAva hai // 62 // ciduparAgake viSayameM matAntara kahate haiM-'antaH0' ityAdi / antaHkaraNopahita jIva viSayakA avabhAsaka hotA hai; usa samaya usa jIvacaitanyake viSayatAdAtmyApanna brahmacaitanyake sAtha aikyakI abhivyakti hotI hai; usase jo viSayatAdAtmya anubhUta hotA hai, vaha ciduparAga kahalAtA hai| isa tRtIya pakSakA dvitIya pakSake sAtha sAGkarya nahIM hai, kyoMki prathama pakSameM jIvakA sarpagatatva aura dvitIya pakSameM paricchinnatva honese donoMkA paraspara bheda hai|, aisA bhAva hai||63 // * jaise hAtha aura pustakake saMyogase zarIra aura pustakakA saMyoga arthAt hastarUpa avayava zarIrake prati kAraNa hai aura pustaka kAraNa nahIM hai, parantu kAraNa ( hasta ) aura akAraNa (pustaka) ina donoMke sambandhase kArya ( zarIra ) aura akArya (pustaka) kA saMyoga naiyAyika prabhRti mAnate haiM, kyoMki pustakake sAtha hAthakA saMyoga honepara 'mere zarIrase pustakakA saMyoga hai' aisA lokavyavahAra dekhA jAtA hai, vaise hI kArya aura akAryake saMyogase kAraNa aura akAraNakA saMyoga mAnamemeM koI kSati nahIM hai| prakRtameM vRtti jIvacaitanyakI kArya hai aura viSaya akArya hai, kyoMki vRttike prati jIvacaitanya upAdAna kAraNa hai aura viSaya upAdAna kAraNa nahIM hai, aisI paristhitimeM jIva caitanyake kArya (vRtti ) ke aura akArya ( viSaya ) ke saMyogase vRttike prati kAraNa (jIva caitanya ) aura akAraNa (viSayakA) kA saMyoga saMyogajasaMyogazabdase kahA gayA hai; yaha bhAva hai| + sambandhI vRttiH' (vRttikA prayojana sambandha hai ) isa prathama pakSameM yadi dhRttikA prayojana amedakI abhivyakti mAnate ho, to 'abhedAbhivyaktyA vRttiH' (vRttikA prayojana abhedakI abhivyakti hai ) isa dvitIya pakSake sAtha prathama pakSakA sAGkarya ho jAyagA, arthAt sambandhAA vRttiH aura abhedAbhivyaktyAvRttiH, ina do matoMmeM kucha bheda nahIM hogA, yaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 siddhAnta kalpavallI [ AvaraNAbhibhavavAda 9. abhedAbhivyaktivAdaH kA ca dvitIyapakSe'medAbhivyaktiratrA''huH / viSayAvacchinnAntaHkaraNapratibimbacetanaikyamiti // 64 // vRttau yaH prativimbo viSayAvacchinnacidvyakteH / tasyA'ntaHkaraNa paricchinnacitaikatvamityapare // 65 // yaccaitanyaM viSayAvacchinnaM bimbabhUtametasya / vimbatvopahitasyaikatvaM jIvena setyanye // 66 // dvitIyaM pakSa praznapUrvakaM nirUpayati - kA ceti / taTAkakedArasalilayoH kulyAdvAreva vRttidvArA viSayAvacchinnAntaHkaraNa pratibimba caitanyayore kI bhAvo'bhedAbhivyaktirityarthaH // 64 // bimba sthAnIyasya viSayAvacchinna caitanyasya vRttau yaH pratibimbaH tasyA'ntaHkaraNaparicchinna jIvacaitanyene kI bhAvo'bhedAbhivyaktiriti matAntaramAha - vRttAviti // 65 // astu vA bimba sthAnIyasya viSayAvacchinnabrahmacaitanyasya caitanyAtmanA upa Uparake tIna pakSoMmeM se dvitIya pakSakA praznapUrvaka nirUpaNa karate haiM--' kA ca' ityAdise / Upara dvitIya pakSa meM jo abhedako abhivyakti kahI hai, vaha kisa prakAra hotI hai ? isa viSaya meM koI yoM kahate haiM ki viSayAvacchinna 'cetana aura antaHkaraNapratibimba cetana -- ina donoMkA aikya hI abhedAbhivyakti hai, arthAt tAlAba aura khetakA jala kulyAke ( khudI huI nAlIke) dvArA jaise aikyApanna ho jAtA hai, vaise hI vRtti dvArA viSayAvacchinna aura antaHkaraNapratibimba donoM cetana kA ekIbhAva hI abhedA'bhivyakti hai, aisA artha hai // 64 // 'vRttau' ityAdi / bimbasthAnIya viSayAvacchinna caitanyakA vRttimeM jo pratibimba hai, usa pratibimbakI antaHkaraNa se paricchinna jIvacaitanyake sAtha ekatA hI abhedAbhivyakti kahI jAtI hai; aisA kaI ekakA mata hai // 65 // 'yaccaitanyam' ityAdi / bimbasthAnIya viSayAvacchinna brahmacaitanyakA caitanyAtmazaGkA karanevAlekA Azaya hai / isakA samAdhAna karate haiM ki yadyapi prathama pakSameM vRttikA amedAbhivyaktirUpa prayojana mAnate haiM, tathApi usa pakSameM jIva vyApaka hai aura amedAbhivyaktipakSameM jIva paricchinna hai, isalie donoM pakSa bhinna haiM, ataH sAGkaryakA prasaGga nahIM hai, yaha tAtpaya hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stabaka ] bhASAnuvAdasahitA 10. AvaraNAbhibhavavAdaH kA vA tRtIyapakSe'jJAnAvaraNAbhibhUtiriha kecit / ajJAnAMzavinAzaH kaTavadveSTanamathA'pasaraNamiti // 67 // lkssitruupennaikiibhaavo'bhedaabhivyktiH| tathApi na jIvabrahmasAkaryam, na vA brahmaNaH sarvajJavAbhAvApattiH, tasya ca bimbatvaviziSTarUpeNa pratibimbAdbhade'pi tadupalakSitarUpeNA'bhedAt / evaM ca vimbatvopalakSitasya viSayAvacchinnabimbacaitanyasya jIvacaitanyenakIbhAvo'bhedAbhivyaktiriti matAntaramAha-yaccaitanyamiti // 66 // tRtIyaM pakSaM praznavyAjenA''kSipati-keti / AvaraNAbhibhavasyA'jJAnanAzarUpatve ghaTajJAne'pi tannAze mokSaprasaGga iti bhAvaH / caitanyamAtrAvArakasya mUlAjJAnasya viSayAvacchinnapradeze khadyotAdiprakAzena mahAndhakArasyeva jJAnenaikAMzanAzo vA kaTavatsaMveSTanaM vA bhItabhaTavadapasaraNaM vA abhibhava iti pakSabhedenottaramAhaajJAneti // 67 // bhAva dvArA upalakSitarUpase ekIbhAva abhedAbhivyakti bhale hI ho, tathApi na to jIvabrahmake sAGkaryakA prasaGga hotA hai aura na brahmameM sarvajJatvake abhAvakI Apatti AtI hai, kyoMki brahmakA bimbatvaviziSTarUpase pratibimbase bheda honepara bhI tadupalakSitarUpase abheda hai / ataH anya matavAle bimbatvopahita (bimbatvopalakSita) viSayAvacchinna bimbabhUta caitanyakA jIvacaitanyake sAtha ekatva (ekIbhAva) ko abhedAbhivyakti kahate haiM / / 66 // pUrva 59 veM zlokameM vivaraNakArokta parihArake tRtIya pakSameM ajJAnAvaraNA. bhibhavakA jo nirdeza kiyA thA, usakA praznarUpase AkSepa karate haiM-'kA vA' ityAdi se| yadi AvaraNAbhibhava ajJAnanAzasvarUpa hI mAnA jAya, to ghaTajJAnase ajJAnanAza honepara mokSakA prasaGga ho jaaygaa| ghane andhakArameM jugunUMke prakAzase jaise andhakArake eka dezakA nAza hotA hai, vaise hI caitanyamAtrakA AvaraNa karanevAle mUla jJAnake eka dezakA ( thor3e aMzakA) viSayAvacchinna pradezameM jJAnase nAza honA AvaraNAbhibhava hai, athavA caTAIkI nAI usakA saMveSTana (sikur3a jAnA) AvaraNAbhibhava hai ? yA bhayabhIta bhaTakI-yoddhAkI-nAI anyatra khisaka jAnA AvaraNAbhibhava hai ? ina tIna prakAroM meM abhibhavapadase kauna-sA prakAra abhimata hai ? // 67 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [ avasthAjJAnasAditvAnAditvavAda vRttyA saMsRSTaM yadviSayAvacchinnacaitanyam / tadanAvArakatAsvAbhAvyaM setyAmanantyeke // 68 // mUlAjJAnasyaivA'vasthAbhedAtmakaM kizcit / ajJAnAntaramAste tasmAttannAza eva setyanye // 69 // ajJAnasyaikAMzena nAze tadviSaye sakRdavagate samayAntare'pyAvaraNAbhAvaprasannAt , niSkriyasya veSTanApasaraNayorasaMbhavAcca na yathoktarUpo'bhibhavaH, kintu tattadAkAravRttisaMsRSTAvasthaviSayAvacchinnacaitanyAnAvArakatvasvAbhAvyamevA'bhibhUtiriti matAntaramAha-vRttyeti // 68 // zuddhabrahmamAtrAvArakaM mUlAjJAnam / tasyaivA'vasthAbhedarUpaM viSayAvacchinnacaitanyAvArakamajJAnAntaramastIti tannAza evA'bhibhava iti matAntaramAha-mUlAjJAnasyeti / evaM ca ekajJAnenA'jJAnanAze jJAnAntaravaiyarthyAMpattyA tannAzyAnekA. jJAnAnyabhyupagamyanta iti bhAvaH // 69 / / yadi (ghaTAdijJAnase) ajJAnake eka dezakA nAza mAneM, to ekabAra ghaTAdi viSayake avagata honepara dUsare samayameM bhI una ghaTAdimeM AvaraNAbhAvakA prasaGga hogA; aura niSkriya ajJAnake veSTana aura apasaraNa donoM nahIM ho sakate, ataH pUrvoktarUpa abhibhava mAnanA saGgata nahIM hotA, isalie prakArAntarase ajJAnA. paraNAbhibhavakA nirUpaNa karate haiM-'vRtyA' ityAdise / vRttise sambaddha viSayAvacchinnakA anAvArakatvarUpa svabhAva hI AvaraNAbhibhava hai, aisA kaI eka kahate haiM, arthAt tattat AkAravAlI vRttise saMsRSTa avasthAvAlA jo viSayAvacchinna caitanya hai, usake anAvArakatva svabhAvako hI AvaraNAbhibhUti samajhanA cAhie, aisA matAntara kahate haiM // 68 // zuddha brahmakA AvAraka jo mUlAjJAna hai; usIkI eka avasthA viSayAvacchinna caitanyakI AvAraka avidyA ( ajJAna) hai, usake nAzako hI yahA~ AvaraNAbhibhava samajhanA cAhie; aisA dUsarA mata dikhalAte haiM-'mUlAjJAna0' ityAdise / mUlAjJAnakI (zuddha brahmake AvAraka ajJAnakI) hI eka avasthA ajJAnAntara hai, usakA nAza hI prAvaraNAbhibhava hai, aisA kaI mAnate haiM / evaJca eka jJAnase ajJAnakA nAza honepara anya jJAnakI vyarthatApatti na ho, isalie aneka ajJAna bhI mAne jAte haiM // 69 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stabaka] bhASAnuvAdasahitA 11. avasthAjJAnasAditvAnAditvavAdaH taccA'nekamavasthAjJAnamanAdIti kecidicchanti / nidrAsuSuptyavasthAsAmyAt sAdItyudAharantyapare // 70 // nanvajJAnamanAdItyasmin pakSe kiyannivayaM syAt / atra vyavasthayaikajJAnenaikaM nivatyamityeke // 71 // taccA'nekamavasthAjJAnaM mUlAjJAnavadajJAnatvAdanAdIti keSAMcit matamAhataJceti / vyAvahArikajagajjIvAvAvRtya svApnajagajjIvau vikSipantyA nidrAyA ajJAnAvasthAtvaM prasiddham / supterapi na kiJcidavediSamityanubhavasya kAdAcitkasvAt sAditvam / tatsAmyAdanyadapyajJAnAvasthArUpaM sAdItyapareSAM matamAhanidretyAdinA // 70 // anAditvapakSe ghaTe prathamotpannajJAnena tadavacchinnasarvAjJAnanAze punarAvaraNAnApattiH / ekataranAze vinigamakAbhAva ityAzayena zaGkate-nanviti / yathA nyAyanaye satsvapyanekeSu tadviSayabhramasaMzayAdihetujJAnaprAgabhAveSvekajJAnenaika eva ve avasthAjJAna aneka haiM aura mUlAjJAnakI nAI unameM bhI ajJAnatva hai, ataH ve anAdi haiM, aisA kaI eka kahate haiN| aura anya matavAle vyAvahArika jagat aura jIvakA AvaraNa karake svapnake jagat aura jIvako vikSipta karanevAlI nidrA to ajJAnAvasthA prasiddha hai; aura suSupti bhI 'maiMne kucha bhI nahIM jAnA' aisA anubhava kAdAcitka honese sAdi hai; ina donoMke samAna honese anya ajJAnAvasthArUpa ajJAna bhI sAdi hai, aisA kaI ekakA mantavya hai / / 70 // ___ ajJAnako anAdi mAnanemeM ghaTameM prathamotpanna jJAnase tadavacchinna saba ajJAnoMkA nAza ho jAnepara punaH AvaraNa nahIM hogA; aura kisI eka ajJAnakA nAza hotA hai, aisA mAnanemeM koI vinigamaka nahIM hai, isa abhiprAyase zaGkA karate haiM-'nanvajJAna0' ityaadise| ___ ajJAnako jo anAdi mAnatA hai, usake pakSameM (jJAnase) kitane ajJAnakI nivRtti hogI ? isakA kucha ThIka khulAsA yA vyavasthA nahIM hotI; ataH isa viSayameM vyavasthAke lie eka jJAnase eka ajJAnakI hI nivRtti hotI hai| aisA kaI eka mAnate haiN| abhiprAya yaha hai ki jaise nyAyamatameM yadyapi ajJAnapadArthaviSayaka bhrama aura saMzayAdike hetu jJAnaprAgabhAva aneka haiM to bhI eka jJAnase eka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 siddhAntakalpavallI [avasthAjJAnasAditvAnAditvavAda AvRNvanti ghaTAdikamajJAnAni krameNa na tu yugapat / yadyadyadAvRNoti jJAnAttattanivartyamityapare // 72 // saMtatameva samastAjJAnAnyAvArakANi viSayasya / jJAnenaikavinAze bhavati pareSAM tiraskriyetyanye // 73 / / prAgabhAvo nivartyate saMzayAdinivRtiviSayAvabhAsazca bhavati, tathaikena jJAnenaikAjJAnaM nivartate saMzayAdinivRttiviSayAvabhAsazcetyabhipretya keSAMcinmatena pariharatiatretyAdinA / / 71 // yAvadvizeSAbhAvakUTasyaiva saMzayAdihetutvenaikenA'pi jJAnena tatkUTavighaTane saMzayAprasaktyA prAgabhAvavaiSamyAt AvRtaprakAzAyogAdekAvRte'nyasyA'nupayogAca / ato'jJAnAni krameNa ghaTAdikamAvRNvanti, na tu ekdaa| tathA ca yadA yadyadajJAnamAvRNoti tadA jJAnAttattadajJAnameva nivartata ityabhipretya matAntaramAhaAvRNvantIti // 72 // ajJAnasya saviSayatvasvAbhAvyAdutsargataH sarvataH sarvadaiva sarvAjJAnAni viSayasyA''vArakANi bhavanti / tathA ca jJAnenaikAjJAnanAze'nyeSAM jJAnakAle tiraskAro hI prAgabhAvakI nivRtti hotI hai aura usase saMzayAdikI nivRtti aura viSayAvabhAsa ho jAtA hai, vaise hI eka jJAnase eka ajJAnake nivRtta honese saMzayAdi kI nivRtti aura viSayAvabhAsa hotA hai / / 71 // jitane vizeSAbhAva haiM, unake samUhameM hI saMzaya Adike prati hetutA hai, ataH jaba eka jJAnase hI usa samUhakA vighaTana (nAza ) ho jAyagA, taba saMzaya AdikA prasaMga nahIM ho sakatA; ataH pUrvokta prAgabhAvakA dRSTAnta viSama honese AvRtakA prakAza nahIM bana sakatA aura eka AvRtameM anyakA upayoga bhI nahIM hai, isalie matAntaroMkA upanyAsa karate haiM-'AvRNvanti' ityaadi| ajJAna ghaTa AdikA kramase AvaraNa karate haiM; eka sAtha nahIM karate; ataH jisa samayameM jo jo ajJAna AvaraNa karatA hai, usa samayameM jJAnase usa ajJAnakI nivRtti hotI hai // 72 // ajJAnakA saviSayatva honA svabhAva hai arthAt ajJAna kisI viSayakA avalambana karake hI apanA astitva rakhatA hai| ataH saba jagaha saba ajJAna sadA viSayoMke AvAraka hote haiM; jaba jJAnase eka ajJAnakA nAza hotA hai, taba Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 12. dhArAvAhikadvitIyAdijJAnavaiphalya parihAravAdaH nanvevaM sati dhArAsthale dvitIyAdisaphalatA na syAt / prathamajJAnenaivAssvaraNAbhibhavasya siddhatvAt // 74 // prathama stabaka ] 41 bhavati / sannipAtaharauSadhenaikadoSanAze doSAntarANAmiveti matAntaramAha - santatameveti // 73 // etanmate dhArAvAhikasthale prathamajJAnenaiva nAzatiraskArAbhyAM sarvAvaraNAbhibhavasya siddhatvAt dvitIyAdijJAnAnAM viphalatA syAditi zaGkate - nanviti // 74 // jJAnakAla meM anyakA tirobhAva rahatA hai; aisA matAntara kahate haiM - ' santatameva ' ityAdi / sadA saba ajJAna viSayake AvAraka hI hote haiM / jisa samaya eka jJAnase eka ajJAnakA vinAza hotA hai, usa samaya dUsare ajJAnoMkA tiraskAra hotA hai arthAt jaise sannipAtakA nAza karanevAle auSadhase eka doSakA nAza ho jAnepara dUsare doSoMkA tiraskAra ( tirobhAva ) ho jAtA hai, vaise hI yahA~para bhI samajhanA cAhie // 73 // zaGkA karate haiM - ' nanvevaM sati' ityAdise / isa matameM arthAta eka jJAnase eka ajJAnakA nAza hotA hai aura dUsaroMkA tirobhAva hotA hai, isa matameM dhArAvAhikasthala meM dvitIyAdi jJAnoMkI saphalatA nahIM hogI, kyoMki jaba prathama jJAnase hI eka ajJAnakA nAza aura anyoMkA tiraskAra ho jAtA hai, taba saba AvaraNoMkA abhibhava siddha hI hai / / 74 // ( 1 ) dhArAvAhika jJAnakA artha hai -- jJAnakI dhArA arthAt kucha kAla taka calanevAlA eka viSayakA jJAna / udAharaNArtha -- jahAM dasa minaTa taka barAbara anusyUtarUpase kisI eka vyaktiko ghaTakA jJAna hotA hai, vahAM pratyeka kSaNa meM ghaTAkAra vRtti alaga alaga huA karatI hai, ataH una vRttiyoMse vyakta huA caitanyarUpa jJAna bhI vRttike bhedase bhinna hogA, isa paristhitimeM ukta dasa minaTa taka honevAlA ghaTajJAna eka nahIM hai, kintu tabataka honevAlI aneka ghaTajJAnoM kI eka dhArA ( pravAha ) hai, aisA avazya mAnanA hogA / isa viSaya meM zaGkA yaha hotI hai ki jaba Apa yaha mAnate haiM ki eka jJAnase ( ghaTake jJAna se ) eka hI ajJAnakA ( eka hI ghaTake ajJAnakA ) nAza hotA hai aura anya ajJAnoMkA tirobhAva ho jAtA hai, taba ukta dasa minaTa taka honevAlI jJAnakI dhArAke prathama jJAnase hI ajJAnakA nAza aura anya ajJAnoMkA tirobhAva ho jAyagA, phira jJAnapravAha meM dUsarA, tIsarA Adi saba jJAna vyartha haiM, yaha zaGkAkA bhAva hai / 6 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 siddhAntakalpavallI [ dhArAke dvitIyAdijJAnakI saphalatA atra prathamajJAnatiraskRtamajJAnamuparate tasmin / punarAvRNoti vRttyantarodayeneti saphalatAmAhuH / / 75 // ajJAnAni hi tattatkAlika viSayAvRtipragalbhAni / jJAnAni ca svakAlAvRtinAzakarANi tena tAmapare // 76 // prAthamikajJAnatiraskRtamajJAnaM dIpatiraskRtaM tama iva tasmin jJAne uparate punarAvRNoti / dIpAntarasyeva jJAnAntarasyodaye nAssvRNoti / kintu tathaivA'vatiSThata ityAvaraNAbhibhavaparipAlakatayA dvitIyAdijJAnAnAM saphalatA'stIti matenotaramAha - atreti // 75 // ajJAnAni hi tattatka|lopalakSitaviSayAvArakANi / jJAnAni ca svakAlopalakSitaviSayAvaraNanAzakAni / tena dhArAvAhikadvitIyAdijJAnAnAmapi tattatkAlika viSayAvaraNanAzakatvena saphalateti matAntaramAha - ajJAnAnIti / tAm - saphalatAm // 76 // - ukta zaGkAkA parihAra karate haiM - 'atra' ityAdise / isa viSaya meM kucha loga kahate haiM ki prathama jJAnase ajJAnakA tiraskAra hotA hai, usakA tAtparya yaha hai - jaise dIpase tiraskRta andhakAra dIpake uparata ho jAnepara phira ghaTAdikA AvaraNa karatA hai, vaise hI prathama jJAnake uparata ho jAnepara phira ghaTAdikA ajJAna AvaraNa karatA hai aura jaise anya dIpake A jAnese andhakAra phira AvaraNa nahIM karatA, vaise hI dvitIyAdi jJAnakA udaya honese punaH ajJAna AvaraNa nahIM karatAtiraskRta hI rahatA hai; isa rIti se dvitIyAdi jJAna AvaraNAbhibhavako jyoM-kA-tyoM banA rakhate haiM, isalie una jJAnoMkI saphalatA hai / / 75 / / isa viSaya meM matAntara dikhalAte haiM - 'ajJAnAni' ityAdise / ajJAna tattatkAlopalakSita viSayakA AvaraNa karate rahate haiM arthAt ajJAna bhinna-bhinna samayameM viSayoMkA AvaraNa karate rahate haiM aura jJAna svakAlopalakSita viSayake AvaraNakA nAza karate haiM yAne jJAna jisa samaya meM hotA hai, usI samaya meM viSayako AvRta karanevAle ajJAnakA nAza karatA hai, dUsarekA nhiiN| isase dhArAvAhika dvitIyAdi jJAna apane samayameM viSayakA AvaraNa karanevAle ajJAnakA nAza karate haiM, ataH ve niSphala nahIM haiM, yoM anya matavAle dvitIyAdi jJAnoMkI saphalatA batalAte haiM* // 76 // * yaha nyAya candrikAkArakA mata hai - mUlAjJAnake avasthArUpa ajJAna aneka haiM, ve mUlAjJAna ke samAna sarvadA viSayoMko AvRta nahIM karate, kintu kucha ajJAna kucha kAlataka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stabaka ] bhASAnuvAdasahitA AdyajJAnena ghaTAdyajJAnaM taditaraistu vijJAnaiH / dezAdiviziSTaghaTAdyajJAnaM nAzyamiti kecit // 77 // 13. parokSajJAnasyAjJAnativartakatvAnivartakatvavAdaH nanveSa nA'sti niyamaH parokSavRtteranirgatyA / viSayAjJAnanivartakabhAvAyogAdiha prA''huH // 78 // prathamajJAnena kevalaghaTAdyajJAnameva nivartate / dvitIyAdijJAnastu dezakAlAdi. viziSTaghaTAdyajJAnameva / atasteSAM saphalateti matAntaramAha-Ayeti / ata eva sakRd dRSTe 'jAnAmyeva caitram , idAnIM sa keti na jAnAmi' ityanubhava iti bhAvaH // 77 // nanu nA'yamapi niyamaH, parokSapramANavRttiSu vyabhicArAditi zaGkatenanviti // 78 // dvitIyAdi jJAnakI saphalatAmeM anya mata dikhalAte haiM-'AdyajJAnena' ityaadise| ___ prathama jJAnase kevala ghaTAdikA ajJAna hI nivRtta hotA hai aura dvitIyAdi jJAnoMse to deza, kAla, Adise viziSTa ghaTAdikA ajJAna nivRtta hotA hai, aisA kaI eka mAnate haiM, ataeva eka bAra dekhanese 'maiM caitrako jAnatA hU~, parantu aba vaha kahA~ hai, yaha nahIM jAnatA' aisA anubhava hotA hai // 77 // zaGkA karate haiM-'nanveSa' ityAdise / aisA koI niyama nahIM hai ki jJAnamAtra ajJAnakA nivartaka hai, kyoMki pramANajanya parokSavattiyoMmeM vyabhicAra hai, kAraNa ki parokSavRttiyoMkA nirgamana nahIM hotA, ataH ve viSayAjJAnake nivarttaka nahIM bana sakatI // 78 / AvaraNa karate haiM, anya ajJAna anya kAlameM AvaraNa karate haiM, isa rItise vizeSa vizeSa kAlameM hI ukta ajJAna viSayoMkA ( viSayAvacchinna caitanyakA ) AvaraNa karanevAle hote haiM / jo ghaTAdijJAna haiM, ve apanI utpattike samaya ghaTAdikA AvAraka jo ajJAna hogA, usIkA nAza karate haiM, ataH dhArAvAhika-jJAnasthalameM dvitIyAdi jJAna bhI apanI utpattike samaya avasthita viSayAvAraka ajJAnake nAzaka hone ke kAraNa saphala haiM; yaha bhAva hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 siddhAnta kalpavallI [ ajJAnanivartakatvAnivartakatvavAda dvividhaM viSayAjJAnaM viSayagataM puruSagataM ceti / tatra ca parokSavRcyA puruSagatasyaiva tasya nAza iti // 79 // puMgatamevA'jJAnaM vikSepAvaraNakAraNaM tatra / AvaraNAMzavinAzo vRcyA tAvatparokSayetyeke || 80 // apare tu viSayamAtrAzritamidamajJAnamatra nAzastu | aparokSarUpavRtyA tasmAnniyamo na bhagna iti // 81 // samAdhatte - dvividhamiti / viSayAvArakamajJAnaM dvividham, viSayAzritaM puruSAzritaM ceti / tatra AdyamAvaraNaM vikSepakAryAnumeyam; dvitIyaM sAkSisiddham / tatra parokSavRttyA Adyasya viprakarSAt saMnihitasya dvitIyasyaiva nAza ityarthaH / zAstrArthazravaNAnantaraM svasya tadviSayakAjJAnanAzAnubhavAditi bhAvaH // 79 // puruSAzritamekamajJAnamakSipaTalamiva viprakRSTaviSayasyA'pyAvaraNa vikSepahetuH brahmaNyapi jIvakRtAjJAnaviSayIkRte jagadvikSepAbhyupagamAt / tatra parokSavRttyA AvaraNAMzasyaiva nAzamAha - puMgatamiti // 80 // zuktyAditAdAtmyApannarajatAdyanubhavo'satyaH syAt / tadupAdAnamajJAnaM viSayagataM tadAvArakam / na caivaM sati tasya sAkSisaMsargAbhAve tadbhAsyatvaM na syAditi UparakI zaGkAkA samAdhAna karate haiM - 'dvividham' ityAdise / viSayakA AvAraka ajJAna do prakArakA hai - eka viSayAzrita aura dUsarA puruSAzrita / ina donoM meM se prathama jo AvaraNa hai, vaha vikSeparUpa kAryase anumeya hai aura dvitIya to sAkSisiddha hai / unameM prathama ukta jo viSayAvAraka ajJAna hai, usakI parokSa vRttise nivRtti nahIM hotI; kyoMki viSaya samIpameM nahIM hai, kintu sannihita jo dvitIya -- puruSagata sAkSisiddha - ajJAna hai, usakI nivRtti hotI hai, kyoMki zAstrArtha - zravaNake bAda tadviSayaka apane ajJAnake nAzakA anubhava hotA hai / / 79 // 'puMgatam' ityAdi / puruSAzrita eka hI ajJAna, netrake paTalakI nAI, viprakRSTa viSaya ke bhI AvaraNa aura vikSepakA hetu hotA hai; kyoMki jIvakRta ajJAnase viSayI - kRta brahmameM bhI jagadvikSepa mAnate haiM / usameM parokSa vRttise AvaraNAMzamAtrakA vinAza hotA hai; aisA kisI ekakA mata hai // 80 // isa mata meM zuktyAdi tAdAtmyApanna rajatakA anubhava asatya hogA; kyoMki usakA upAdAnabhUta ajJAna viSayagata hokara AvAraka hotA hai| yadi kaho ki isakA sAkSIke sAtha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA nanu nA'sAvapi niyamaH sukhAdivRttestu tadanivartanataH / maivaM sukhaduHkhAderna vRttirastyasya sAkSibhAsyatvAt // 82 // 14. sAkSisvarUpanirNayavAdaH prathama stabaka ] atha ko'yaM sAkSIti prazne kUTasthadIpoktam / tanudvayAdhiSThAnaM caitanyaM yattu kUTastham // 83 // 45 vAcyam, tatsaMsargAbhAve'pyavasthAvasthAvatoranatibhedAt avasthAvato mUlAjJAnasya sAkSisaMsargamAtreNa tadavasthArUpasya tulAjJAnasyA'pi sAkSibhAsyatvopapatteH / asya ca nAzastvaparokSavRttyaiva / ataH parokSavRttiSu na vyabhicAra iti matAntaramAhaapare tviti / parokSavRttyA ajJAnanAzAnubhavastu arthasattAnizcayaparokSavRttipratibandhakaprayuktAjJAnanAzAnubhavanibandhano bhrama iti bhAvaH // 81 // sukhAdivRtterajJAna nivartakatvAbhAvAvyabhicAra ityAzaGkaya sukhAdivRtteH sAkSibhAsyatvena tatra vRttyanabhyupagamAnna vyabhicAra iti pariharati - nanviti // 82 // sAkSiNameva sapraznaM nirUpayati - atheti / dehadvayAdhiSThAnabhUta kUTasthacaitanyaM saMsarga na honepara usameM sAkSibhAsyatva nahIM hogA, to aisA nahIM kahanA cAhie, kyoMki sAkSI ke sAtha saMsarga na honepara bhI avasthA aura avasthAvAn --- ina donoMkA ati bheda na honese avasthAvAn mUlAjJAnakA sAkSisaMsargamAtrase usa mUlAjJAnake avasthArUpa tUlAjJAnameM bhI sAkSibhAsyatva bana sakatA hai, jisase parokSa vRttiyoMmeM vyabhicAra nahIM hotA, aisA matAntara dikhalAte haiM - 'apare tu ' ityAdise / anya matavAle kahate haiM ki yaha ajJAna to kevala viSayameM rahatA hai aura usakA nAza to aparokSarUpa vRttise hotA hai; isase niyamakA bhaGga nahIM hotA arthAt parokSa vRttise ajJAnake nAzakA jo anubhava hotA hai, vaha arthakI sattAke nizcaya meM parokSavRttipratibandhakaprayukta jo ajJAna hai, usa ajJAnakA nAza honepara bhrama hotA hai; aisA bhAva hai // 81 // sukhAdi-vRttiyoMmeM ajJAnanivarttakatva na honese unameM vyabhicAra hogA; aisI AzaGkA honepara kahate haiM - 'nanu nA'sAvapi ' ityAdise / sarvatra aparokSarUpa vRttise ajJAnakA nAza hotA hai, yaha niyama nahIM hai, kyoMki sukhAdi-vRttiyoM meM ajJAnakI nivarttakatA nahIM dekhane meM AtI, isapara kahate haiM - 'maivam' arthAt aisA mata kaho, kyoMki sukha, duHkha Adi sAkSibhAsya haiM, ataH unameM vRtti nahIM jAtI; ataH vyabhicArakI zaGkA nahIM hai // 82 // sAkSIkA praznapUrvaka nirUpaNa karate haiM - 'atha' ityAdise / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI / sAkSisvarUpanirNayavAda nATakadIpe sAkSI jIvo neti pradarzitaH sa punaH / nezo'pi kintu zuddhaM pratyagbrahmeti tattvadIpe'pi / / 84 // eko deva iti zrutyanurodhAdIzvarasyaiva / kazcidbhedaH sAkSItyupapAditamasti tattvakaumudyAm // 85 // svAvacchedakadehadvayasya sAkSAdIkSaNAnirvikAratvAca sAkSItyucyata ityarthaH // 83 // ___ kUTasthadIpoktasAkSI kiM jIvakoTiH ? uta IzvarakoTiriti vizaye tannirNayArthamidamAha-nATaketi / nATakadIpe yathA nRttazAlAsthito dIpaH prabhvAdika prakAzayan tadabhAve'pi prakAzate, evaM sAkSI jIvAdikaM prakAzayan suSuptau tadabhAve'pi prakAzata iti sAkSI na jIva iti darzitam / tattvadIpe'pi sAkSI na jIvaH nA'pi IzvaraH, 'kevalo nirguNazca' iti zrutivirodhAt / kintu aspRSTavibhAgaM sarvapratyAbhUtaM brahmeti darzita ityarthaH // 84 // "eko devaH' iti devatvazrutivirodhAt paramezvarasyaiva kazcidrUpabhedo jIvapravRttinivRttyoranumantA svayamudAsInaH sAkSIti matAntaramAha-eka iti // 85 // __ yaha jo sAkSI kahalAtA hai, vaha kauna hai ? aisA prazna honepara isakA uttara kahate haiM-paJcadazIke kUTasthadIpanAmaka prakaraNameM kahA gayA sthUla aura sUkSma-ina do dehoMkA jo adhiSThAna kUTastha caitanya hai, vaha sAkSI hai arthAt apane asvAvacchedakI bhUta do dehoMkA sAkSAt IkSaNa karanese aura svayaM nirvikAra honese ukta caitanya hI 'sAkSI' kahalAtA hai / / 83 // kUTasthadIpameM jo sAkSI kahA hai, vaha jIvakoTi hai yA IzvarakoTi ? aisA saMzaya honepara nirNayake lie kahate haiM-'nATakadIpe' ityAdise / paJcadazIke nATakadIpa prakaraNameM-jaise nRttazAlAsthita dIpa prabhu (nRtAdhyakSa) AdikA prakAzana karatA huA prabhu Adike abhAvameM bhI prakAzita hotA hai, vaise hI sAkSI jIvAdikA prakAzana karatA huA suSuptimeM jIvAdike na honepara bhI prakAzita hotA haiisase sAkSI jIva nahIM hai, aisA pradarzita kiyA gyaa| tattvadIpaprakaraNameM bhI sAkSI na to jIva hai, na Izvara hai, kintu zuddha pratyagbrahma hI hai; anyathA 'kevalo niguNazca' ( sAkSI kevala aura nirguNa hai ) isa zrutise virodha hogA, isalie aspRSTavibhAga (nirvibhAga) sarvapratyagbhUta brahmarUpa hI sAkSI hai / / 84 // sAkSIke svarUpake nirNayameM matAntara dikhalAte haiM-'eko' ityAdise / / 'eko devaH' ityAdi sAkSIke svarUpakA nirUpaNa karanevAlI devatvazrutike anurodhase paramezvarakA hI koI bheda arthAt svarUpAntara, jo ki jIvakI pravRtti aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stabaka] bhASAnuvAdasahitA 47 uktaM hi tatvazuddhAvidamaMzA rUpyakoTiriva / sa brahmakoTireva pratibhAsAjIvakoTiriti // 86 // kecidavidyopAdhi vaH sAkSIti bhASante / anye tvantaHkaraNopAdhi vaH sa hIti manyante / / 87 // yathA 'idaM rajatam' iti mramasthale vastutaH zuktikoTyantargato'pi idamaMzaH pratibhAsato rajatakoTi:-rajatAbhinnaH, tathA brahmakoTireva sAkSI pratibhAsato jIvakoTiriti matAntaramAha-uktaM hIti // 86 // avidyopAdhiko jIvaH sAkSAd draSTatvAt kartRtvAdyAropabhAktve'pi svayamudAsInatvAt sAkSIti matAntaramAha- keciditi / 'eko devaH' iti zrutistu vAstavabrahmAbhedAbhiprAyeti bhAvaH / avidyopAdhiko jIvo na sAkSI, puruSAntarAntaHkaraNAdInAmapi puruSAntaraM prati svAntaHkaraNabhAsakasAkSisaMsargAvizeSeNa pratyakSasvApatteH, kintu antaHkaraNopAdhiko jIva eva sa iti matAntaramAha--anye nivRttikA anumodana karanevAlA aura svayaM udAsIna hai, vahI 'sAkSI' kahalAtA hai; aisA tattvakaumudIpranthameM upapAdana kiyA hai // 85 // isI viSayameM tattvazuddhikArakA mata kahate haiM-'uktam' ityAdise / tattvazuddhi granthameM kahA gayA hai ki jahA~ 'idaM rajatam' (sIpake Tukar3emeM 'yaha cA~dI hai ) aisA bhrama hotA hai, vahA~ jaise vAstavameM idamaMza zuktikoTike antargata honepara bhI pratibhAsamAtrase rajatakoTi ( rajatase abhinna-sA ) pratIta hotA hai| vaise hI yadyapi vastutaH sAkSI brahmakoTi hI hai, tathApi pratibhAsataH jIvakoTi-sA pratIta hotA hai // 86 / / isa viSayameM aura bhI mata darzAte haiM-'kecida0' ityaadise| kaI eka to kahate haiM ki avidyopAdhi jIva, sAkSAt draSTA honese aura kartRtvAdi AropakA bhAgI honepara bhI svayaM udAsIna honese sAkSI hai; aura 'eko devaH' ityAdi zruti to vAstava brahmAbhedakA bodhana karatI hai| anyamatavAle yoM kahate haiM-avidyo. pAdhika jIvako sAkSI mAnanemeM anya puruSake antaHkaraNa AdimeM bhI, puruSAntarake prati apane antaHkaraNake bhAsaka sAkSIkA saMsarga honese pratyakSatvApatti hogI, ataH avidyopAdhikako sAkSI mAnanA ThIka nahIM hai, kintu antaHkaraNopAdhika jIva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 siddhAntakalpavallI [avidyAdimeM sAkSiprakAzyatvavAda 15. avidyAdInAmAvRtAnAvRtasAkSicaitanyaprakAzyatvavAdaH nanu cinmAtrAvArakatamasA svayamAvRtaH sAkSI / sa kathamavidyAdInAmavabhAsayitA bhavediti cet // 88 // rAhucchannazcandro rAhuM yadvat prakAzayati / tamasA''vRto'pi sAkSI tamaH prakAzayati tadvadityAhuH // 89 // sAkSyavabhAsyasukhAdau saMdehAderadarzanataH / sAkSiNamapahAya tamo'nyatraivA''vRtikRdityapare // 90 // tviti / viziSTopahitayorbhedasya siddhAntasamatatvAdantaHkaraNaviziSTaH pramAtA tadupahitaH sAkSIti viveka iti bhAvaH // 87 / / ___ nanUktarUpaH sAkSI caitanyAvArakAvidyAvRtaH san kathamavidyAdikamavabhAsayediti zakate-nanviti // 88 // rAhuvadavidyA svAvRtaprakAzakaprakAzyeti matena pariharati-rAhucchanna iti // 89 // ___vastutastu sAkSibhAsyAvidyAhaMkArasukhAdAvAvaraNakAryasaMdehAdyadarzanAdajJAnaM sAkSicaitanyaM vihAyA'nyatra caitanye AvaraNaM karotIti matAntaramAha-sAkSIti / / 90 // hI sAkSI hai arthAt viziSTa aura upahitoMkA bheda siddhAntasammata honese antaHkaraNaviziSTa caitanya pramAtA aura antaHkaraNopahita caitanya sAkSI hai, aisA viveka karate haiM / / 87 / / ___ 'nanu' ityAdi / zaGkA karate haiM ki uktarUpa sAkSI, svayaM caitanyamAtrakI AvAraka avidyAse AvRta honese, avidyAdikA avabhAsa karanevAlA kaise bana sakatA hai ? arthAt svayaM AvRta raha kara auroMkA prakAzana kisa taraha kara sakegA ? // 88 // pUrvokta zaGkAkA parihAra kahate haiM-'rAhucchannazcandro' ityaadise| jaise rAhuse AcchAdita (AvRta) candra rAhukA prakAza karatA hai, vaise hI avidyAse AvRta sAkSI bhI avidyA AdikA prakAza karatA hai arthAt rAhukI nA~I avidyA svAvRta prakAzase prakAzya hai / / 89 // isa viSayameM matAntara darzAte haiM-'sAkSyavabhAsyaH' ityAdise / vAstava vicArase to sAkSibhAsya avidyA, ahaMkAra aura sukhAdimeM AvaraNake kArya sandeha Adi dekhanemeM nahIM Ate, ataH sAkSicaitanyako chor3akara anya caitanyameM avidyA AvaraNa karatI hai| aisA kaI eka vedAntaikadeziyoMkA mata hai // 90 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stabaka ] bhASAnuvAdasahitA 4 sAkSI cedajJAnAnAvRtarUpo bhavettarhi / tadrUpo'pyAnandaH saMtatameva prakAzeta // 91 // iti cedayamAnando bhAsata evA'ta eva khalu / Atmani paramapremAspadatvamiti kecidatrA''huH // 92 // Anando mayi nA'sti na bhAsata ityanubhavAnusAreNa / AnandAMze sAkSiNa AvaraNaM kecidAcakhyuH // 93 // 16. ahaMkArAdismRtisiddhyarthasaMskArAdhAnavAdaH nityena sAkSiNA tatsaMskArotpAdanAyogAt / tadbhAsyAhaMkArAdyanusaMdhAnaM kathaM bhavediti cet // 94 // nanu sAkSiNyAvaraNAnabhyupagame tasyA''nandarUpatA'pi bhAsetetyAzaGkaya iSTApattyA pariharati zlokadvayena-sAkSIti // 91 // iti cediti / nigadavyAkhyAnametat // 92 // anubhavAnusAriNAM matamAha-Anando mayIti / sugamametat / sAkSiNyavidyAkarispatabhedenA''varaNAnAvaraNayoravirodhAditi bhAvaH // 93 // nanu kathaM sAkSibhAsyAhaMkArAdInAmanusaMdhAnam ? naSTajJAnasUkSmAvasthAnarUpasaMskAra yadi sAkSImeM AvaraNa nahIM mAneMge, to usakI AnandarUpatA bhI bhAsegI; aisI AzaGkA karake isa viSayameM iSTApatti mAnakara do zlokoMse parihAra karate haiM-'sAkSI' ityAdise / __ sAkSI yadi ajJAnase AvRta na hogA, to sAkSIrUpa Ananda sadA prakAzita rahegA, aisA yadi kaho to ThIka hI hai, kyoMki ukta Ananda bhAsatA hI hai, isIse to AtmAmeM paramapremAspadatA banI rahatI hai| aisA kaI eka anya matavAle kahate haiM // 91,92 // aba isa viSayameM anubhavAnusAriyoMkA mata darzAte haiM-'Anando' ityaadise| 'mujhameM Ananda nahIM hai aura bhAsatA nahIM hai' aisA anubhava hotA hai| isa anubhavake anusAra sAkSIkA AnandAMzameM AvaraNa hai, aisA kaI eka kahate haiM arthAt sAkSImeM avidyAkalpitabhedase AvaraNa aura anAvaraNa donoMkA virodha nahIM hai / 93 // 'nityena' ityAdi / jJAnake rahate naSTa jJAnake sUkSmAvasthAnarUpa saMskArakA honA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [ ahaGkArAdikA anusandhAnavAda yavRtyupahitasAkSiNi yadbhAti tadA tadIyasaMskAraH / iti niyamAdviSayAntaravRttijasaMskAratastadityAhuH // 95 // kecidahaMkArAvacchinnatayA sAkSyanityataH / saMskArastenA'haMkArasmaraNopapattiriti // 96 // wwwmmmmmmmmmm sya jJAne sati ayogena nityena sAkSiNA tadAdhAnAsaMbhavAditi zaGkatenityeneti // 94 // yadvRttyavacchinne sAkSiNi yat prakAzate tadvRttyA tadgocarasaMskAra AdhIyata iti niyamAt ahaMkArAdInAM ca svagocaravRttyabhAve ghaTAdiviSayAntaragocaravRttyavacchinnasAkSibhAtyatvena tAdRzavRttijanyasaMskAravattayA anusaMdhAnamupapadyata iti matena samASate-yavRttIti / etanniyamAnabhyupagame svavRttyA svagocarasaMskArAdhAnApattavRttigocaravRttyantarAbhyupagame'navasthAprasaGgAditi bhAvaH // 95 // anyAkAravRttyA anyagocarasaMskArAdhAne viSayavyavasthAnupapatteH svAkAravRttyaiva svagocarasaMskArAdhAnamiti niyamaH / tathA ca ahaMkArAdiSu svAkAravRttyabhAve'pi svabhAsakasya sAkSiNaH svAvacchinnatvenA'nityatayA tena saMskArAdyupapattiriti matAntaramAha-keciditi // 96 // yogya nahIM hai aura nitya sAkSIse saMskArake AdhAnakI sambhAvanA hI jaba nahIM hai, taba sAkSIse bhAsya ahaGkArAdikA anusandhAna kaise hogA ? yadi aisI AzaMkA ho, to usakA parihAra karate haiM-'yavRtyu0' ityAdise / 'jisa vRttise avacchinna sAkSImeM jo prakAzita hotA hai, usa vRttise tadgocara saMskArakA AdhAna hotA hai' aisA niyama honeke kAraNa ahaGkArAdimeM svagocara vRttikA abhAva hai; ataH anya ghaTAdiviSayaka vRttise avacchinna sAkSIse unakA bhAsa hotA hai, isalie ukta vRttijanya saMskAravattAse ahaMkArAdikA anusandhAna upapanna ho skegaa| yadi aisA niyama na mAneM, to svavRttimeM svagocarasaMskArAdhAnako Apatti hogI aura vRttigocara anya vRtti mAnI jAya, to anavasthAkA prasaMga AtA hai, aisA bhAva hai // 94,95 // __ anyAkAra vRttise anyagocara saMskArakA AdhAna hotA hai, aisA mAnanemeM viSayako vyavasthA upapanna nahIM hotI, ataH svAkAravRttise hI svagocara saMskArakA AdhAna hotA hai, aisA niyama mAnA jAtA hai, isa paristhitimeM ahaGkArAdimeM svAkAravRttikA abhAva honepara bhI svabhAsaka sAkSIkI svAvacchinnatvarUpase anityatA honeke kAraNa saMskArAdikI upapatti hogI; aisA matAntara darzAte haiM-'kecida0' ityAdise / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stabakaM ] bhASAnuvAdasahitA ahamAkArAM vRttimavidyAvRtti samAzritya / saMskArasaMbhavena smRtyupapattiM prasAdhayantyanye // 97 // apare tvahamiti vRttirupAsanavanmAnasI na tu jJAnam / mAnAjanyatayA'taH saMskArAdirbhavediti prA''huH // 98 // anye tu na kriyA'haMvRttirjJAnaM pramANajanyatvAt / nA'tazcA'haMkArAdyanusaMdhAnena doSa ityAhuH // 99 // 'sukhamahamasvApsam' iti suptotthitasmRterupapAdanAyA'vazyakarupyAmahamAkArAM vRttimavidyAvRttimajIkRtyA'iMkArAdiSu saMskArAdyupapattiM prasAdhayatAM matamAha-ahamAkArAmiti // 97 // ahamityAkArA antaHkaraNavRttireva / sA ca upAsanAvanna jJAnam , klaptapramANAjanyatvAt tatazca saMskArAdyupapattiriti matAntaramAha-apare viti // 98 // upAstirhi vastupramANAtantratvAt puruSaprayatnAdhInatvAcA'stu mAnasI kriyA / ahamAkAravRttistu jJAnameva, manorUpapramANajanyatvAt vastutantratvAcca / ataH saMskArasaMbhavenA'haMkArAdyanusaMdhAne na kAcidanupapattiriti matAntaramAha-anye viti // 19 // ahaGkArAvacchinnatvarUpase ahaGkArakA avabhAsaka sAkSI anitya hai, ataH usase saMskAra hogA aura usa saMskArase ahaGkArakA smaraNa bhI upapanna hogA // 16 // isa viSayameM matAntara darzAte haiM-'ahamAkArAm' ityAdise / 'sukhamahamasvApsam' ( maiM sukhase soyA ), aisA jAganepara puruSako smaraNa hotA hai, isa smaraNakA upapAdana karaneke lie ahamAkAra vRttikI kalpanA avazya karanI par3egI, isI ahamAkAra vRttiko avidyAvRtti mAnakara ahaGkArAdimeM saMskArakA saMbhava honese smaraNakI upapatti hotI hai, yoM anyamatavAle kahate haiM // 9 // isa viSayameM matAntara darzAte haiM-'apare tu' ityAdise / 'aham' ityAkAraka jo vRtti hotI hai, vaha antaHkaraNakI hI vRtti hai aura vaha upAsanAkI nAI mAnasI kriyA hai, jJAna nahIM hai, kyoMki klRpta pramANase janya nahIM hai, ataH usase saMskArAdi avazya utpanna hoMge, aisA anya matavAle kahate haiM // 98 // upAsanA vastu aura pramANake adhIna hone aura puruSaprayatnake adhIna honese mAnasI kriyArUpa bhale hI ho; parantu manorUpa pramANajanya aura vastutantra honese ahamAkAravRttiko to jJAnarUpa hI mAnanA ucita hai; ataH saMskArakA saMbhava Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [ahaGkArAdikA anusandhAnavAda itthaM ca bAhyaviSayAparokSavRttyAvRtikSatiH siddhaa| nanvevamidaMvRtyA'jJAne naSTe bhramo na syAt // 10 // atredaMvRtyA'paramidamaMzAjJAnanAze'pi / zuktyaMzAjJAnavazAdrajatAdhyAsopapattirityAhuH // 101 // anye tvidamAkArakavRttyAvaraNAMzanAze'pi / vikSepAMzopahitAdidamaMzAjJAnataH seti // 102 // iyatA prabandhena pratipAditaM bAhyAparokSavRttyaivA''varaNAbhibhava iti niyamamupasahatyA'syA'pi niyamasya zuktirajatabhramasthale'tiprasaGgaH zakate-itthamiti / AvRtikSatiH AvaraNAbhibhava ityarthaH / upAdAnAbhAvAditi bhAvaH // 100 // idamAkAravRtyedamaMzAjJAnasya nAze'pi na pazyAmi' ityanubhavena zuktyaMzAjJAnasasvena tadvazAdajatAdhyAsopapattiriti pariharati-atreti // 101 // idamaMzasamminnatvena pratIyamAnasya rajatasyedamaMzAjJAnamevopAdAnam / tasyedamAhonese ahaGkArAdyanusandhAnameM kisI prakArako anupapatti nahIM hai, aisA matAntara darzAte haiM-'anye tu' ityAdise / ___ anya to yoM kahate haiM ki ahaMvRtti kriyA nahIM hai, kintu jJAna hai, kyoMki vaha pramANase janya hai, isase ahaGkArAdike anusandhAnameM kisI doSakI Apatti nahIM AtI / / 99 // itane pranthasandarbhase pratipAdita jo-'bAhya aparokSa vRttise hI AvaraNAbhibhava hotA hai'-niyama darzAyA, usakA upasaMhAra karake usa niyamakA bhI zuktirajatAdi bhramasthalameM atiprasaGga hai, aisI zaGkA karate haiM-'itthaM ca' ityaadise| ukta prakArase bAhya viSayakI aparokSa vRttise AvRti-kSatike (AvaraNakA abhibhava) siddha honepara zuktirajatasthalameM idaMvRttise ajJAna naSTa ho jAtA hai, phira bhrama nahIM hogA; kyoMki bhramakA upAdAna naSTa ho gayA hai // 100 // uparyukta zaGkAkA parihAra karate haiM-'atredam' ityAdise / yahA~ yadyapi 'idaMvRtti' se idamaMzake ajJAnakA nAza huA hai, tathApi 'na pazyAmi' (maiM nahIM dekhatA) ityAkAraka zuktyaMzake ajJAnake vidyamAna honese tadvazAt rajatAdhyAsa bana sakatA hai, aisA parihAra hai // 101 // isa viSayameM aura bhI matAntara darzAte haiM-'anye' ityAdise / idamaMzase milita hokara pratIyamAna rajatake idamaMzakA ajJAna hI upAdAna hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stabeka ] bhASAnuvAdasahitA 3 apare tvidamAkArA vRttirnA'styeva rUpyadhIbhinnA / tasyAH kathamAvaraNAbhibhAvakatvaprasaGga ityAhuH // 103 // itare tvekaivedaMvRttirdhamaheturanyavaiphalyAt / adhyastaM tviha rUpyaM sAkSipratibhAsyamityAhuH // 104 // jJAnadvayamiti pakSe tvidamiti vRttidhame hetuH / anyedaM rajatamiti syAdidamadhyastagocaretyeke // 105 // kAravRttyA''varaNAMzanAze'pi vikSepAMzAnivRttyA tatsahitedamaMzAjJAnAdrajatAdhyAsopapattiriti matAntaramAha-anye viti // 102 // idaM rUpyamiti viziSTagocaraiva vRttirdoSAdisahakRtendriyasaMpayogAdutpadyate, na tavyatirekeNedamAkArA vRttirasti / tasyA AvaraNAbhibhAvakatvaprasaGgo nirAlambana iti kavitArkikacakravartimatamAha-apare tviti // 103 // adhiSThAnajJAnasyA'dhyAsakAraNatvAdrUpyAdhyAsakAraNamidamAkArA vRttirekaiva / na tvanyA rUpyAkArA, prayojanAbhAvAt / rUpyabhAnaM tu idaMvRttyabhivyaktasAkSicaitanyenaivopapadyata iti manyamAnAnAM matamAha-itare tviti // 104 // jJAnadvayAnIkArapakSe rajatAdhyAsahetubhUtedavRttirekA, anyA tu idamadhyastarajato isake idamAkAra vRttise AvaraNAMzakA nAza honepara bhI vikSepAMzakI nivRtti na honese tAdRza vikSepAMzase upahita idamaMzAjJAnase rajatAdhyAsakI upapatti ho sakatI hai, aisA anya kahate haiM / / 102 // __ 'apare' ityAdi / apara matavAlekA kahanA hai ki 'idaM rajatam' ( yaha rUpya hai) aisI viziSTagocara vRtti hI doSAdisahakRta indriyake samprayogase utpanna hotI hai, isase atirikta idamAkArA koI vRtti hai hI nahIM, to phira isa vRttimeM AvaraNAbhibhAvakatvake kathanakA prasaMga kahA~ rahA ? aisA kavitArkikacakravartI nRsiMhabhaTTAcAryakA mata hai // 103 // adhiSThAnajJAna adhyAsameM kAraNa mAnA jAtA hai, ataH idamAkArA eka hI vRtti rUpyAdhyAsakI kAraNa banatI hai; anya rUpyAkArA nahIM hotI, kyoMki usakA prakRtameM prayojana nahIM hai / yahA~ rUpyabhAna to idamAkAravRttise abhivyakta sAkSicaitanyase hI upapanna hotA hai, aisA kaI ekakA mata hai // 104 // ___ isameM jo do jJAnoMko mAnanevAle haiM, unake pakSa meM to bhramameM hetu arthAt rajatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 siddhAntakalpavallI [vRtti-nirgamanavAda idamiti mAnasavRttiravidyAvRttistu tdbhinnaa| rajatAkArA tasyA nedaMviSayatvamityapare // 106 // 17. aparokSAnubhUtyartha vRtternirgamavAdaH nanvavinirgatavRttyavacchinnenaiva sAkSibodhena / sakalaviSayAvabhAsopapattiriti vRttinirgamo vyarthaH // 107 // bhayagocarA, 'idaM rajataM jAnAmi' itIdamarthatAdAtmyena rajatAnubhavAditi matAntaramAhajJAnadvayamiti // 105 // adhyAsAt pUrvamidamiti jAyamAnA vRttiAnasI, rajatAkArA tu idamAkAravRttyavacchinnacaitanyasthAvidyApariNAmarUpatayA'vidyAvRttiH / tasyAzca nedaMviSayatvam / idamarthatAdAtmyAnubhavastu aghigatedaMtvaviSayatvasaMsargeNa yujyata iti matAntaramAhaidamiti // 106 // parokSasthala ivA'parokSavRttisthale'pyavinirgatavRttyavacchinnasAkSicaitanyenaiva sakalaviSayAvabhAsopapatteranumitizAbdayoriva kAraNavailakSaNyopapatteH vRtteviSayadezakalpanaM vRtheti zaGkate-nanviti // 107 // dhyAsakI upAdAnabhUta eka idaMvRtti hI hai aura idam aura adhyasta rajata-ina donoMkA avalambana karanevAlI vRtti dUsarI hai, kyoMki 'idaM rajataM jAnAmi' ( isa rajatako maiM jAnatA hU~), yoM idamarthake sAtha tAdAtmyase rajatakA anubhava hotA hai, aisA vRttidvayopakalpita do jJAnoMko mAnanevAlekA mata hai // 105 // ukta matakA prativAda karanevAlekA mata darzAte haiM-'idamiti' ityAdise / adhyAsase pUrva utpanna honevAlI idaMvRtti mAnasI kriyA hai; avidyAvRtti to isase bhinna hai, kyoMki idamAkAravRttyavacchinna jo caitanya hai, usa caitanyameM vidyamAna avidyAke pariNAmarUpa rajatAkAra avidyAvRtti hotI hai; usako idaMviSayatva nahIM hai; idamarthake sAtha tAdAtmyAnubhava jo hotA hai, so adhigata (prathamotpanna) idaMtvaviSayatvake saMsargase banatA hai, aisA apara matavAle mAnate haiM // 106 // 'nanva0' ityAdi / parokSasthalakI nAI aparokSavRttisthalameM bhI anirgata vRtsei avacchinna sAkSicaitanyase hI sakala viSayoMkA avabhAsa upapanna honeke kAraNa vRttinirgamanakA mAnanA vyartha hai arthAt anumiti aura zabdajJAna-ina donoMkI nAI kAraNako vilakSaNatA to upapanna hai phira vRttikA bahirdezase viSayadezameM gamanakI kalpanA vRthA hai, aisI zaMkA karake uttara zlokase samAdhAna karate haiM // 107 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ papa prathama stabaka ] bhASAnuvAdasahitA a c rormanade atra vadantyaparokSe viSayAdhiSThAnabhUtacivyaktyai / tanimAbhyupagamo yukto na tu parokSa iti kecit // sAkSAcitsaMsargAduHkhAdiSvAparokSyadarzanataH / tatsiddhaye ghaTAdau vRtternirgamanamityanye // 109. pratyakSe gandhAdau spaSTatvaM vRttinirgamAdhInam / dRSTamato'nyatrApi spaSTatvAyaitadityapare // 110 tAdAtmyasaMbandhasaMbhave svarUpasaMbandhasya kalpanAyogAt pratyakSasthale tAdAmyane viSayAdhiSThAnacaitanyameva viSayaprakAza iti tadabhivyaktyarthaM yukto vRttinirgamAbhyupagamaH / parokSasthale tu na tathA / tatra vRttinirgamadvArAbhAvenA'gatyA svarUpasaMbandhenAvinirgatavRttyavacchinnacaitanyameva viSayaprakAza Azriyata iti matena samAdhatteatreti // 108 // ___ ahaGkArasukhaduHkhAdiSu sAkSAccaitanyasaMsargeNaivA'parokSadarzanAdatrA'pi tathaiveti tatsi ye ghaTAdau vRttenirgamaH samabhyupagamyata iti matAntaramAha-sAkSAditi // 109 // ___parokSApekSayA pratyakSe gandhAdAvanubhUyamAnaM spaSTatvaM vRttyabhivyaktacaitanyatAdAtmyaprayuktaM dRSTamityato'nyatrA'pi spaSTatvArtha vRttinirgamanamapekSata iti matAntaramAhapratyakSa iti // 110 // 'atra' ityaadi| isa viSayameM kaI eka kahate haiM ki jahA~ tAdAtmyasambandhakA sambhava ho, vahA~ svarUpa sambandhakI kalpanA yogya nahIM hai, kintu pratyakSasthalameM tAdAtmyase viSayAdhiSThAna caitanya hI viSayaprakAza hai, ataH usakI abhivyaktike lie vRttinirgamakA mAnanA yukta hai| aura parokSasthala meM to vRttike nirgamakA dvAra na honese agatyA svarUpa sambandhase anirgata vRttise avacchinna caitanyako hI viSayaprakAza mAnanA par3atA hai, isa matase pUrvokta zaGkAkA samAdhAna darzAyA // 108 // 'sAkSAt' ityAdi / ahaGkAra aura sukha-duHkhAdike viSayameM jaise sAkSAt caitanyake saMsargase hI aparokSatva hotA hai, vaise hI isa ghaTAdi viSayameM bhI aparokSatvakI siddhike lie vRttike nirgamanakA svIkAra kiyA jAtA hai, aisA matAntara hai // 109 // 'pratyakSe' ityAdi / pratyakSa gandhAdimeM spaSTatva vRttinirgamanAdhIna dekhA jAtA hai arthAt parokSakI apekSA pratyakSa gandhAdimeM jo spaSTatA pratIta hotI hai, vaha spaSTatA vRttyabhivyakta caitanyatAdAtmyaprayukta hI dekhanemeM AtI hai, ataH anyatra bhI spaSTatAke lie vRttinirgamana apekSita hai; aisA apara mAnate haiM // 110 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [vRtti-nirgamanavAda -~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ nanvevaM spaSTatvaM viSayAvaraNabhibhUtirasyAzca / avinirgatayA vRtyA siddheH kiM vRttinirgameneti // 111 // atraitadanirgamanena jJAnAjJAnayorvirodhasya / nirvAhaH syAditi tallAbhArthaM vRttinirgamApekSA // 112 / / nanvevamAvaraNAbhibhUtireva spaSTateti paryavasannam / tasyAzcA'nirgatavRttyaiva siddheH kiM vRttinirgamanena ! iti zaGkate-nanviti / nanvevaM vRttabhinnadezasthatvAt kathaM tayA viSayagatAjJAnanivRttiriti cet , na; yadajJAnaM yaM puruSaM prati yadviSayAvArakam , tat tadIyatadviSayakajJAnanivartyamiti jJAnAjJAnayovirodhaprayojakasya niyamasya sattvAt iti bhAvaH // 111 // vRttinirgamAnabhyupagame jJAnAjJAnayovirodhaprayojakasya durnirUpatvena tayovirodhanirvAho na syAt / na ca yadajJAnaM yaM puruSaM prati ityAdi tatprayojakamuktamiti vAcyam , parokSajJAnenA'pi viSayagatAjJAnanivRttiprasaGgAt / tannirgamAbhyupagame tu yadajJAnaM yaM puruSa prati yadviSayAvArakam , tat tadIyatadajJAnAzrayacaitanyasaMsarganiyatA vRttinirgama anAvazyaka hai, aisI zaGkA karate haiM-'nanvevam' ityAdise / pUrva-zlokokta spaSTatvakA nirgalita artha to AvaraNakA abhibhava hI huA, yaha AvaraNAbhibhUti to avinirgata vRttise bhI siddha hotI hai, phira vRttivinirgama mAnanekA kyA prayojana hai ? yadi zaGkA ho ki vRtti bhinnadezastha hai, ataH usa vRttise viSayagata ajJAnakI nivRtti kaise hogI? to isa zaGkAkA nivAraka eka niyama hai ki jo ajJAna jisa puruSake prati jisa viSayakA AvAraka hai, vaha ajJAna usa puruSake tadviSayaka jJAnase nivartya hotA hai| yaha jJAna aura ajJAnake virodhakA prayojaka niyama honese zlokokta zaGkA banI rahI // 111 / / aba isa zaGkAkA samAdhAna karate huye vRttinirgamakI AvazyakatA darzAte haiM'atraitada0' ityAdise / ___ yadi vRttinirgama na mAneM, to jJAna aura ajJAnake virodhakA nirvAha nahIM hotA isalie vRttinirgamakI apekSA hai arthAt vRttinirgama na mAnanemeM jJAna aura ajJAnake virodhakA nirUpaNa na ho sakanese ina donoMke virodhakA nivoha nahIM hotaa| yadi kaho ki 'jo ajJAna jisa puruSake prati jisa viSayakA Avaraka ho, vaha ajJAna usa puruSake tadviSayaka jJAnase nivartya hotA hai' ityAdi tatprayojaka niyama Upara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama stabaka ] bhASAnuvAdasahitA viSayagatAjJAnasya svasamAnAdhikaraNabodhanAzyatve / siddhe vRtterAnnirgamana paryavasyatItyanye // 113 // sAmAnAdhikaraNye satyeva tamaH prakAzanAzyamiti / dRSTAnurodhatastannirgamanaM sidhyatItyeke // 114 / / smalAbhajJAnanivartyamiti tatprayojakasya nirUpayituM zakyatvena tayovirodhanirvAho bhavatIti tadartha vRttinirgamApekSeti matena samAdhatte--atreti // 112 / / viSayagatAjJAnasya lAghavAt svasamAnAdhikaraNajJAnanivartyatvasiddhAvarthAd vRtti. nirgamaH phalatIti matAntaramAha-viSayeti // 113 / / bAhyaprakAzasya bAhyatamonivartakatvaM sAmAnAdhikaraNye satyeva dRSTamiti dRSTAnurodhAd vRttinirgamaH sidhyatIti matAntaramAha-sAmAnAdhikaraNya iti // 114 // kahA gayA hai, usIse nirvAha hogA ? nahIM, nahIM hogA, kyoMki aisA mAnanepara parokSa jJAnase bhI viSayagata ajJAnakI nivRttikA prasaMga ho jAyagA / vRttikA nirgama mAnanese to 'jo ajJAna jisa puruSake prati jisa viSayakA AvAraka hotA hai, vaha usI puruSake tadviSayaka ajJAnake AzrayabhUta caitanyake saMsargase utpanna honevAle jJAnase nivartya hotA hai'-isa rItise jJAnAjJAnake virodhake prayojaka niyamakA nirUpaNa ho sakatA hai, ataH virodhake nirvAha ke lie vRttikA nirgamana apekSita hai, isa matase samAdhAna kiyA // 112 // isa viSayameM matAntara darzAte haiM-'viSayagatA0' ityAdise / jaba viSayagata ajJAna svasamAnAdhikaraNa jJAnase naSTa hotA hai, aisA siddha hai, taba vRttikA nirgamana arthAt hI paryavasita hotA hai, yoM anya kahate haiN| tAtparya yaha huA ki viSayagata ajJAnakI nivRtti viSayagata jJAnase hI hotI hai, aisA jaba lAdhavase siddha hI hai, taba vRttikA viSayadezameM nirgamana jarUra mAnanA par3egA, kyoMki bahinirgamanake binA vRtti viSayadezameM ho nahIM sakatI, ataH vRttinirgama arthAt siddha hotA hai // 113 // _ 'sAmAnAdhikaraNye' ityAdi / andhakArakI nivRtti andhakArasamAnAdhikaraNa prakAzase hotI hai, aisA vyavahArameM dRSTa hai, usake anurodhase vRttikA nirgama siddha hotA hai arthAt jaise bAhya prakAza bAhya aMdhakArakA nivartaka sAmAnAdhikaraNyase hI hotA hai, vaise hI vRtti viSayagata ajJAnakI nivRtti viSaya dezameM jAkara hI karegI, ataH vRttikA nirgama siddha hotA hai, aisA kaI eka mAnate haiM / 114 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 siddhAnta kalpavallI AvaraNAbhibhavArtha mA bhUttannirgamApekSA / syAcciduparAgasidhyai tadabhedavyaktaye'thavetyanye / / 115 // itthaM pratyagabhine brahmaNi vedAntavAkyAnAm / tAtparyeNA'nvayato jIvaparAbhedasaMsiddhiH // 116 // iti zrImatparamahaMsa parivrAjakAcArya - zrIparamazivendrapUjyapAdaziSya zrI sadAziva brahmendraviracitavedAntasiddhAntakalpavallyAM prathamaH stabakaH samAptaH // [ vRttinirgamanavAda ciduparAgo'bhedAbhivyaktirvA vRttiphalamiti matayostu tadarthameva vRttinirgamana - kalpanamityAha -- AvaraNeti // 115 // parisamApya sarvavedAntasiddhaM pratyabrahmA bhedamupasaMharati prAsaGgikaM itthamiti // 116 // iti zrImatparamahaMsaparivrAjakAcArya zrImatparama zivendra pUjyapAdaziSya zrIsadAzivabrahmendra praNIta zrIvedAntasiddhAntakalpavallI vyAkhyAyAM kesaravallyAkhyAyAM prathamaH stabakaH // 'AvaraNA0 ' ityAdi / AvaraNa ke abhibhava ke lie vRttinirgamanakI apekSA bhale hI na ho, kintu ciduparAgakI ( caitanya ke sAtha viSaya ke sambandha kI ) siddhike lie athavA abhedAbhivyaktike lie vRttike nirgamanakI kalpanA Avazyaka hai, aisA kaI loga kahate haiM / / 115 / / prAsaMgika samApta karake saba vedAntoMse siddha pratyagbrahma ke abhedakA upasaMhAra karate haiM-' ittham' ityAdise / -- isa prakAra pratyagAtmAse abhinna brahmameM vedAntavAkyoMkA tAtparyarUpase yathArtha anvaya ho jAtA hai, isalie jIva aura paramAtmA ke abhedakI siddhi ho jAtI hai // 116 // mahAmahopAdhyAya paNDitavara zrIhAthIbhAI zAstriviracita-siddhAnta kalpavallIbhASAnuvAdameM prathama stabaka samApta / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA dvitIyaH stabakaH 1. zrutipratyakSayoH prAbalyadaurbalyavAdaH / nanvadvaite brahmaNi vedAntasamanvayaH kathaM sidhyet / vizvagatasacca viSayapratyakSavirodhadarzanAditi cet // 1 // iha taccazuddhikArA: pratyakSaM no ghaTAdi gRhNAti / kintu ghaTAdyanuviddhaM sanmAtramato na virodha iti // 2 // 59 prathamastabake sarvavedAntAnAma dvitIyabrahmaNi samanvayaM vyutpAdya tasya dRDhIkaraNAya pramANAntarA virodha vyavasthApayiSyan prathamaM ghaTaH sannityAdighaTAdiprapaJcagatasattvagrAhipratyakSa virodhAt kathamadvitIye brahmaNi vedAntAnAM samanvayaH sidhyediti pratyakSavirodha zaGkate - nanviti // 1 // yadi pratyakSaM ghaTAdiprapaJcaM tatsattvaM vA gRhNIyAt, tadA paraM virodhaH / na tathA gRhNAti, kintu adhiSThAnatvena ghaTAdyanugataM sanmAtrameva / tathA ca pratyakSamapi sadrUpa brahmAdvaita sidhyanukUlameveti matena pariharati -- iheti / yathA zrameSvindriyAnvaya prathama stabakameM brahmameM saba vedAntoM ke samanvayakA pratipAdana kiyA / punaH usIko dRr3ha karaneke lie anya pramANake sAtha avirodhakI vyavasthA karate hue granthakAra pahale - 'ghaTaH san' ityAdi ghaTAdi prapaMcagata sattvagrAhI jo pratyakSa hotA hai, usake sAtha virodha honese advaita bahmameM vedAntoMkA samanvaya kaise siddha hogA ? yoM pratyakSavirodhako Age rakhakara zaGkA karate haiM---' nanvadvaite' ityAdise / advaita brahmameM vedAntasamanvaya kaise siddha hogA ? kyoMki pratyakSa se vizvake raat pratIta hotI hai // 1 // samAdhAna karate haiM - 'iha tacca 0 ' ityAdise | isa viSaya meM tatvazuddhigranthakArakA kahanA hai ki pratyakSa yadi ghaTAdi prapaJcakA athavA tadgata savakA grahaNa kare, to virodha hogA, parantu pratyakSa aisA nahIM karatA, kintu adhiSThAnarUpase ghaTAdimeM anuviddha sanmAtrakA hI grahaNa karatA hai, ataH virodha nahIM hai / pratyuta pratyakSa bhI sadrUpa brahmAdvaitakI siddhi meM anukUla hai / jaise zuktirajatAdi bhrama meM indriyakA anvaya aura vyatireka, adhiSThAna ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [pratyakSa aura zrutimeM balAbala astu ghaTAderindriyavedyatvamathA'pi na virodhaH / nyAyasudhoditarItyA sadbuddhabrahmasattvaviSayatvAt // 3 // saMkSepakoktarItyA'kSasyA'pi ghaTAdisattvaviSayatvam / bhavatu tathApi na tatvAvedakatA mAnateti na virodhaH // 4 // vyatirekayoradhiSThAnedamaMzagrahaNa evopakSayaH, adhyastarajatAdestu bhrAntyaiva pratibhAsaH, tathA sarvatrendriyaiH sanmAtragrahaNam , mAyikaghaTatadbhedAdestu bhrAntyaiva pratibhAsa iti bhAvaH // 2 // astu ghaTAdiprapaJcasya pratyakSavedyatvam, tathApi na virodhaH, 'ghaTaH san' ityAdisadabuddharadhiSThAnabrahmasatvaviSayatvAt / sattvAntara viSayatvakalpane gauravAditi matAntaramAha-astviti // 3 // pratyakSasya ghaTAdigatAdhyastasattvagrAhitve'pi parAviSayatvena tasya na tattvAvedakatvaM prAmANyam / zrutestu tatprAmANyamastIti na tadvirodha iti matAntaramAhasaMkSepaketi // idamaMzake grahaNameM upakSINa ho jAtA hai aura adhyasta rajatAdikA pratibhAsa bhrAntise hI hotA hai, vaise hI sarvatra indriyoMse sanmAtrakA grahaNa hotA hai aura mAyika ghaTAdi tathA usake bheda AdikA pratibhAsa to bhrAntise hI hotA hai // 2 // isa viSayameM nyAyasudhAkArakA mata kahate haiM-'astu' ityAdise / ghaTAdi prapaJcameM indriyavedyatva (pratyakSavedyatva ) bhale hI rahe, tathApi virodha nahIM hai, kyoMki nyAyasudhAmeM 'ghaTaH san' isa udAharaNameM jo sadbuddhi hotI hai, vaha adhiSThAna brahmake hI satvako viSaya karatI hai, kAraNa ki isa buddhike viSaya anya sattvako mAnanemeM gaurava hotA hai, aisA nirUpaNa kiyA hai // 3 // isI viSayameM sarvajJamunikA mata darzAte haiM-'saMkSepako.' ityAdise / saMkSepazArIrakake kathanake anusAra yadyapi pratyakSameM ghaTAdisattvaviSayatva hai sathApi vaha ghaTAdigata adhyasta sattvako hI viSaya karatA hai, ataH parAgviSaya honese usameM tattvAvedakatvarUpa prAmANya nahIM hai aura zrutimeM to tattvAvedakatvarUpa prAmANya ke honese sarvathA virodha nahIM hai // 4 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA wwwwwwwwwww pratyakSasamadhigamyaM satvaM jAtyAdi na tvabAdhyatvam / na virudhyate tadetanmithyAtveneti cakSate kecit // 5 // yAvad brahmavinizcayamabAdhyatArUpasattvasya / pratyakSagrAhyatve'pyavirodhaH zrutibhirityanye // 6 // astu virodhastadapi zrutyA nirdoSayA kanIyasyA / jyAyo'pi pratyakSa zaGkitadoSaM ca bAdhyamityapare // 7 // vartamAnamAtragocarapratyakSeNa kAlatrayAvAdhyatvarUpasattvagrahaNAyogAt tadvadya jAtyAdirUpameva sattvam / tacca mithyAtvena na virudhyata iti matAntaramAhapratyakSeti // 5 // dvividhaM sattvam-yAvadbrahmajJAnamabAdhyatvarUpaM sarvadaivA'bAdhyatvarUpaM ceti / tatrA''dyasya pratyakSagrAhyatve'pi mithyAtvapratipAdakazrutibhirna virodha iti matAntaramAha-yAvaditi // 6 // prapaJcasya mithyAtvasatyatvagrAhiNoH zrutipratyakSayoviroghe'pi doSazaGkAkalaGkitaM prathamapravRttamapi pratyakSa nirdoSatvAdapacchedanyAyena paratvAbalIyasyA zrutyA bAdhyata iti matAntaramAha-astviti // 7 // isa prasaGgameM anya mata bhI dikhalAte haiM-'pratyakSaH' ityAdise / pratyakSase jo sattva jAnA jAtA hai, vaha jAtyAdirUpa sattva hai; abAdhyatvarUpa nahIM hai, kyoMki vartamAnamAtrako viSaya karanevAlA pratyakSa kAlatrayAbAdhyatvarUpa sattvako grahaNa nahIM kara sakatA aura vaha jAtyAdirUpa sattva mithyAtvakA virodhI nahIM hai, aisA kaI eka kahate haiM // 5 // ____ yAvad brahmaH' ityAdi / anya matavAlokA kahanA hai ki sattva do prakArakA hotA hai-eka to brahmajJAna jabataka na ho tabataka abAdhita rahanevAlA aura dUsarA sarvadaiva abAdhita rahanevAlA / ina donoMmeM se brahmajJAnakI utpattike pahale taka rahanevAlA abAdhyatvarUpa jo prathama satva hai, usameM pratyakSa dvArA grAhyatva honepara bhI mithyAsvapratipAdaka zrutise koI virodha nahIM hai // 6 // ___'astu' ityAdi / prapaJcameM mithyAtvabodhaka zruti aura satyatvagrAhI pratyakSaina donoMkA virodha bhale hI ho, tathApi doSazaGkAse kalaGkita pratyakSake prathama pravRtta honepara bhI usakA nirdoSa aura para honeke kAraNa balIyasI zrutike dvArA apacchedanyAyaseOM bAdha hotA hai, aisA anya kahate haiM // 7 // * jaiminIya pUrvamImAMsAke SaSThAdhyAyake paJcama pAdameM-'paurvAparye pUrvadaurbalyaM prakRtivat' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [ zruti aura pratyakSameM balAbala zrutirapi tAtparyavatI balIyasItyAha bhAmatIkAraH / vivaraNavArtikakArAstvAhuH zrutimAtramiha balIya iti // 8 // nanvevaM 'yajamAnaH prastaraH' iti yajamAnasya prastarAbhedabodhakazrutyA tadbhedapratyakSamapi bAdhyatAmityAzakyA''ha-zrutirapIti / tAtparyavatyeva zrutirmAnAntarAd balIyasI / prastarastutyarthavAdasya tu stutau tAtparyam , na tu svArthe / atastatra mAnAntaravirodhe yadi zaGkA ho ki zrutise pratyakSakA yadi bAdha ho, to 'yajamAnaH prastaraH' (prastara-darbhamuSTiyajamAna hai) ityAdi prastarake sAtha yajamAnakA abhedabodhana karanevAlI zruti yajamAna aura prastarake bhedakA bodha karanevAle pratyakSakA bhI bAdha karegI; to isa zaGkAkA samAdhAna karate haiM-'zrutirapi' ityAdise / zruti bhI tAtparyavatI hI balIyasI mAnI jAtI hai, aisA bhAmatIkAra vAcaspatimizra kahate haiM arthAt tAtparyavatI zruti mAnAntarase balavatI isa adhikaraNameM apacchedanyAya darzAyA hai| prasaMga aisA hai ki jyotiSToma yAgameM havirdhAnapradezase bahiSpavamAna stotra ke lie bahiSpavamAna sthAnako adhvaryu Adi jaba jAte haiM, taba adhvaryu, prastotA, udgAtA, pratihA, brahmA, yajamAna aura prazAstA-ina sAtoMkI kramase paMkti calatI hai| usa samaya adhvaryukA kAcha prastotA pakar3atA hai, prastotAkA kAcha udgAtA pakar3atA hai, yoM pUrva-pUrvakA kAcha pIchevAlA pakar3akara calatA hai| yadi kisIke hAthase apane AgevAlekA kAcha chUTa jAya, to isako apaccheda kahate haiM / isake prAyazcittake vicAra meM yadi prastotAke hAthase adhvaryukA kAcha chUTa jAya, to yaha prastotAkA apaccheda kahalAtA hai| usakA prAyazcitta brahmAko vara denA likhA hai| yadi pratihartAke hAthase udgAtAkA kAcha chUTa jAya, to yaha pratihartAkA apaccheda kahalAtA hai| usakA prAyazcitta sarvasva denA likhA hai| aura yadi prastotAkA kaccha udgAtAke hAthase chUTa jAya, to udgAtAkA apaccheda hogA, aisI sthitimeM jisa jyotiSToma yAgakA AraMbha kiyA hai, usako dakSiNArahita pUrA karake phira jyotiSToma yAga karanA cAhie aura usa yAgameM pUrva jo adakSiNa yAga kiyA hai, usameM deya dakSiNA denI cAhie-ityAdi likhA hai| jahAM pahale pratihatakA apaccheda huA aura pIche udgAtAkA apaccheda huA, vahAMpara saMzaya hotA hai ki pUrvotpannanimittaka prAyazcitta karanA yA uttarotpannanimittaka ? pUrvapakSa aisA hai ki prathamotpannanimittaka hI prAyazcita karanA cAhie, kyoMki yaha asaJjAtavirodhI hai / upakramanyAyase siddhAnta yaha hai ki jahAM pUrvanimittajJAnase. uttarajJAnotpasikA virodha nahIM ho sakatA, vahAM uttara jJAna svavirodhI pUrva jJAnakA bAdha karatA huA hI utpanna hotA hai| ataH uttara jJAnase pUrva jAyamAna prAyazcittajJAna mithyA ho jAtA hai, kyoMki vaha uttara jJAnase bAdhita hai| aura uttara jJAnakA to koI bAdhaka nahIM hai, ataH pUrvakA daurbalya hai aura uttarakA prAbalya hai| prakRtameM prathamapravRtta pratyakSa doSazaGkAgrasta honese anAptApraNItatvena gRhItavyAptika uttara-vartI zruti usa pratyakSakI bAdhaka honeke kAraNa prabala hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA 63 2. zrutipratyakSayorupajIvyopajIvakabhAvavirodhaparihAravAdaH / nanu varNAdyavagAhipratyakSasyA''gamopajIvyatvAt / upajIvyavirodhe sati hanta prAbalyamAgamasya katham // 9 // zAbdapramitau varNAdyadhyakSa tu bhramapramAnugatam / heturna tatvarUpaM tasmAnna virodha ityAhuH || 10 // gauNyAdikarUpanaM yuktamiti bhAvaH / na tAtparyeNa zruteH prAbalyam, 'kRSNalaM zrapayet' ityatroSNIkaraNalakSaNAnApateH kintu zrutisvAdeva prAbalyamityutsargaH / sa ca mAnAntarasya viSayAntarasaMbhavasthale caritArthaH / tadasaMbhave'podyata iti matAntaramAha - vivaraNeti // 8 // varNapadAdigocaratvena tatpratyakSasya zrutAdvitIyabrahmajJAnahetutvenopajIvyatvAttadvirodhe sati kathamAgamasya prAbalyamiti zaGkate - nanviti / apaccheda / dhikaraNe hi upajIvyatvAbhAvAt pareNa pUrvastha bAgho yuktaH, -iha tu na tatheti bhAvaH ||9|| 'vRSamAnaya' ityAdivAkyaM zravaNadoSAd 'vRSabhamAnaya' ityAdirUpeNa zRNvato'pi hai aura 'yajamAnaH prastara: ' yahA~ prastarastutirUpa arthavAdakA to stutimeM tAtparya hai; svArtha meM tAtparya nahIM hai, ataH yahA~ mAnAntara ke sAtha virodha honese gauNI Adi kalpanA karanA yukta hai, aisA bhAva hai / vivaraNakAra prakAzAtmazrIcaraNa aura vArttikakAra surezvarAcArya -- ina donoM kA mata hai ki tAtparyase zrutikA prAbalya nahIM hai, kintu zruti honese hI vaha svayaM balavatI hai; anyathA 'kRSNalaM zrapayet' ( sone ke uradoM ko garama kare ) yahA~ uSNIkaraNameM lakSaNAkI prApti na hogI, ata: zrutitva hI prAbalyakA prayojaka hai, aisA utsarga hai| yaha utsarga, jahA~ mAnAntara ke viSayAntarakA sambhava hotA hai, vahA~ caritArtha hotA hai; aura jahA~ mAnAntarakA viSayAntara nahIM hotA, usa sthalameM usakA anuvAda hotA hai // 8 // zaGkA karate haiM - 'nanu' ityAdise / varNa, pada, vAkya Adiko viSaya karanevAlA pratyakSa to zruta advitIya brahmajJAnakA hetu honese upajIvya hai / yadi isa upajIvya ke sAtha virodha hogA, to AgamakA prAbalya kaise hogA ? arthAt apacchedAdhikaraNameM to upajIvya nahIM honeke kAraNa parase pUrvakA bAdha yukta hai; kintu yahA~ aisA nahIM hai, aisA bhAva hai // 9 // pUrvokta zaGkAkA samAdhAna karate haiM - ' zAbda0' ityAdise / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [ upajIvyopajIvakake virodhakA parihAra slara ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ anye tu yogyatAsidhyapekSaNe'pyatra na virodhaH / AmuktyasadvilakSaNasattvopagamAditi prAhuH // 11 // tAtvikasattvena jaganiSidhyate neha nAneti / tena padAdhupamardanazaGkAvirahAnna doSa ityeke // 12 // zabdapramitidarzanena zAbdapramitau varNapadAdeH pratyakSa bhramapramAsAdhAraNameva hetuH, na tu varNapadAdisvarUpam / tasmAdadvaitAgamena varNapadAdisvarUpopamarde'pi nopajIvyavirodha iti matena samAdhatte-zAbdeti // 10 // yadyapyayogyavAkyAcchAbdapramAnudayena yogyatAsvarUpasidhyapekSA'sti, tadapekSAyAmapi muktiparyantaM vyAvahArikAsadvilakSaNatvArthakriyAsamarthatvAbhyupagamAnnopajIvyavirodha iti matAntaramAha-anye viti // 11 // 'meha nAnAsti' iti zrutyA pAramArthikasattvenaiva prapaJco niSidhyate, na tu vyAvahArikasattvena / na cA'prasaktapratiSedhaH, zuktau rajatAbhAsapratItireva satyarajataprasakti zAbdapramitimeM varNa, pada AdikA pratyakSa hetu hai sahI, para vaha hetu bhrama aura pramA donoMmeM sAdhAraNa hai, kyoMki 'vRSamAnaya' (vRSako le Ao) ityAdi vAkyase zravaNa karanevAleko kAnake doSase 'vRSabhamAnaya' (vRSabhako le Ao) ityAdirUpa zAbda pramA hotI hai, aisA dIkhane meM AtA hai| isase varNa, pada AdikA pratyakSa bhrama aura pramA donoMmeM sAdhAraNa hetu hai, varNa, padAdikA svarUpa hetu nahIM hai; yaha jJAta hotA hai / ataH advaitAgamase yadi varNa, pada AdikA svarUpopamarda ho, to bhI upajIvyavirodha nahIM hai // 10 // matAntara darzAte haiM anye tu' ityAdise / anya yoM mAnate haiM ki yadyapi ayogya vAkyase zAbda pramAkA udaya nahIM hotA; isaliye yogyatAsvarUpakI apekSA rahatI hai, tathApi usako apekSAmeM bhI jabataka mukti na ho tabataka vyAvahArika asadvilakSaNa aura arthakriyAmeM samartha sattvakA abhyupagama hai, ataH upajIvyake sAtha virodha nahIM hotA hai // 11 // isI viSayameM matAntara kahate hai-'tAcikasattvena' ityAdise / 'neha nAnA'sti kiJcana' isa zrutise pAramArthika sattvarUpase prapaJcakA niSedha kiyA jAtA hai; vyAvahArika sattvarUpase nahIM / yadi kaho ki aprasaktakA pratiSedha nahIM hogA arthAt prapaJcameM pAramArthika sattvakI prasaktina honese usakA pratiSedha kaise hogA? to uttara dete haiM jaise zuktimeM rajatAbhAsapratItiko hI satya rajatakI prasakti mAnakara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA kecittAttvikameva hi sattvaM tasyA'nuvedhato jagati / savAbhimate tasmin sasvaniSedhe'pyadoSa iti // 13 // itthaM tAtvikasattAbhinnatadAbhAsakalpanAbhAve / satyarajatAtirikto rajatAmAsaH prakalpyate kimiti // 14 // 65 riti tanniSedhavat prapaJca satyatvAbhAsapratItireva pAramArthika satyatvapratItiriti tanniSedhopapatteH / ato vyAvahArika sattvAniSedhena varNapadayogyatAdisvarUpopamardanazaGkAnavakAzAnnopajIvyavirodha iti matAntaramAha - tAttviketi // / 12 / / brahmaNi pAramArthikaM satyatvam, prapaJca vyAvahArikam, zuktirajatAdau ca prAtibhAsikamiti sattAtraividhyaM nopeyate / adhiSThAna brahmasacAnuvedhAdeva prapaJca zuktirajatAdau ca sattvAbhimAnopapattyA sattvAbhAsa kalpanasya niSpramANatvAt / evaM ca prapaJca sattvaniSedhe'pi nopajIvya virodha iti matAntaramAha - keciditi // 13 // nanvevaM brahmagatapAramArthikasattvAtirekeNa prapaJca sattvAbhAsAnabhyupagame vyavahitasatyarajatAtirekeNa rajatAbhAsotpattiH kimityupeyata iti zaGkate - itthamiti // 14 // - usakA niSedha hotA hai, vaise hI prapaJca meM satyatvAbhAsakI pratIti hI pAramArthika satyatvakI pratIti hai, aisA mAnane se usakA niSedha yukta hI hai / ataH vyAvahArika sattvakA niSedha na hone se varNa, pada, yogyatA Adike svarUpake upamardanakI zaGkAkA avakAza hI na honese upajIvyavirodha sarvathA nahIM hai; aisA kaI ekakA mata hai / / 12 / / 'kecit' ityAdi / kaI ekakA mata hai ki brahmameM pAramArthika sattva hai, prapaJca meM vyAvahArika sattva hai aura zukti- rajata AdimeM prAtibhAsika sattva hai; yoM tIna prakArako sattA nahIM mAnanI cAhiye, kyoMki adhiSThAnabhUta brahmakI sattA ke anuvedhase hI prapaJca aura zuktirajata AdimeM sattvAbhimAnakI upapatti ho jAne se sattvAbhAsakI kalpanA niSpramANa hai, ataH prapaJca meM sattvakA niSedha honepara bhI upajIvya ke sAtha virodha nahIM hotA / / 13 // ' ittham' ityAdi / isa prakAra yadi brahmagata tAttvika sattAse bhinna prapaJca meM satvAbhAsakI kalpanA nahIM hogI, to satyarajatase atirikta rajatAbhAsakI kyoM kalpanA karate ho ? arthAt vyavahita satya rajatase bhinna rajatAbhAsakI utpatti kyoM mAnate ho ? // 14 // 9 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 siddhAntakalpavallI [ pratibimbameM satyatvamithyAtvavAda iti vedasannikarSAdaparokSAnahameva rUpyamiti / aparokSAnubhavavalAdrUpyAbhAsasya kalpanA yuktA // 15 // 3. pratibimbasya bimbAbhedabhedAbhyAM satyatvamithyAtvavAdaH nanvitthaM prativimbabhramasthale sannikarSavaikalyAt / mukure mukhAntaraM syAd grIvAsthitanijamukhAtirekeNa // 16 // iha na mukhasyA'dhyAso mukurAhatadRSTisanikRSTatvAt / kintvasya mukuragatvaM bhrama iti nigadanti vivaraNAnugatAH // 17 // vyavahitasyA'sanikRSTasyA''parokSyAsaMbhavAcchuktirajatAdau ca tadanubhavAttanniAhAya tadupagama iti pariharati-iti cediti / anenA'sanikRSTabhramasthale'nirvacanIyaviSayotpattiriti niyamo darzito bhavati // 15 // asminniyame'tiprasaGgamAzaGkate-nanviti / saMnikarSavaikalyAditi lalATAdipradezAvacchedena mukhasya sanika bhAvAdityarthaH / bimbAtiriktapratibimbAbhyupagame brahmapatibimbasyA'pi jIvasya tato bhedena mithyAtvApatyA muktibhAktvAnupapattiriti bhAvaH // 16 // bhavedevaM yadi darpaNe mukhasyA'dhyAsaH syAt , na tvetadasti , tasya darpaNapratiisa zaGkAkA samAdhAna karate haiM-'iti cet' ityAdise / aisI zaGkA ho, to uttara sunie, vyavahita rUpyake sAtha indriyasannikarSa nahIM ho sakatA aura asanikRSTa zuktirajatakA aparokSa nahIM ho sakatA aura yahA~para aparokSa anubhava hotA hai, isa anubhavase yahA~ rUpyAbhAsakI kalpanA yukta hai| isase asaMnikRSTa bhramasthalameM anirvacanIya viSayakI utpatti hotI hai, aisA niyama batalAyA gayA // 15 // 'nanvittham' ityAdi / Upara jo niyama darzAyA gayA, isameM atiprasaGgakI zaMkA karate haiM yadi aisA niyama mAnoge, to pratibimbabhramasthalameM saMnikarSakA vaikalya honese arthAt lalATAdipradezAvacchedase mukhakA sannikarSa na honese AdarzameM bimbase atirikta pratibimba arthAt prIvAsthita nijamukhase atirikta mukha mAnanA hogA; isa niyamake anusAra mAnanese brahmapratibimba jIvake bhI brahmase bhinna honepara jIvameM mithyAtvakI Apatti A jAyagI isase jIvako muktiprAptikI upapatti na hogI, yaha bhAva hai // 16 // 'iha na' ityAdi / ukta Apatti tabhI A sakatI hai, jaba darpaNameM mukhakA abhyAsa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA vimbamukhAt pArzvasthairbhedena nirIkSyamANamAdarze / pratibimbitaM mukhaM tanmithyetyadvaita vidyAkRt // 18 // nanu kathamayamadhyAsastaddhetvajJAnasaMkSayAditi cet / vikSepazaktimAtravadajJAnaM tatra heturityAhuH // 19 // 67 hataparAvRttadRSTisaMnikRSTatvAt / kintu 'mamedaM mukhaM darpaNe bhAti nA'tra mukhamasti ' iti darpaNasthatvabAdhayoranubhavAdasya darpaNasthatvamevA 'dhyasyata iti matAntaramAhaiheti / bimbamukhAd bhedena tatsadRzatvena ca pArzvasyaiH spaSTa nirIkSyamANaM darpaNe pratibimbitaM tato bhinnaM svarUpato mithyaiva, svakaragatAdiva rajatAcchuktirajatam / 'darpaNe me mukham' iti vyapadezastu svacchAyAmukhe svamukhavyapadezavagauNa iti jIvatraividhya vAdyabhiprAyamA viSkurvatAM matamAha - vimbeti / asmin pakSe pratibimba jIvasya mithyAtve'pi avacchinna jIvasya satyatvAt na pUrvoktamuktibhAktvAnupapattiriti bhAvaH // 18 // darpaNapratyakSeNopAdAnAjJAnanAzAt kathaM pratibimba dhyAsa ityAzaGkaya tatpratya hotA, para aisA to hai nahIM arthAt yahA~ darpaNa meM mukhakA abhyAsa nahIM hai, kintu darpaNase pratihata hokara parAvRtta huI dRSTise sannikRSTa honeke kAraNa mukhakA bhAna hotA hai / kevala isa mukhakA mukuragatva - darpaNasthatva - bhAsanA bhrama hai; kyoMki 'yaha merA mukha darpaNa meM bhAsatA hai; yahA~ mukha nahIM hai' aisA darpaNasthatva aura bAdhaina donoM ke anubhUta honese kevala darpaNasthatva hI adhyasta hai; aisA vivaraNAnuyAyI kahate haiM / / 17 / / 'bimbamukhAt' ityAdi / pArzvastha ( pAsa baiThe hue) puruSoM dvArA bimbabhUta grIvAstha mukhase bhinnarUpase tathA usake sadRzarUpase nirIkSyamANa darpaNa meM pratibimbita mukha, svahastagata rajatase bhinna zuktirajatake samAna, usase bhinna evaM svarUpase mithyA hI hai; 'darpaNa meM merA mukha hai' aisA kathana to apane chAyAmukhameM svamukha ke kathana ke samAna gauNa hai, jIvakI trividhatA mAnanevAloMkA mata hai / isa matameM pratibimbajIvakA to midhyAtva hai, kintu avacchinna jIva satya hai, ataH muktikI anupapatti nahIM hotI / / 18 // 'nanu' ityAdi / darpaNakA pratyakSa honese upAdAnabhUta ajJAnakA nAza ho jAnepara yaha pratibimbAbhyAsa kaise hogA ? yoM zaGkA karake usakA parihAra karate haiM / yadyapi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 siddhAntakalpavallI [ pratibimbameM satyatvamidhyAtvavAda la mUlAjJAnaM heturbimbAsaMnihitamukuradhIrbAdhaH / bimbAdidoSajatvAt prAtItikatA ca ghaTata ityeke // 20 // kSeNa tadajJAnasyA''varaNAMzanAze'pi bimbasannidhAnAdipratibandhAdvikSepAMzena nAzAbhAvAt tAdRzamevA'jJAnaM pratibimbopAdAnamiti pariharati-nanviti // 19 // na tAvad vikSepazaktimadavasthAjJAnaM pratibimbopAdAnam / yatra pUrvameva darpaNapratyakSa pazcAt bimbasaMnidhau tatra pratibandhakAmAvAdvikSepAMzasya nAze pratibimbAnudayaprasaprAt / kintu vikSepazaktimanmUlAjJAnameva tadupAdAnam / na ca tatrA'pi tulyo doSaH, parAviSayavRttInAM svasvaviSayAvacchinna caitanyapradeze mUlAjJAnAvaraNazaktyaMzAbhibhAvakatve'pi tadIyavikSepAnivartakatvasya vyAvahArikaghaTAdivikSepAnivRttyA klasatvAditi matAntaramAha-mUleti / nanu tarhi bimbApasaraNe'pi yAvad brahmajJAnodayaM pratibimbAnuvRttiH syAta, upAdAnAjJAnasattvAdityAzayA''ha-bimbAsaMnihitamukuradarpaNake pratyakSase adhiSThAnake ajJAnake AvaraNAMzakA nAza honepara bhI bimbasannidhAna Adi pratibandhakoMke kAraNa usake vikSepAMzakA nAza nahIM hotA; ataH vikSepazaktise yukta ajJAnake pratibimbopAdAna honese hI adhyAsa upapanna hai // 19 // pUrvokta samAdhAnameM anupapatti batalAkara anya samAdhAna kahate haiM'mUlAjJAnam' ityaadise| vikSepazaktivAlA avasthAjJAna pratibimbakA upAdAna ho nahIM sakatA, kyoMki jahA~ pahale hI darpaNakA pratyakSa huA pIche bimbakI sannidhi huI vahA~ pratibandhakake na honese vikSepAMzakA nAza ho jAnepara pratibimbakA udaya nahIM hogA; kintu vikSepazaktivAlA mUlAjJAna hI pratibimbakA upAdAna hotA hai / yadi yoM kahe ki isa pakSameM bhI to doSa tulya hai; to usapara kahate haiM-parAga viSayaka jo vRttiyA~ haiM, unameM apane-apane viSayAvacchinna caitanyapradezameM mUlA. jJAnake AvaraNazaktyaMzakA abhibhAvakatva honepara bhI vyAvahArika ghaTAdivikSepakI nivRtti na honese una vRttiyoMmeM mUlAjJAnake vikSepAMzake ani. vartakatvakI kalpanA kI jAtI hai, ataH pratibimbAdhyAsameM mUlAjJAna hI hetu hai / yahA~ zaMkA hotI hai ki yadi mUlAjJAnako hetu mAnoge, to mUlAjJAnakI nivRtti brahmajJAnake binA hotI nahIM, isalie bimbako haTA lenepara bhI jabataka brahmajJAnakA udaya nahIM hogA tabataka pratibimbakI anuvRtti rahegI, nivRtti nahIM hogI, kyoMki upAdAnabhUta ajJAna hai hii| isa zaGkAkA samAdhAna karate haiM-bimbake asaMnidhAnase sahakRta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA 4. svapnAdhiSThAnavAdaH kecit svamo'pyevaM mUlAjJAnaikahetuko bhavati / nidrAjanyatayA pratibhAmAtro brahmabodhavAdhya iti // 21 // dhIrbAdha iti / bimbAsaMnidhisahakRtamukurapratyakSaM mUlAjJAnAnivartakamapi svviruddhttkaaryvikssepnivrtkmevetyrthH| tathA ca brahmajJAnasya nivartakatvapakSe'pi tAGmukurapratyakSa mudgaraprahAro ghaTasyeva pratibimbasya tirodhAyakamevetyubhayathA na pratibimbAnuvRttiriti bhAvaH / nanu tarhi tasya vyAvahArikatvApattirityAGkayA''ha-vimbAditi / bimbasaMnidhAnasvacchatvAdidoSajanyatvAt prAtibhAsikamityarthaH / tathA ca avidyAtiriktadoSAjanyatvameva vyAvahArikatvaprayojakamiti bhAvaH // 20 // evaM svamo'pyavasthAzUnye'haMkAropahite zuddha vA caitanye 'dhyAsAt mUlAjJAnopAdAnaka eva, AgantukanidrAdidoSajanyatvAt prAtibhAsikaH brahmajJAnabAdhyazceti matAntaramAha-keciditi / brahmajJAnakabAdhyatve'pi svapnasya prabodhe sati tirodhAnAnna jAgrahazAyAmanuvRttiriti bhAvaH // 21 // mukurakA pratyakSa yadyapi mUlAjJAnakA nivartaka to nahIM hogA, tathApi svaviruddha jo mUlAjJAnakA vikSeparUpa kArya hai usakA nivartaka hogA hii| isalie brahmajJAna mUlAjJAnakA nivartaka hai, isa pakSameM bhI ukta (bimbAsannidhisahakRta) mukurakA (darpaNakA) pratyakSa, jaise mudgaraprahAra ghaTakA tirodhAyaka hotA hai, vaise hI pratibimbakA tirodhAyaka hotA hai, yoM donoM prakAroMse pratibimbAnuvRtti nahIM hotii| yadi kahA jAya ki aisI dazA meM pratibimbameM vyAvahArikatvakI Apatti hogI ? to usapara kahate haiMisa pratibimbameM bimbasaMnidhAna aura svacchatvAdi doSajanyatva honese prAtItikatA (prAtibhAsikatA) hI hai arthAt avidyAtirikta doSase ajanyatva hI vyAvahArikatAkA prayojaka hai, yaha bhAva hai // 20 // ___ 'kecita svamo0' ityaadi| isI rItise svapna bhI avasthAzUnya ahakAropahita athavA zuddha caitanyameM adhyasta hai, ataH usakA upAdAna mUlAjJAna hI hai, evaM Agantuka nidrA Adi doSase janya honeke kAraNa prAtibhAsika hai, isalie brahmabodhase bAdhya hai; aisA kaI eka mAnate haiN| yadyapi yaha svapna kevala brahmajJAnase hI bAdhya hai, tathApi prabodha honepara tirohita ho jAneke kAraNa usakI jAgrad-dazAmeM anuvRtti nahIM hotI // 21 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 siddhAnta kalpavallI svamAdhyAsasya pare prAhurjAgratprabodhato bAdham / brahmajJAnetaradhIbAdhyatayA prAtibhAsikatvaM ca // 22 // [ svapnAdhiSThAnavAda kecidavidyAvasthA lakSaNa nidrA nidAnakaH svamaH | sAMvyavahArika jIvajJAnAdvinivartya ityAhuH / / 23 / / 'bAdhyante caite rathAdayaH svapnadRSTAH prabodhe' iti bhASyokterjAgarite svapna - mithyAtvAnubhavAcca svapnAdhyAsasya jAgratprabodhAdeva bAdhaH / brahmajJAnetarajJAnabAdhyatayA prAtibhAsikatvaM ceti matAntaramAha - svapneti / upAdAnAjJAne satyapi bhramarUpeNApi jAgratprabodhena svapnabhramasya rajjau daNDabhrameNa sarpabhramasyeva bAdho yukta iti bhAvaH / / 22 / / - jAgradbhogapradakarmoparame vyAvahArikajagajjIvAvAvRNvantI mUlAjJAnAvasthAbhedarUpA nidvaiva svApraprapaJcasyopAdAnam, na mUlAjJAnam / punazca jAgradbhogapradakarmodbodhe vyAvahArikajIvasvarUpajJAnAt svopAdAnanidrArUpAjJAnanivRtyA tasya nivRttiriti matAntaramAha- keciditi // 23 // 'svapnAdhyAsasya' ityAdi / 'bAdhyante caite rathAdayaH svapnadRSTAH prabodhe ' ( svapnameM dekhe gaye ye rathAdi prabodha hote hI bAdhita ho jAte haiM ) aisA bhASyakAra kA vacana honese tathA jAgaraNa meM stramakA mithyAtva anubhUta honese svapnAdhyAsakA jApratprabodhase hI bAdha hotA hai aura brahmajJAnase itara buddhise bAdhya honeke kAraNa svapna meM prAtibhAsikatva hai aisA matAntaravAle kahate haiM / yahA~ upAdAnabhUta ajJAna to hai hI, tathApi rajju meM sarpabhrama ke bAda jAyamAna daNDabhramase sarpabhramakA jaise bAdha hotA hai, vaise hI bhramarUpa jApratprabodha se bhI svaprabhramakA bAdha mAnanA yukta hai, aisA Azaya hai // 22 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 'kecida 0 ' ityAdi / jAmadbodhake hetubhUta karmoMkA uparAma ho jAnepara vyAvahArika jAgrat aura jIva- ina donoMkA AvaraNa karatI huI mUla jJAnakI avasthAvizeSa nidrA hI svapraprapaJca kI upAdAna hai, mUlAjJAna nahIM / phira jAgrad - bhogaprada karmoMkA jaba. udbodha hotA hai; taba vyAvahArika jIvasvarUpakA jJAna honese svanopAdAnabhUta nidrArUpa ajJAnakI nivRtti honeke kAraNa usakI nivRtti ho jAtI hai, aisA kaI ekakA mantavya hai // 23 // www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ dvitIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA nidrAdoSayutAyAmantavRttAvabhivyakte / zuddhe caitanye syAt svamAdhyAsa iti manvate kecit // 24 // kecittasminnevA'vidyApratibimbacaitanye / svayamaparokSatayA'sya tu tadbhAsArtha na vRttyapekSeti // 25 // mn ahaGkAropahite zuddhe vA prAguktasvAnAdhyAso na yuktaH / Aye 'ahaM gajaH' gajavAnyA' iti bhAnApatteH / dvitIye pramAtRsaMbandhAya cakSurAdivRttyapekSopapatterityAzaya antaHkaraNasya bahirasvAtantrye'pi dehAntaHsvAtantryAt tadantaHkaraNavRttau nidrAdoSopetAyAmabhivyakta zuddhacaitanye tadAzritAvidyApariNAmarUpaH svapnAdhyAsa iti vivaraNopanyAsakanmatena dvitIyapakSe doSamuddharati-nidreti / sAkSAt pramAtRsaMbandhena tadbhAnopapattestadartha na cakSurAdivRttyapekSeti bhAvaH // 24 // avidyApratibimbe pUrvoktazuddhacaitanya eva svapnAdhyAsaH / asya zuddhacaitanyasya svata evA''parokSyAdadhyAsAvabhAsakatvopapattestadartha na cakSurAdivRttyapekSeti dvitIyapakSa eva matAntareNa doSamuddharati-keciditi / pramAtvasvapnadRSTatvAnubhavastu tadadhiSThAnazuddhacaitanyagocaratatsamaniyatAntaHkaraNavRttikRtAbhedAbhivyakteriti bhAvaH // 25 // pUrvokta svapnAdhyAsa ahaGkAropahita caitanyameM yA zuddha caitanyameM yukta nahIM hai, kyoMki ahaGkAropahita caitanyameM mAnanepara svapnadRSTa gajameM 'yaha gaja hai' aisA bhAna na hogA; kintu 'maiM gaja hU~' aisA bhAna hogaa| yadi zuddha caitanyameM mAne, to pramAtRsambandhake lie vRttikI apekSA hogI, ina donoM matoMmeM jo anupapatti AtI hai, usakA vivaraNopanyAsakArake matase dvitIyapakSokta-doSoddhArapUrvaka parihAra darzAte haiM-'nidrAdoSa0' ityAdise / ___ antaHkaraNakA yadyapi bAharake viSayameM svAtantrya nahIM hai, tathApi dehake bhItara usakA svAtantrya honese nidrAdoSase yukta antaHkaraNavRttimeM abhivyakta zuddha caitanyAzrita jo avidyA hai, uso avidyAkA svapnAdhyAsa pariNAma hotA hai; aisA vivaraNopanyAsakAra Adi mAnate haiN| isa matameM sAkSAt pramAtRsambandhase bhAna honepara usake lie cakSurAdi vRttikI apekSA nahIM rahatI // 24 // ___ 'kecit' ityAdi / avidyApratibimbarUpa pUrvokta zuddha caitanyameM hI svapnAbhyAsa hotA hai aura usa zuddha caitanyameM svataH hI aparokSatva honese vaha adhyAsakA avabhAsaka bana sakatA hai; ataH usake lie cakSurAdivRttikI apekSA nahIM hai, aisA kaI ekakA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [svapnAdhiSThAnavAda kecidahaMkRtyupahitatatpratibimbe tadadhyAsaH / nA'haMkAraviziSTe yena syAdahamiti pratItiriti // 26 // zuktIdaMyaitanyaprativimbe vRttimanmanoniSThe / adhyAso rajatAderata evA'nanyavedyatetyAhuH // 27 // nA'haMkAraviziSTe svapnAdhyAsaH / yena gajo'hamityAdipratyayaH prasajyeta / kintu ahaMkAropahite tatpratibimbacaitanya ityAdyapakSe'pi doSamuddharatikeciditi / vizeSaNavadupAgheH kAryAnvayAbhAvAditi bhAvaH // 26 // ___ evaM svapnAdhyAsasya matabhedenA'dhiSThAnamuktvA rajatAdhyAsasyA'pi tadAhazuktIti / zukIdacaitanya zuktIdamaMzAvacchinnacaitanyam , tasya pratibimba ityarthaH / ata eva pratibimbAdhyAsAdevetyarthaH / bimbe'dhyAse tu zuktyAdivadanyavedyatA syAdityarthaH // 27 // mata hai| yahA~ pramAtva aura svapnadRSTatvakA anubhava to adhiSThAnabhUta zuddha caitanyako viSaya karanevAlI tatsamaniyata antaHkaraNavRttise sampAdita abhedAvyaktise hotA hai // 25 // pUrvokta 24 veM zlokameM ahaGkAropahita caitanyameM yadi svapnAbhyAsa mAneM, to svamadRSTa gajameM 'yaha gaja hai' aisA bhAna na hogA, kintu 'maiM gaja hU~' aisI bhAnApatti hogI, aisI jo zaGkA kI thI, usa zaMkAkA parihAra kara matAntara darzAte haiM'kecidaham' ityAdise / kaI ekakA mata hai ki ahaGkAropahita caitanyameM svaprAdhyAsa hotA hai; ahaGkAraviziSTa meM nahIM, jisase svapnadRSTa gajameM 'maiM gaja hU~' aisI pratItikI Apatti hogI, kyoMki vizeSaNakI nA~I upAdhikA kAryAnvaya nahIM hotA, ataH 'yaha gaja hai' aisA bhAna hogA // 26 // yoM matabhedase svapnAdhyAsake adhiSThAnakA nirUpaNa karake aba rajatAcyAsameM bhI adhiSThAnaviSayaka matabheda darzAte haiM 'zuktIdam' ityaadise| zuktikA idamaMzAvacchinna jo caitanya hai, usakA vRttivAle manameM jo pratibimba hotA hai usameM rajatAdhyAsa hotA hai| ataH isa adhyAsake pratibimbameM honese bimbAdhyAsapakSameM zuktyAdikI nAI anyavedyatA nahIM hotI, kintu ananyavedyatA hotI hai, aisA kaI eka kahate haiM / / 27 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA idamaMzAvacchinne bimbe'pyadhyAsamabhyupetya pare / tattadavidyAzrayapuMgrAhyatvAnnA'nyavedyatetyAhuH // 28 // 5. svapnapadArthAnubhavavAdaH nanvastu zuktirUpye cAkSuSatApratyayaH kathaMcidapi / svanagajAdiSveSo'nubhavaH kathamAvirastviti cet // 29 // atrA''hustadavasare cakSuHpramukhendriyoparamAt / svAmeSu cAkSuSatvAnubhavo bhrama eva bhavatIti / / 30 // *rrrrrrrrrrrr. matAntaramAha-idamaMzeti / nanvevaM tarhi puruSAntaravedyatA syAt ityAzaDayA''ha-tattaditi // 28 // nanu zuktirajate cAkSuSatvAnubhavaH sAkSAdvA adhiSThAnadvArA vA kathaMcitsamarthyatAm / svApnagajAdiSu tathA'nubhavaH kathaM samarthanIya iti zaGkatenanviti // 29 // svamAvasthAyAM cakSurAdIndriyoparamAt svayaMjyotiSvavAdena svAmendriyakalpanAyA asaMpatipattezca doSasaMskArAnurodhena cAkSuSatvAnubhavo bhrama iti matena pariharati-atreti // 30 // bimbAdhyAsapakSameM bhI anyavedyatA nahIM hai, aisA matAntara kahate haiM-'idamaMzA.' ityAdise / anya-matavAle idamaMzAvacchinna bimbacaitanyameM hI abhyAsakA aGgIkAra karake tat-tat avidyAke AzrayabhUta puruSoM dvArA grAhya honese usameM anyavedyatAkI (puruSAmtara-vedyatAkI) Apatti nahIM AtI-yoM rajatAdhyAsakA nirUpaNa karate haiM // 28 / / 'nanvantu' ityAdi / zaGkA karate haiM ki zuktirUpyameM cAkSuSatvAnubhavakA kisI prakAra sAkSAt vA adhiSThAna dvArA samarthana karate ho, to bhale hI karo, parantu svapnadRSTa gajAdike viSayameM cAkSuSatvAnubhavakA kisa yuktise samarthana karate ho? isa zaMkAkA samAdhAna uttara zlokameM karate haiM // 29 // ___ 'atrA''haH' ityaadi| isa viSayameM kucha loga kahate haiM ki svabhAvasthAmeM cakSu Adi indriyoMkA uparAma ho jAnese aura svayaMjyotiSTravAdakI pratipAdaka 'atrA'yaM puruSaH svayaMjyotiH' ( isa avasthAmeM puruSa svayaMjyoti hai ) ityAdi zrutiyoMse svApna indriyoMkI kalpanAmeM koI saMpratipatti nahIM pAI jAtI, ataH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 siddhAntakalpavallI dRSTisamakAlasRSTau dRSTaH prAgarthamAtra viraheNa / syAjjAgradarthabodhe'pyaindriyakatvopalambhanaM bhrAntiH // 31 // [ dRSTisRSTikalpavAda 6. dRSTisRSTikalpakavAdaH iha dRSTisRSTivAde sAvidyasya prapaJcajAtasya / pUrvAvidyAsacivaH kalpaka Atmeti menire kecit // 32 // dRSTisRSTivAde dRSTisamakAlA sRSTiriti pakSe dRSTeH pUrvaM ghaTe ghaTArthamAtrAbhAvena tatsannikarSAbhAvAt svapnatrajjAgradvacca jAgradghaTAdyanubhave cAkSuSatvAnubhavo bhrama iti keSAMcinmatamAha -- dRSTIti // 31 // nanvasmin dRSTisRSTivAde kRtsnasya jagataH kalpako nirupAdhikaH sopAdhiko vA AtmA ? prathame muktasyA'pi tatkalpakatvApattiH / dvitIye, upAdhyasiddhirityAzaGkya pUrvapUrvAvidyopahita evottarottarasA vidyasarvaprapaJcasya kalpaka iti keSAMci - nmatamAha -- iheti / avidyAyA anAditvavAdastu svAmAkAzAderivA'nAditvenaiva kalpanAditi bhAvaH // 32 // - doSasaMskArake anurodhase svapna meM jo cAkSuSatvAnubhava hotA hai, vaha bhrama hai, aisA phalita hotA hai / / 30 // isI viSaya meM aura bhI mata darzAte haiM - ' dRSTisama0 ' ityAdise / - sRSTivAda meM dRSTimakAla ( jaba dRSTi ho tabhI ) sRSTi mAno jAtI hai, isa pakSa meM dRSTise pUrva ghaTameM ghaTArthamAtrakA abhAva honese ghaTakA sannikarSa hI nahIM hotA; ataH svapnake samAna jAgratmeM bhI ghaTAdike anubhava meM cAkSuSatvakA jo anubhava hotA hai, vaha bhI bhrama hai; aisA dRSTisRSTivAdiyoM kA mata hai // 31 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 'iha dRSTi 0 ' ityAdi / isa dRSTisRSTivAda meM samagra jagatkA kalpaka nirupAdhika AtmAko mAnate ho ? athavA sopAdhika AtmAko ? yadi nirupAdhikako kalpaka mAnoge, to mukta jIvoM meM bho kalpakatvakI Apatti hogI / yadi sopAdhikako kalpaka mAnoge; to upAdhikI asiddhi hogI, aisI AzaMkA karake samAdhAna karate haiM ki pUrva - pUrva avidyAse upahita AtmA hI uttarottara sAviya hokara saba prapaJcakA kalpaka hotA hai, aisA kaI ekakA mata hai / avidyAkA anAditvavAda to svAnAkAkI nAI anAditva se hI mAnA jAtA hai // 32 // www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya stabaka.] bhASAnuvAdasahitA 75 wwwcmmmmmmm jala kecidnaaditvenaa'vidyaadeness kalpakastasya / kintvetadvyatiriktaprapaJcamAtrasya tAvaditi // 33 // kecittu dRSTireva prapaJcasRSTistato naa'nyaa| dRzyasya dRSTibhede mAnAbhAvAditi prAhuH // 34 // sRSTasya dRSTivAde jagato'smadbhrAntyakalpitatve'pi / sadasadvilakSaNatayA mithyAtvamihopapannamityanye // 35 // asminneva vAde vastuto'vidyAderanAditvena tadanyatrA''tmA kalpaka iti matAntaramAha-keciditi / eSaH pUrvokta AtmetyarthaH // 33 // dRSTisRSTivAde siddhAntamuktAvasyuktaM viroSAntaramAha-keciditi / prastutaprapaJcasya dRSTyabhede 'jJAnasvarUpamevA''hurjagadetadvilakSaNam' ityAdi viSNupurANavacama pramANamastIti bhAvaH // 34 // IzvarasRSTasya jagato dRSTiriti pakSe'dhyAsakAraNadoSasaMskArAbhAvenA'smadAdibhrAntyakalpitatve'pi sadasadvilakSaNatvena zrutipramANakamithyAtvaM saMbhavatIti pUrvoktamatadvaye manaHpratyayamalabhamAnAnAM keSAMcinmatamAha-sRSTasyeti // 35 // ___'kecidanA0' ityAdi / isa dRSTisRSTivAdameM vastutaH avidyAdi anAdi hI haiM; ataH unase atirikta saba prapaJcakA yaha AtmA hI kalpaka hai| avidyAke vAstava anAditvako siddhavat mAnakara pUrvokta upAdhyasiddhikA parihAra kiyA // 33 // dRSTi-sRSTivAdameM siddhAntamuktAvalImeM kathita anya virodha batalAte haiM'kecittu' ityAdise / kaI eka to dRSTi hI prapaJcakI sRSTi hai| isase anya sRSTi nahIM hai aura dRzyakA dRSTise bheda mAnanemeM koI pramANa nahIM hai| pratyuta dRSTise dRzyake abhedake bodhaka 'jJAnasvarUpamevAhurjagadetadvilakSaNam' ( yaha jagat jJAnasvarUpa hI hai) ityAdi aneka viSNupurANAdike vacana pramANa haiM, aisA kahate haiM // 34 // pUrvokta do matoMmeM jisako vizvAsa nahIM hotA, usakA mata kahate haiM'sRSTasya' ityaadise| Izvara dvArA sRSTa jagatkI dRSTi (pratIti) hotI hai, isa pakSameM adhyAsake kAraNIbhUta doSa, saMskAra Adi nahIM haiM, ataH prapaJca yadyapi hama logoMkI bhrAntise kalpita nahIM hai, tathApi sadasadvilakSaNa honese usakA mithyAtva to zrutirUpa pramANase sarvathA ho sakatA hai // 35 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [arthakriyAkAritvavAda wwwww 7. mithyAbhUtasyA'pi vyAvahArikasatyArthakriyAkAritvavAdaH mithyAtvaM yadi jagatastatkathamarthakriyAsamarthatvam / atra svamavadarthakriyAM vadanti svatulyasattAkAm / / 36 // anye tu svamoditasAdhvasakampasya jAgradanuvRtyA / naivA'rthatakriyANAM samasattAkatvaniyama ityAhuH // 37 // sAloke'pyapavarake pravizatpuruSeNa kalpitaM dhvAntam / arthakriyAsamartha dRSTamitItthaM nidarzayantyapare // 38 // dRSTisRSTivAde sRSTidRSTivAde ca mithyAtvasaMpratipatteH kathaM mithyAbhUtasyA'rthakriyAkAritvamityAzaya svapnasamAnasattAkArthakriyAkAritvaM saMbhavatIti keSAMcinmatena pariharati-mithyAtvamiti // 36 // svamabhujaGgavyAghrAdijanitabhayakampAderjAgraddazAyAmadhyanuvRttidarzanAdarthAnAM takiyANAM ca samAnasattAkatvaniyamo nA'stIti matAntaramAha-anye viti|| 37 // atrA'ntargRhe tatratyapuruSAntarIyaghaTAdidarzanasamarthaprakAzavatyakasmAt pravizatA 'mithyAtvam' ityAdi / dRSTisRSTivAdameM tathA sRSTidRSTivAdameM prapaJcakA mithyAtva to sammata hai, para usameM zaGkA yaha hotI hai ki mithyAbhUta padArtha arthakriyAkArI kaise ho sakate haiM ? aisI AzaGkA karake uttara kahate haiM ki jaise svapnake prAtibhAsika sattAvAle padArtha prAtibhAsika arthakriyAkArI hote haiM, vaise hI jAgratke vyAvahArika sattAvAle padArtha svatulyasattAka (vyAvahArika sattAvAle ) arthakriyAkArI hote haiM // 36 // svasamAnasattAka arthakriyAkAritvake viSayameM matabheda darzAte haiM-'anye tu' ityaadise| ___ anya to yoM kahate haiM ki svapnameM bhujaGga aura vyAghra AdikA darzana hone para jo bhaya, kampa Adi hote haiM, unakI ( bhaya, kampa AdikI) anuvRtti jAgradazA honepara bhI dIkhane meM AtI hai, ataH artha aura arthakriyA donoMmeM samasattA hI ho, aisA niyama nahIM hai // 37 // 'sAloke0' ityAdi / gharake aMdara sthita puruSake ghaTAdike darzanameM samartha prakAzake vidyamAna rahanepara bhI usa gharameM bAharase akasmAt praveza karanevAle kisI puruSake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya stacaka ] bhASAnuvAdasaMhitA anye tu nA'rthasattAmapekSate tatkriyA kintu / satyaM vA'satyaM vA tat tatsvarUpamAtramiti prAhuH || 39 // marupayasi jAtyabhAvAt pAnAdyarthakriyA tu netyeke / astyeva jAtirarthakriyA'pi kAcinna cA'khiletyanye // 40 // 77 puruSeNA'dhyastaM tamaH taM prati ghaTAdyAvaraNAdyarthakriyAsamarthaM dRSTamiti nidarzanapUrvakaM pUrvoktameva matamanusaratAM matamAha - sAloka iti // 38 // arthakriyA prayojakatvaM na satyatvam, arthakriyAnutpattidazAyAM ghaTAderasatyatvaprApteH / kintu satyaM vA'satyaM vA tattadvyaktimAtramiti mithyAtve'pyarthakriyAkAritvasambhavAditi matAntaramAha - anye tviti // 39 // nanvevaM sati marumarIcikodakenA'pi pAnAdyarthakriyA prasaGga ityAzaGkaya tatra toyatvajAtyabhAvAnnaivamiti tatvazuddhikArAdimatenottaramAha - marupayasIti / atra toyatvabhAnaM tu saMskArabaleneti bhAvaH / anyathAkhyAtyanabhyupagamAttoyatvajAtIyatvAnusaMdhAnaM vinA toyArthinastatpravRttyayogAcca toyatva jA tirastyeva / tallipsayA dhAva - dvArA kalpita ( adhyasta ) andhakAra usa kalpaka puruSake prati ghaTAvaraNAdi arthakriyA meM samartha dIkhatA hai, yoM dRSTAntapUrvaka aparamatavAle uparyukta zaGkAkA samAdhAna karate haiM / / 38 // 'anye tu ' ityAdi / arthakriyAke prati vastukA satyatva prayojaka nahIM hai; arthAt arthakriyA meM vastukI satyatA apekSita nahIM hai, kyoMki aisA mAnanepara arthakriyAkI anutpattidazA meM vastumeM asatyatvakI prApti hogI / kintu satya ho yA asatya, kevala tattadvyaktimAtra ke svarUpako hI arthakriyAkA prayojaka mAnanA cAhiye, ataH vastuke mithyA honepara bhI arthakriyAkAritvakA saMbhava hai; aisA anya kahate haiM // 39 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat jaba arthakriyA ke prati vastusattAko prayojaka nahIM mAneMge to marumarIcikA ke jalase bhI pAnAdi - kriyAkA prasaGga A par3egA; aisI zaGkA karake tatvazuddhikAra ke matase samAdhAna karate haiM - 'marupayasi' ityAdise / kaI kA kahanA hai ki marujala meM jalatva jAtike na honese pAnAdi arthakriyA nahIM hotI / usameM jo jalatvakA bhAna hotA hai, vaha saMskAra ke balase hotA hai / anya matavAle kahate haiM ki jaba anyathAkhyAti mAnate nahIM haiM, taba jalatva jAtIyatAkA anusandhAna hue binA jalArthI kI usameM pravRtti nahIM ho sakatI, ataH yahA~ bhI jalatvajAti hai hI / aura usa jala pAne kI icchAse dhAvanAdi ( daur3anA www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 siddhAntakalpavallI [ mithyAtvake mithyA honepara bhI prapaJcamithyAtva 8.mithyAtvasya mithyAtve'pina prapaJcamithyAtvahAniritivAdaH mithyAtvaM yadi mithyA jagataH satyatvamApatettarhi / satyaM cedadvaitakSatiratrA'dvaitadIpikAkArAH // 41 // svAzrayasamasattAko dharmaH svaviruddhadharmaharaH / iti niyamAnmithyAtvaM satyatvanivRttiheturityAhuH // 42 // wwwwwwwww. nAdijananAdarthakriyA ca kAcidastyeva / tathApi kaciddoSasAmAnyajJAnAdhyAsahetUcchedoparamAt kacidvizeSadarzanAdadhiSThAnajJAnena bAdhAnna sarvArthakriyeti matAntaramAhaastyeveti // 40 // tadevaM mithyAtve'pi arthakriyAsiddhayavirodhAjjagato mithyAtvaM siddham / tatra mAdhvaH zaGkate-mithyAtvamiti / atretyAdehattareNA'nvayaH // 41 // ___ sarvatra dharmANAM svavirodhipatikSepakatve dharmisamasattAkatvameva tantram , na pAramArthikatvamapi; vyAvahArikeNA'pi ghaTatvenA'ghaTatvAdipratikSepadarzanAt / ato jagatsamasattAkenA'pi mithyAtvena satyatvapratikSepasiddhirityAzayena pariharatisvAzrayeti / svaviruddhadharmaharaH svaviruddhadharmapratikSepaka ityarthaH / satyatvanivRttihetuH satyatvapatikSepaheturityarthaH / / 42 // Adi ) hote haiM, ataH koI arthakriyA to avazya hai, tathApi kahIMpara doSa yA sAmAnyajJAnarUpa adhyAsahetuke ucchedarUpa uparAmase athavA kahIM vizeSadarzanaprayukta adhiSThAnake jJAnase bAdha ho jAnepara saba arthakriyAyeM nahIM hotI, aisA tattvazuddhikAra AdikA mata hai // 40 // ___ 'mithyAtvam' ityAdi / pUrvokta upapAdanase vastukA mithyAtva honepara bhI arthakriyAkI siddhi meM koI virodha nahIM AtA, ataH prapaJcakA mithyAtva siddha hai| yahA~ mAdhvamatAnuyAyI zaGkA karate haiM-yadi mithyAtvako mithyA mAnoge, to jagatkA satyatva hogA aura mithyAtvako satya mAnoge, to dvaitApatti honese advaitakI hAni hogI yoM ubhayataHpAzA rajju hotI hai| isa zaGkAkA advaitadIpikAkArake matase samAdhAna karate haiM // 41 // 'svAzrayasama0' ityAdi / sarvatra dharmoko apane virodhIkA pratikSepa karanemeM dharmisamasattAkatva hI niyAmaka hai; isameM pAramArthika honekI AvazyakatA nahIM rhtii| vyAvahArika ghaTatvase bhI aghaTatvakA pratikSepa hote dekhA jAtA hai, ataH svAzraya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA 9. aupAdhikajIvabhedena sukhaduHkhAdyasAMkaryavyavasthAvAdaH nanu minnarjIvaiH sadvitIyatA brahmaNaH kuto na syAt / naiSAM bhedAbhAvAdupAdhibhedAt sukhAdivaicitryam // 43 // satyapyupAdhibhede tadabhede'syA'napAyitayA / upapadyatAM kathaM vA sukhaduHkhAdivyavasthitistatra // 44 // wwvouuna nanvevamacetanasya jagato'pi mithyAtve cetanAnAmapavargabhAjAM mithyAtvAyogAskathaM taiH sukhaduHkhAdivaicitryAt parasparaM bhinnairbrahmaNaH sadvitIyatA na syAditi zahate-nanviti / evaM ca advitIyabrahmaNi vedAntasamanvayo na yukta iti bhAvaH / naivaM sadvitIyatA brahmaNaH, jIvAnAM parasparaM bhedAbhAvAt / nanu tarhi sukhAdivaicitryaM na syAditi cet , na; antaHkaraNopAdhibhedena tadvaicitryopapatteriti keSAMcinmatena pariharati-naiSAmiti // 43 // nanupAdhibhede satyapi tadupahitAnAM sukhaduHkhAdyAzrayANAM jIvAnAmabhedAnapAyAt kathaM sukhaduHkhAdivyavasthopapadyatAmiti shngkte-stiiti| tatretyuttareNA'nvayaH // 44 // samasattAka dharma hI svaviruddha dharmako haratA hai, aisA niyama bana jAneke kAraNa jagatsamAnasattAvAle mithyAtvase satyatvakA pratikSepa ( vinAza ) siddha ho sakatA hai| aisA kahate haiM // 42 // zaGkA karate haiM-'nanu' ityAdise / yadi zaGkA ho ki acetana jagat bhale hI mithyA ho, parantu mukta honevAle cetana jIvoMko mithyA mAnanA yukta nahIM hai, isa paristhitimeM sukha, duHkha Adike vaicitryase paraspara bhinna una jIvoMke dvArA brahma kI sadvitIyatA kyoM na hogI? to aisI zaGkA nahIM karanI cAhiye, kyoMki una jIvoMkA bheda hai hI nhiiN| sukha, duHkha AdikA vaicitrya jo dIkhatA hai, so to upAdhibhedase hai| antaHkaraNarUpa upAdhike bhedase sukhAdivaicitryakI upapatti ho sakatI hai, ataH ina jovoMse brahmakI sadvitIyatA nahIM hotii| isalie advitIya brahmameM sampUrNa vedAntavAkyoMkA samanvaya sarvathA yukta hai // 43 // ___ zaGkA karate haiM ki upAdhikA bheda honepara bhI tadupahita jIvoMkA, jo sukhaduHkhAdike Azraya haiM, jaba abheda banA rahatA hai, taba sukhAdikakI vyavasthA kaise ho sakatI hai ? yo zaMkA karate haiM-'satyapyuH' ityAdise / upAdhi-bhedake honepara bhI upahitakA abheda jyoM kA tyoM honeke kAraNa sukha, duHkha Adi kI vyavasthA upapanna kaise hogI? [ tatrazabdakA uttara zlokake sAtha anvaya hai| ] // 44 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 . siddhAntakalpavallI [sukhaduHkhAdikA asAya antaHkaraNasyaiva zrutyA tddhrmktvoktH| tadbhedAdevoktA vyavasthitiH syAditi prAhuH // 45 / / anye tu cidAbhAsaH sukhaduHkhAdyAzrayastataH seti / antaHkaraNaviziSTastadAzrayastena setyapare // 46 // 'kAmaH saMkalpo vicikitsA zraddhA'zraddhA dhRtiradhRtiH' ityAdizrutyA'ntaHkaraNasyaiva sukhaduHkhAdyAzrayatvAbhidhAnAt 'asaGgo hyayaM puruSaH' iti jIvasyodAsInatvazravaNAdantaHkaraNopAdhibhedAdeva sukhAdivyavasthopapadyata iti matena samAdhatteantaHkaraNasyeti / kathaM tAtmanyahaM sukhItyAdibhoktRtvAdipratyayaH ! abhISaNAyAmapi rajjo bhISaNasarpatAdAtmyAropeNA'yaM bhISaNa ityabhimAnavadasanAtmani mohaMkAratAdAtmyAropAbhoktRtvAdyabhimAnopapatteriti bhAvaH // 45 // jaDasya bhoktRtvAnupapatteH antaHkaraNAdhyastazcidAbhAsa eva bandhAzrayaH / atastattadbhedAdivyavastheti matAntaramAha-anye viti / cidAbhAsAbhedAdhyAsAt kUTasthasaMsArAbhimAnaH, sa eva bandha iti na bandhamokSavaiyaSikaraNyamiti bhAvaH / samAdhAna karate haiM-'antaHkaraNa.' ityAdise / 'kAmaH saGkalpo vicikitsA zraddhA'zraddhA dhRtiradhRtiH' (kAma, saMkalpa, saMzaya, zraddhA, azraddhA, dhRti, adhRti,) ityAdi zrutise sukha, duHkha AdikA Azraya antaHkaraNa hI kahA gayA hai aura 'asaGgo hyayaM puruSaH' isa zrutise jIva asaMga udAsIna kahA gayA hai| ataH antaHkaraNarUpa upAdhike bhedase hI sukhAdikI vyavasthA ho sakatI hai / yadi zaGkA ho ki jaba sukhAdi antaHkaraNake dharma haiM, taba AtmAmeM 'maiM sukhI' yoM moktapanakA anubhava kaise hotA hai ? to yaha zaGkA yukta nahIM hai, kyoMki jaise abhISaNa rajjumeM bhISaNa sarpakA tAdAtmyAropa hote hI 'bhISaNa' aisA abhimAna hotA hai, vaise hI asaGga AtmAmeM bhoktRrUpa ahaGkArakA tAdAtmyAropa honeke kAraNa bhoktRtvAdikA abhimAna hotA hai // 45 // isI viSayameM matAntara darzAte haiM-'anye tu' ityaadise| anyamatavAloMkA kahanA hai ki jar3ameM bhoktRtA ghaTatI nahIM hai, ataH antaHkaraNAbhyasta cidAbhAsa hI bandhakA Azraya hai, isase tat-tabhedAdikI vyavasthA hotI hai aura cidAbhAsake sAtha abhedAbhyAsa honese kUTasthako saMsArAbhimAna hotA hai, yahI bandha hai, isalie bandha aura mokSakA vaiyadhikaraNya-bhinnAdhikaraNatA nahIM hotA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~---- ~ ---- ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ bhoktumanaHsAMnidhyAdAtmani bhoktRtvamanyadadhyastam / tadupAdhibhedatastabyavasthitiH sAdhurityanye / / 47 // itare tvekasminnapi zuddhe bhedaprakalpanA'stIti / AzrayabhedAdeva prakRte suvacA vyavastheti // 48 // wwwwwn...'AtmendriyamanoyukaM bhoktetyAhurmanISiNaH' ityantaHkaraNAdiviziSTasya bhoktRtvAdizravaNAdantaHkaraNa medena tadviziSTabhedAdivyavastheti matAntaramAha-antaHkaraNetyA. dinA / na caivaM viziSTasya bandhaH zuddhasya mokSa iti vaiyadhikaraNyam , viziSTagatasya bandhasya vizeSye 'nanvayAbhAvAdviziSTasyA'natirekAditi bhAvaH // 46 // japAkusumopAdhisAMnidhyAt sphaTike lauhityAntaravat bhoktrantaHkaraNopAdhisAMnidhyAt zuddhe'dhyAtmani bhoktRtvAntaramadhyastamasti / tasyaikatve'pi tadupAdhibhedAt sukhAdivyavasthopapannati matAntaramAha-bhoktamana iti / na ca anyabhedAdanyatra viruddhadharmavyavasthA na yujyata iti vAcyam , mUlAgrarUpopAdhimAtreNa vRkSe saMyogatadabhAvadarzanAditi bhAvaH // 47 // AzrayabhedAdeva viruddhadharmavyavastheti niyamAbhyupagame'pyekasminneva niSkRapara-matavAle kahate haiM ki 'AtmendriyamanoyuktaM bhoktatyAhurmanISiNaH' (indriya aura manase yukta AtmAko manISI puruSa bhoktA kahate haiM) isa zrutimeM antaHkaraNAdise viziSTa caitanyako bhoktA batalAyA hai, isase antaHkaraNa Adike bhedase tadviziSTake bheda AdikI vyavasthA ho skegii| yadi isa matameM viziSTakA bandha aura zuddhakA mokSa mAnanese vaiyadhikaraNya hogA, aisI zaGkA ho, to isakA samAdhAna yaha hai ki viziSTagata bandhakA vizeSyameM bhI anvaya hogA, kyoMki viziSTa zuddhase atirikta nahIM hai, isase UparakI zaGkAkA avakAza nahIM hai // 46 / / sukhAdikI vyavasthAkA upapAdana karane ke lie matAntara kahate haiM-'bhoktamanaH' ityAdise / japApuSpake sAnnidhyase sphaTikameM jaise anyakI raktatA utpanna hotI hai, vaise hI bhoktAkI antaHkaraNarUpa upAdhike sAnnidhyase zuddha AtmAmeM bhI dUsarekA bhoktRtva adhyasta hotA hai| AtmAkA ekatva honepara bhI upAdhikA bheda honese sukhAdikI vyavasthA upapanna ho sakatI hai| yadi yaha kaho ki anya-bhedase anyatra viruddha dharmakI vyavasthA nahIM bana sakatI, to aisA bhI nahIM kahanA cAhiye, kyoMki jaise mUla aura ana do upAdhiyoMke bhedase vRkSameM saMyoga aura usakA abhAva dekhane meM AtA hai, vaise hI prakRtameM bhI ho sakatA hai // 47 / / 'itare tu' ityAdi / anya-matavAle to yaha kahate haiM ki Azrayake bhedase hI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 siddhAntakalpavallI [ sukhAdike ananusaMdhAna meM prayojaka 10. jIvAnAM sukhAdyananusaMdhAnaprayojakopAdhivAdaH evamupAdhivazena vyavasthitiryadi bhavatu nAmaivam / tadananusaMdhAne kaH prayojakaH syAdupAdhistrAsshuH // 49 // bhogAyatanabhidA'nanusaMdhAnasya prayojiketyeke / vizleSazAlibhogAyatana midA tatprayojiketyapare // 50 // == STacaitanye upAdhimedena bhedakalpanA saMbhavatIti maNimukurAdyupAdhikalpita pratibimbarUpAzrayabhedAdavadAtazyA matvAdivyavastheva prakRte'pi kalpitAzrayabhedena sukhaduHkhAdivyavasthA suvaceti matAntaramAha -- itare tviti / - evamupAdhibhedena sukhaduHkhAdivyavasthAsaMbhavamupapAdya jIvAnAM parasparaM sukhAdyananusaMghAne prayojakopAdhiM pRcchati - evamiti // 49 // uktamAha - bhogAyataneti / nanu hastapAdAdizarIrAvayavAnAM bhogAyatanatvAvizeSAt tadbhedo'pyananusaMdhAne prayojakaH syAt / na ca iSTApatiH, tathAtve pAdalagnakaNTakoddhArAya hastavyApAro na syAt / hastAvacchinnasya vedanAnanusaMdhAnA - viruddha dharmakI vyavasthA hotI hai, aisA niyama mAnanepara bhI eka hI niSkRSTa caitanyameM upAdhike bhedase bhedakI kalpanA ho sakatI hai| jaise maNi, Adarza Adi upAdhiyoM se kalpita jo pratibimbarUpa Azrayabheda hai, usase nirmala aura malina AdikI vyavasthA hotI hai, vaise hI prakRtameM bhI kalpita Azrayake bhedase hI sukhAdikI vyavasthA bana sakatI hai, aisA niHzaGka kahA jA sakatA hai // 48 // isa prakAra upAdhike bhedase sukha, duHkha AdikI vyavasthAkA upapAdana karake jIvoM ke sukhAdike paraspara ananusandhAnameM prayojaka upAdhike viSayameM prazna karate haiM'evamupAdhi0' ityAdise / pUrvokka rIti se upAdhivazAta sukhAdikI vyavasthA yadi ho, to bhale hI ho, parantu jIvoMmeM ekako dUsareke sukhAdikA anusaMdhAna nahIM hotA, isameM prayojaka upAdhi kauna hogI ? isa viSaya meM matabhedapradarzanapUrvaka upAdhikA nirUpaNa karate haiM / / 49 // 'bhogAyatana 0 ' ityAdise / bhogAyatanakA ( zarIrakA ) bheda sukhAdike ananusandhAnakA prayojaka hai, aisA kaI eka kahate haiM / zaGkA - zarIra ke avayavabhUta hAtha, paira Adi meM bhogAyatanatvakI samAnarUpase hI sthiti hone ke kAraNa unakA bheda bhI sukhAdike ananusandhAnameM prayojaka kyoM na ho ? yadi isa bAtako iSTa mAna leM, to caraNameM lage huye kaMTakako nikA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya staMbaka ] bhASAnuvAdasahitA itare zarIrabhedastatheti kecinmanobhidaivamiti / ajJAnabheda eva prayojakaH syAdihetyeke // 51 // Arr.inrrrrrrrrr diti cet , na; hastAvacchinnasya tadananusaMdhAne'pyavayavAvayavinoH pAdAvacchinnasyA'nusaMghAnAddhastavyApAropapatteriti bhAvaH / hastAvacchinnasyA'pi caraNAvacchinnavedanAnanusaMdhAnamabhyupagamya mtaantrmaah-vishlessshaaliityaadinaa| atra vizleSazabdena ekasminnavayavini ghaTakatvenA'nanupraviSTatvaM vivakSitam / tena mAtRgarbhasthazarIrayovizliSTatayA na garbhasthasya mAtRsukhAnusaMdhAnaprasaGgaH / hastapAdayostu saMzliSTatvena tadavacchinnayoH parasparAnusaMdhAnamiSTameveti bhAvaH // 50 // matAntaramAha-itara iti / tathA-prayojaka ityarthaH / nanvavayavopacayAdinA zarIrabhedAt kathaM yauvane bAlyaputrAdyanusaMdhAnamiti cet , na; aindrajAlikazarIrAdAviva sarvatra mAyayaivopacayAdikalpanaucityAt tatkalpitopacayAdeH zarIrabhedalaneke lie hastakA vyApAra nahIM hogA, kyoMki hastAvacchinna caitanyako caraNameM lage huye kaNTakase vedanAkA anusandhAna nahIM hogaa| samAdhAna nahIM aisA nahIM kahanA cAhiye, kyoMki hastAvacchinna caitanyako vedanAkA anusandhAna na ho, to bhale hI na ho, parantu avayava pAda aura avayavI zarIra-ina donoMkA abheda honese 'pAdAvacchinna vedanAvAn maiM hU~' aisA zarIrAvacchinnako anusandhAna honeke kAraNa hastavyApAra ho sakatA hai / ___hastAvacchinna caitanyako bhI caraNAvacchinna vedanAkA anusandhAna nahIM hotA, aisA svIkAra karake matAntara kahate haiM-vizleSazAlI (vibhakta ) bhogAyatana ( zarIra ) kA bheda sukhAdyananusandhAnakA prayojaka hai| yahA~ vizleSazabdase eka avayavameM ghaTakarUpase ananupraviSTa, aisA artha vivakSita hai| aisA mAnanese mAtA aura garbhastha zarIra-ina donoMke vizliSTa honeke kAraNa garbhasthako mAtRsukhAdike anusandhAnakA prasaGga nahIM AtA / aura hasta aura caraNa to saMzliSTa haiM, ataH tadavacchinna donoM caitanyoMko paraspara anusandhAna hotA hai // 50 // isI viSayameM aura tIna matAntara darzAte haiM-'itare' ityAdise / anyamatavAle, zarIrakA bheda hI sukhAdike ananusandhAnakA prayojaka hai, aisA kahate haiN| zaGkA-jaba ayayavoMkA upacaya (vRddhi) honese bhI zarIrabheda ho jAtA hai, taba bAlyameM anubhUta sukhAdikA yauvanameM anusandhAna kaise hogA ? samAdhAna-aindrajAlika zarIrAdikI nA~I sarvatra mAyAse hI upacayAdikI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [ sukhAdike ananusandhAnameM prayojaka tasmAjjaDasya jagato mithyAtvAddehinAM parAbhedAt / mAnAntarAvirodhAdbrahmaNi vedAntasaMgatiH siddhA // 52 // iti zrImatparamahaMsaparivrAjakAcArya-zrIparamazivendrapUjyapAdaziSya-zrIsadAzivabrahmendraviracita vedAntasiddhAntakalpavallyAM dvitIyaH stabakaH samAsaH / katvAyogAditi bhAvaH / prAguktAntaHkaraNabheda eva prayojaka iti matAntaramAhakecinmanobhideti / evaM prayojaka ityarthaH / pUrvoktAjJAnabheda eva prayojaka iti matAntaramAha-ajJAneti // 51 // prAsanika parisamApya prapaJcitaM prakRtamavirodhamupasaMhRtya pUrvastabakasiddha. samanvayena saMgamayati-tasmAditi // 52 // iti zrImatparamahaMsaparivrAjakAcAryazrImatparamazivendrapUjyapAda ziSyazrIsadAziva-brahmendripraNItazrIvedAntasiddhAntakalpavallIvyAkhyAyAM kesaravarakhyAyAM dvitIyaH stbkH| kalpanA ucita honeke kAraNa mAyopakalpita upacayAdimeM zarIrabhedakatva nahIM hotA / kaI eka to manobheda hI sukhAdike ananusandhAnameM prayojaka hotA hai, aisA kahate haiM / isa viSayameM kaI ekakA to ajJAnabheda hI sukhAdike ananusandhAnakA prayojaka hai; aisA mata hai / / 51 // prAsaGgika viSayako parisamApti karake itane pranthase prapazcita prakRta avi. rodhakA upasaMhAra karake pUrvastabakasiddha samanvayake sAtha saGgati karate haiM'tasmAjaDasya' ityaadise| cUMki ukta prakArase jar3a jagat mithyA hai, dehIkA-AtmAkA-parase (paramAtmAse ) abheda hai aura kisI pramANAntarase virodha nahIM hai, isalie brahmameM hI saba vedAntoMkI saGgati siddha hotI hai / / 52 // mahAmahopAdhyAyapaNDitavara zrIhAthIbhAIzAstriviracita-siddhAnta. kalpavallI-bhASAnuvAdameM dvitIya stabaka samApta / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA tRtIyaH stabakaH / 1. karmaNAM vidyopayogaprakAravAdaH jJAnenaiva brahmAvAptiH kathamanyato'pi tatsmaraNAt / nA'nyAnupayogAttatprAptAvajJAnanAzarUpAyAm // 1 // prathamastabakena sarvavedAntAnAmadvitIye brahmaNi samanvaye dvitIyena tadavirodhe samarthite tAdRzabrahmaprAptau jJAnameva sAdhanaM nAnyaditi samarthanAya zakkatejJAnenaiveti / anyataH jJAnAdanyena karmaNetyarthaH / tatsmaraNAditi 'karmaNaiva hi saMsiddhimAsthitA janakAdayaH' iti karmaNAM brahmaprAptismaraNAdityarthaH / vismRtakaNThacAmIkarasyeva nityaprAptasya brahmaNo'jJAnanirAsarUpAyAM tatprAptau jJAnamAtrasyopayogena tadanyasya karmaNo'nupayogAnnaivamiti pariharati-nA'nyAnupayogAdityAdinA / 'nAnyaH panthA vidyate'yanAya' ityAdizrutyA sAdhanAntarapratiSedhAt / smRtezca brahmAvAptau karmaNaH paramparAsAdhanatvaparatvAnna virodha iti bhAvaH // 1 // prathama stabakameM sabhI vedAntoMkA advitIya brahmameM samanvaya dikhalAkara dvitIya stabakase usa samanvayakA kisI bhI pramANake sAtha virodha nahIM hai, aisA samarthana kiyaa| aba tRtIya stabakameM ukta brahmakI prAptimeM jJAna hI sAdhana hai; anya sAdhana nahIM hai, aisA samarthana karaneke lie zaGkA karate haiM-'jJAnenaiva' ityAdise / ___jJAnase hI brahmakI prApti hotI hai, aisA niyama kyoM ? jJAnako chor3a kara karmase bhI brahmako prApti ho sakatI hai, kyoMki 'karmaNaiva hi saMsiddhimAsthitA janakAdayaH' ( karmase hI janakAdi saMsiddhiko prApta hue) isa smRtivacanameM brahmaprAptike prati karma mI kAraNa kahA gayA hai| isa zaGkAkA parihAra karate haiM-ajJAnanAzarUpa brahmaprApti meM jJAnake sivA anyakA upayoga na honese karma kAraNa nahIM ho sktaa| tAtparya yaha hai ki vismRta kaNThake AbharaNakI nAI brahma nitya prApta hI hai, para ajJAnase aprAptasA pratIta hotA hai, usa ajJAnake nirAsameM jJAnamAtrakA upayoga hai, ataH ajJAnanirAsarUpa brahmakI prAptimeM jJAnase atirikta kamodikA upayoga nahIM ho sktaa| 'nA'nyaH panthA vidyate'yanAya' (mokSakI prAptikA jJAnako chor3akara koI dUsarA mArga hai hI nahIM) ityAdi zrutise anya sAdhanakA spaSTa niSedha hai| ataH jo smRtivAkya kahA gayA hai, usakA brahmaprAptimeM paramparAse karma sAdhana haiM, aisA tAtparya honeke kAraNa virodha nahIM hai // 1 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [ karmoM kI vidyopayogitA karmanikaropayogaM vAcaspatirAha vedanecchAyAm / jaguriSyamANa eva jJAne taM vivaraNAnugatAH // 2 // 2. AzramakarmaNAmeva vidyopayogavAdaH tatrA''zramavihitAnAmupayoga karmaNAM viduH kecit / anye kalpatarUyA vidhurakRtAnAmapImamabhidadhati // 3 // mmmmmmmmmar kka tarhi karmaNAmupayoga ityata Aha-karmeti / 'tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajJena dAnena' ityAdizruteryajJAdInAM karmaNAM sanpratyayArthatvena pradhAnamtAyAM vedanecchAyAmupayoga ityarthaH / prakRtipratyayArthayoH pratyayArthasya prAdhAnyamiti sAmAnyanyAyAdicchAviSayatayA zabdabodhya eva vastuni zAbdasAdhanatAnvaya iti svargakAmavAkye klaptavizeSanyAyasya balIyastvAdiSyamANe jJAna eva yajJAdInAmupayoga iti mtaantrmaah-jgurityaadinaa| taM upayogamityarthaH // 2 // zrutau vedAnuvacanagrahaNaM brahmacArikarmaNAm , yajJadAnagrahaNaM gRhasthakarmaNAm , taba kA~kA upayoga kahA~ hai ? isakA uttara dete haiM-'karma' ityAdise / bhAmatIkAra vAcaspatimizrakA mata aisA hai ki jJAnakI icchAmeM ( jijJAsAmeM) sampUrNa karmoMkA upayoga hotA hai, kyoMki 'tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajJena dAnena tapasA' ( isa AtmAko brAhmaNa loga vedAnuvacanase, yajJase aura tapase jAnanekI icchA rakhate haiM) ityAdi zrutise yajJa, dAna Adi karmoMkA, san pratyayake artha pradhAnabhUta vedanakI icchAmeM upayoga hotA hai / aura vivaraNakAraprakAzAtmazrIcaraNake anuyAyiyoMkA kahanA hai ki iSyamANa (icchAviSayIbhUta ) jJAnameM karmoMkA upayoga hai, kyoMki 'prakRtipratyayArthayoH pratyayArthasya prAdhAnyam' (prakRtidhAtu-aura pratyaya-ina donoMke arthameM pratyayArthakA prAdhAnya hai) isa sAmAnya nyAyakI apekSA icchAkA viSaya hokara zabdase jo bodhya hotA hai, usImeM zAbda sAdhanatAkA anvaya hotA hai, isa prakArake svargakAmavAkyameM kalpita vizeSanyAyake balavAna honese idhyamANa jJAnameM hI yajJAdikA upayoga mAnanA ucita hai // 2 // 'tatrA''zrama0' ityAdise / zrutimeM vedAnuvacana jo kahA hai, vaha brahmacArIke kokA upalakSaNa hai aura yajJa, dAna AdikA jo grahaNa hai, vaha gRhastha karmokA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA tatrA'pi klasaphalato nityAnAmeva karmaNAmitare / kAmyAnAmapi teSAM saMyogapRthaktvanayato'nye // 4 // tRtIya stabaka ] 87 tapo'nAzagrahaNaM vAnaprasthakarmaNAmupalakSaNamiti AzramakarmaNAmeva vidyopayogaH na vidhurAdyanuSThitakarmaNAmiti mataM darzayati -- tatreti / 'antarA cA'pi tu tadraSTeH' ityadhikaraNabhASye vidhurAdyanuSThitajapyAdikarmaNAmapi vidyopayogoktyA ' vihitatvA=ccA''zramakarmApi' iti sUtre AzramagrahaNaM traivarNikopalakSaNamiti kalpatarUktyA ca vidhurakRtAnAmapi karmaNAmupayoga iti matAntaramAha - anya ityAdinA / imam upayogamityarthaH 1: 113 11 teSvapi nityAnAmeva karmaNAmupayogaH, klRptasya tatphalasyaiva duritakSayasya vidyayA'pekSaNAt / prakRtau laghopakArANAmaGgAnAM vikRtAviva dvArAntarakalpanAlAghavena yajJAdizruteH kAmyasAdhAraNyAyogAditi manyamAnAnAM matAntaramAha - tatreti / upayogamAhurityadhyAhAraH / nA'tra prAkRtAGganyAyaH / kintu vikRtyupadiSTAGganyAyena viniyogottarakAlamupakAra dvAra kalpanAt kAmyAdInAmapi saMyogapRthaktvanyAyena vivi upalakSaNa hai evaM tapa Adi vAnaprastha ke karmoMkA upalakSaNa hai; ataH Azramavihita kamakA hI vidyAmeM upayoga hai, aisA kaI eka mAnate haiM / kalpatarukAra amalAnandake kathanakA anukaraNa karanevAle anya yoM kahate haiM ki vidhurakRta kamoMkA bhI vidyA meM upayoga hai arthAt 'antarA cApi tu taddRSTe : ' ( bra0 sU0 3 | 4 | 36 ) isa adhikaraNake bhASyameM vidhurAdi dvArA anuSThita japAdi karmoMkA bhI vidyAmeM upayoga kahA gayA hai / tathA 'vihitatvAccA''zramakarmApi ' ( bra0 sU0 3 | 4 | 32 ) isa sUtra meM 'AzramagrahaNa traivarNikakA upalakSaNa hai' isa kalpataruke vacanase uparyukta vidhurakRta karmA bhI vidyA upayoga sammata hai // 3 // isI viSaya meM aura do mata darzAte haiM - ' tatrA'pi' ityAdise / una karmo meM bhI nityakamoMkA hI upayoga hai, kyoMki nitya kamakA klRpta phala jo duritakSaya hai usakI vidyA apekSA rakhatI hai, aisA itara mAnate haiM / jaise prakRtimeM klRpta upakAravAle aGgoMkA atideza hone ke kAraNa vikRtimeM prAkRta upakAra se atirikta unase upakArakI kalpanA nahIM hotI; vaise hI jJAnameM viniyukta yajJAdi karmoMkA nitya klRpta jo pApakSayarUpa phala hai, usase pRthak koI nitya kAmyasAdhAraNa vidyopayogI upakArakakI kalpanA nahIM hotI / yahA~ prAkRtAGganyAya nahIM hai, kintu vikRtimeM upadiSTa aGgoM ke nyAyase viniyogottara kAla meM upakArarUpa dvArakI kalpanA hotI hai, jisase Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 siddhAntakalpavallI [ saMnyAsakA vidyAmeM upayoga N - - 3. saMnyAsasya vidyAviniyogavAdaH tarhi kayA vA dvArA saMnyAsasyopayuktirAcakSva / karmAvinAzyaduritadhvaMsadvAreti cakSate kecit // 5 // kecidadRSTadvArA tasyAH zravaNAGgatAmAhuH / dRSTadvArA tvapare vikSepAmAvalakSaNayA // 6 // diSopayogasaMbhava iti matAntaramAha-kAmyAnAmityAdinA / atrA'pi pUrvavadadhyAhAraH // 4 // __ karmaNAM jJAnopayoga pradarya saMnyAsasya taM darzayituM pRcchati-tahA~ti / upayuktiH upayoga ityarthaH / 'saMnyAsayogAdyatayaH zuddhasattvAH' iti zruteH karmavaduritakSayalakSaNacittazuddhidvAraiva saMnyAsasyopayoga iti matena samAdhattekarmAvinAzyetyAdinA / karmabhireva duritakSayasiddheH saMnyAsavaiyaryamityAzaGkAparihArArtha karmAvinAzyeti duritavizeSaNam // 5 // matAntaramAha-adRSTeti / 'zAnto dAntaH' iti zrutAvuparatizabditasya saMnyA kAmyAdi karmoMkA bhI saMyogapRthaktvanyAyase vividiSAmeM upayoga ho sakatA hai, aisA anya mAnate haiM // 4 // __ kA~kA jJAnameM upayoga hai, yaha batalA kara saMnyAsakA jJAnameM upayoga hotA hai, yo praznapUrvaka dikhalAte haiM-'tarhi' ityAdise / ____ taba saMnyAsakA jJAnameM kisa prakArase upayoga hai ? yaha kho| 'saMnyAsayogAd yatayaH zuddhasattvAH' ( saMnyAsayogase zuddha antaHkaraNavAle yati ) isa zrutise karmake samAna duritakSayalakSaNa cittazuddhike dvArA saMnyAsakA upayoga hotA hai, isa matase samAdhAna karate haiM-karmase hI duritakSaya siddha hotA hai; taba saMnyAsakI vyarthatA hogI ? isa zaGkAkA parihAra batalAneke lie duritameM 'karmAvinAzya' yaha vizeSaNa lagAyA gayA hai| arthAt karmoMse jina duritoMkA vinAza nahIM ho sakatA, una duritoMke nAzake dvArA saMnyAsakA jJAnameM upayoga hai; aisA kaI eka kahate haiM // 5 // __'kecida0' ityAdi / kaI eka to adRSTa dvArA saMnyAsako zravaNake prati aGga kahate haiM arthAt 'zAnto dAnta uparataH' ( zamavAna, damanazIla aura uparatimAna ) isa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA saMnyAse tvadhikAraM brAhmaNavat kSatravaizyayoreke | brAhmaNajAtereva prAhustaM nA'nyayoritare // 7 // 89 sasya zravaNAdyannasAdhanacatuSTayAntarbhAvadarzanAt saMnyAsapUrvakatvAvazyakatvAditi bhAvaH / matAntaramAha -- dRSTeti / dRSTe saMbhavati adRSTakalpanAyA anyAyyatvAdvikSepAbhAvasyA - vahitabuddhisAdhye sarvatra lokata evA'GgatvasiddheH vacanAdvaidhasaMnyAsalakSaNo vikSepAbhAvo niyamyata iti bhAvaH // 6 // saMnyAsasya jJAnopayogaM dvedhA pradarzya tadadhikAriNaM nirUpayati - saMnyAsetviti / 'yadi vetarathA brahmacaryAdeva pravrajet' ityAdizrutau sAmAnyataH kSatriyAdisAdhAraNyena saMnyAsa vidhAnAditi bhAvaH / 'brAhmaNo nirvedamAyAt', 'brAhmaNo vyutthAya', 'brAhmaNaH pravrajet' ityAdisaMnyAsavidhiSu brAhmaNagrahaNAt zrutimeM uparatipadase bodhya saMnyAsakA zravaNa Adike aGgabhUta sAdhanacatuSTaya meM antarbhAva hone ke kAraNa sAdhana ke anuSThAna meM saMnyAsapUrvakatvakI AvazyakatA hai / anya matavAle yoM kahate haiM ki jabataka dRSTa phalakA sambhava ho, tabataka adRSTakI kalpanA karanA ThIka nahIM hai, ataH avahita ( ekAgra ) buddhise sAdhya saba kAryoM ke prati vikSepAbhAva meM lokase hI aGgatA siddha hone ke kAraNa prakRta zravaNAdi sAdhanoM meM bhI vaidhasaMnyAsalakSaNa vikSepAbhAvakA vaccana ke balase niyamana kiyA jAtA hai // 6 // saMnyAsakA do prakArase jJAnameM upayoga dikhalA kara usake adhikArIkA nirUpaNa karate haiM - 'saMnyAse' ityAdise | brAhmaNakI nAI kSatriya aura vaizyakA bhI saMnyAsameM adhikAra hai, aisA kaI eka AcArya kahate haiM aura dUsare AcAryoM kA kahanA hai ki saMnyAsakA adhikAra kevala brAhmaNako hI hai, anyako ( kSatriya aura vaizyako ) nahIM hai| prathama matavAle mAnate haiM ki 'yadi vetarathA brahmacaryAdeva pravrajet' (yadi prAktana karmavaza prabala vairAgya ho, to brahmacaryase hI saMnyAsa grahaNa kare ) ityAdi zrutiyoMse sAmAnyataH kSatriyAdisAdhAraNa hI saMnyAsakA vidhAna dekhA jAtA hai / aura dUsare matavAle kahate haiM'brAhmaNo nirvedamAyAt' ( nirvedako ( saMnyAsako ) brAhmaNa prApta kare ), 'brAhmaNovyutthAya ' ( brAhmaNa vyutthita - saMnyAsI -- hokara ), 'brAhmaNaH pravrajet ' ( brAhmaNa, pravrajyA - saMnyAsadIkSA -- grahaNa kare ) ityAdi saMnyAsavidhAyaka zrutivAkyoM meM sarvatra brAhmaNapada nirdiSTa hai evaM - - 12. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [zravaNAdhikAravAda 4. zravaNAdhikAravAdaH saMnyAsina eva paraM zravaNAdyadhikAritA mukhyaa| gauNI rAjanyAderjanmAntarasaMbhavatphaletyapare // 8 // ___w.xxxmarrrrr'adhikArivizeSasya jJAnAya brAmaNagrahaH / 'na saMnyAsaviSiryasmAcchratau kSatriyavaizyayoH // iti vArtikoktezca brAhmaNasyaiva saMnyAse'dhikAraH, na kSatriyavaizyayoH / tayostu saMnyAsaM vinaiva zravaNAdhikAriteti matAntaramAha-brAhmaNajAterityAdinA // 7 // _ 'brahmasaMstho'mRtatvameti' iti zruteH 'A sumerA mRteH kAlaM nayedvedAntacintayA' iti smRtezca ananyavyApAratAlakSaNabrahmasaMsthAzAlisaMnyAsina eva zravaNAdhikAritA mukhyaa| svAzramadharmavyagrakSatriyAderananyavyApAratAsambhavAt janmAntarIyavidyAprApikA zravaNAghadhikAritA gauNIti matAntaramAha-saMnyAsina eveti // 8 // 'adhikArivizeSasya jJAnAya brAhmaNagrahaH / na saMnyAsavidhiryasmAcchutau kSatriyavaizyayoH / / ' (cUMki zrutiyoMmeM saMnyAsake adhikArivizeSakA bodhana karaneke lie sarvatra brAhmaNapadakA hI grahaNa kiyA gayA hai; ataH kSatriya aura vaizyako saMnyAsakA vidhAna nahIM hai) isa prakAra vArtikakArakA vacana hai, ataH brAhmaNa hI saMnyAsakA adhikArI hai / kSatriya aura vaizya to saMnyAsake binA hI zravaNAdike adhikArI haiM // 7 // 'saMnyAsina' ityaadi| brahmasaMstho'mRtatvameti' (brahmameM niSThAvAlA hI amRtatvamokSa prApta karatA hai) isa zrutise aura 'AsupterAmRteH kAlaM nayed vedAntacintayA' (nitya suSuptiparyanta aura maraNaparyanta vedAntake cintana dvArA kAlakA yApana kare) isa smRtivAkyase ananyavyApAra-pravRttyantarase rahita-brahmasaMsthAvAn saMnyAsI hI zravaNa AdimeM mukhya adhikArI hai, aisA pratIta hotA hai, ataH apane apane Azramadharmoke anuSThAnameM vyagra rahanevAle kSatriyAdimeM ananyavyApAratAkA saMbhava na honeke kAraNa zravaNa AdimeM unakI janmAntarameM vidyAprApti karAnevAlI gauNI adhikAritA hai, aisA matAntara hai // 8 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja tRtIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA w wwwwwwwwwwww 5. zravaNasyA'mukhyAdhikArikRtasya janmA ntarIjJAnopayogitvavAdaH nanu kathamastu zravaNaM janmAntarabhAvi bodhaphalam / dRSTaphalakatvaklapseramuSya cA'dRSTajanakatAyogAt // 9 // yajJAdyapUrvameva zravaNasya svakAritasya vidyAyAm / janmAntarabhAvinyAmapyupakAritvaghaTakamityAhuH // 10 // 5. , bn ,,-bybn by- by-n b - lng- nanu sarvatra vicArasya tAtkAlikavicAryanirNayaphalakatvaklapteH kSatriyAdizravaNa kathaM janmAntarIyabrahmanirNayaphalakam / na ca vidhibalAt kathaJcidadRSTadvArakalpanena tatphalakatvasidistasyeti vAcyam , sAgasyaivA'dRSTajanakatayA tasya saMnyAsarUpAGgavaikalyenA'dRSTajanakatvAsiddheriti zaGkate-nanviti // 9 // amukhyAdhikAriNA'pyutpannavividiSeNa kriyamANaM zravaNaM dvArIbhUtavividiSotpAdakaprAcIna vidyArthayajJAdyanuSThAnajanyApUrvaprayuktamiti tadevA'pUrva vidyArUpaphalaparyantaM vyApriyamANaM janmAntarIyAyAmapi vidyAyAM svakAritasya zravaNasyopakAraM ghaTayatIti zravaNasyA'dRSTArthatve'pi nA'nupapattiriti pariharati-yajJAdIti // 10 // zaGkA karate haiM-'nanu kathamastu' ityAdise / / vicAra apane vicAraNIya viSayake nirNayarUpa phalako sarvatra tatkSaNameM hI utpanna karatA hai, aisA niyama honeke kAraNa kSatriyAdikRta zravaNakA brahmanirNayarUpa phala janmAntarameM kaise mAnA jAyagA ? yadi kaho ki vidhike balase kathaMcit adRSTarUpa dvArakI kalpanA karake kSatriyAdi-zravaNakA janmAntarIya phala siddha hogA; to aisA bhI nahIM kahanA cAhiye, kyoMki sAGga zravaNa hI adRSTajanaka hotA hai, ataH saMnyAsarUpa aGgase rahita zravaNa adRSTakA janaka nahIM ho sakatA // 9 // ___ 'yajJAdyaH' ityaadi|jisko vividiSA utpanna huI hai, aise amukhya adhikArIke dvArA kiyA gayA zravaNa-yajJAdike anuSThAnase prAptavya brahma-vidyAmeM dvArIbhUta vivi. diSAke utpAdaka prAktana yajJAdise janya apUrvase hI- utpanna hotA hai, ataH vahI apUrva jabataka vidyArUpa phala na ho, tabataka prayojaka honese janmAntarIya vidyAmeM bhI svotpAdita zravaNakA upakAra karatA hai, ataH zravaNake adRSTArthaka honepara bhI kisI prakArakI anupapatti nahIM hai // 10 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 siddhAntakalpavallI [amukhya adhikArIke zravaNakA phala yAvadbrahmajJAnodayamAcaritaM punaH punaH zravaNam / niyamAdRSTaM janayatyato na doSa iti vivaraNAcAryAH // 11 // kRcchrAzItiphalokteH zravaNamapUrva krameNa janayitvA / tadvArA bhAviphalaM janayediti kecidabhidadhati // 12 // zravaNaniyama vidhipakSe'pi brahmajJAnotpattiparyantaM punaH punaH kriyamANaM zravaNaM niyamAdRSTaM janayati, na tataH prAk / atastadbalAt zravaNasya janmAntarIyajJAnaphalakatvaM na viruddhamiti matAntaramAha--yAvaditi // 11 // ' dine dine ca vedAntazravaNAdbhaktisaMyutAt / guruzuzrUSayA labdhAt kRcchrAzI tiphalaM labhet // ' iti smRtyA zravaNasya kRcchrAzI tiphalokteH pratidinamanuSThitaM zravaNamapUrvadvArA janmAntare jJAnaM janayatIti matAntaramAha - kRcchreti / yathA'gnyarthasyA'pyAghAnasya puruSasaMskAreSu parigaNanAt puruSArthatvam, tathA dRSTasyA'pi zravaNasya dine dine cetyAdivacanabalAdadRSTArthatvamapi sambhavatIti bhAvaH // 12 // isa viSaya meM vivaraNAcAryakA mata kahate haiM -- ' yAvadbrahma 0 ' ityAdise / zravaNa niyamavidhi hai, yoM mAnanevAleke pakSameM bhI brahmajJAnotpattiparyanta punaH punaH kriyamANa zravaNa niyamAdRSTako utpanna karatA hai, usase pahale nahIM karatA, ataH isa niyamAdRSTake balase yadi zravaNa janmAntara meM jJAnarUpa phala denevAlA mAnA jAya, to bhI usameM koI virodha nahIM hotA // 11 // 'kRcchrAzIti0' ityAdi / 'dine dine ca vedAntazravaNAdbhaktisaMyutAt / guruzuzrUSayA labdhAt kRcchrAzItiphalaM labhet // ' ( guruzuzrUSA se prApta bhaktiyukta pratidina kiye gaye vedAntazravaNase assI kRcchrakA phala hotA hai) isa smRtivAkyase zravaNakA assI kRcchra phala kahA gayA hai; ataH pratidina anuSThitazravaNa apUrva dvArA janmAntara meM phala ( jJAna ) utpanna karatA hai; aisA kaI eka kahate haiM / jaise agnyartha AdhAnakI puruSake saMskAroM meM gaNanA hone ke kAraNa usameM puruSArthatA bhI hai, vaise hI yadyapi zravaNa dRSTaphalaka hai, tathApi ' dine dine' ityAdi vacanase adRSTaphalaka bhI ho sakatA hai // 12 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ mann tRtIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA 6. nirguNasyA'pyupAsyatvavAdaH vidyAraNyamunIndrAH zravaNasyevA''tmavidyAyAm / nirguNaviSayopAstermukhyAmupakAritAmAhuH // 13 // 7. brahmasAkSAtkArakAraNavAdaH atha kiM sAkSAtkAre karaNaM brahmaikagocare brUhi / bruvate kecit pratyayapaunaHpunyaM prasaMkhyAnam // 14 // itthaM zravaNAdereva jJAnasAdhanatve nirUDhe'pi zravaNAdivannirguNabrahmopAsterapi tatsAdhanatvamiti mataM darzayati-vidyAraNyeti / praznopaniSadi yaH punaretaM trimAtreNAmityetenaivA'kSareNa paraM puruSamabhidhyAyIta' iti niguNopAsanAM prakRtya anantaraM 'sa etasmAjjIvadhanAt parAtparaM purizayaM puruSamIkSate' iti tatsamAnakarmasAkSA skAraphalakIrtanAditi bhAvaH // 13 // brahmasAkSAtkArapramAsAdhakeSu nirNIteSu tatsAdhakatamanirNinISayA pRcchatiatha kimiti / uttaramAha-bruvata ityAdinA / vidhurakAminisAkSAtkAre karaNatvena zravaNAdikI jJAnasAdhanatA nirUr3ha honepara bhI zravaNAdikI nAI nirguNa brahmopA. samA bhI jJAnakI sAdhana hotI hai, aisA mata darzAte haiM-'vidyAraNya.' ityAdise / vidyAraNyamuni zravaNAdike samAna nirguNa brahmaviSayaka upAsanAmeM mukhya upakAritA kahate haiM arthAt niguNa brahmakI upAsanAse bhI brahmasAkSAtkAra hotA hai, aisA kahate haiM, kyoMki praznopaniSad, 'yaH punarataM trimAtreNo. misyatenaivA'tareNa paraM puruSamabhidhyAyIta' ('jo trimAtra OM isa akSarase para puruSakA abhidhyAna karatA hai ) yoM nirguNopAsanAkA upakrama karake 'sa etasmAjjIvaghanAsparAtparaM purizayaM puruSamIkSate' (vaha isa jIvadhana parase para purizayadehasthita-puruSako dekhatA hai ) isa prakAra zravaNake samAna upAsti-karmakA bhI sAkSAtkArarUpa phala kahA hai // 13 // brahmasAkSAtkArarUpa pramAke sAdhakoMkA nirNaya karake aba usa sAkSAtkArake sAdhakatamakA nirNaya karaneke lie pUchate haiM--'atha kim' ityAdise / brahmakagocara sAkSAtkArake utpanna hone meM prakRSTa upakAraka kauna hai ? use kahiye, kahate haiM-isa viSayameM kaI ekakA mata hai ki pratyayakA punaHpunarAvartanarUpa prasaMkhyAna brahmasAkSAtkArakA parama kAraNa hai / jaise vidhurake kAminIsAkSAtkAra meM pratyayAvRttilakSaNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [ brahmasAkSAtkArakAraNavAda apare tu mano hetustatsahakAri prasaMkhyAnam / tasya karaNatvaklaprahamanubhUtAviti prAhuH // 15 // itare tu mahAvAkyaM prAhurasAdhAraNo hetuH / yanmanaseti niSedhazravaNAnna mano'tra heturiti // 16 // klaptasya pratyayAvRttilakSaNasya prasaMkhyAnasya klaptapramANAnantarbhAve'pi tajanyasAkSAtkArasyezvaramAyAvRttijJAnavadarthAbAdhamAtreNa pramAtvasambhavAditi bhAvaH // 14 // 'manasaivA'nudraSTavyam' iti zruteH mana eva sAkSAtkAre karaNam / prasaMkhyAnaM tu tatsahakArimAtram / manasazca ahaMkAropahitasAkSAtkAre 'ahameveda sarvo'smIti manyate' iti zrutyupadarzitasvAmabrahmasAkSAtkAre karaNatvakloriti matAntaramAhaapare tviti // 15 // 'taddhAsya vijajJau', 'tasmai mRditakaSAyAya tamasaH pAraM darzayati bhagavAn sanaskumAraH' ityAdizrutiSvAcAryopadezAnantarameva sAkSAtkArodayAbhidhAnAt 'vedAntavijJAnasunizcitArthAH', 'taM tvaupaniSadaM puruSa pRcchAmi' ityAdizrutiSu ca brahmaNa prasaMkhyAna karaNatvarUpase kalpita hai| kintu isa prasaMkhyAnakA klupta pramANameM antarbhAva na honepara bhI tajjanya sAkSAtkArameM Izvarake mAyAvRttirUpa jJAnake samAna artheke abAdhamAtrase pramAtvakA sambhava hai // 14 // ____ 'apare tu' ityAdise / aparamatavAle to 'manasaivAnudraSTavyam' (manase hI anudraSTavya hai ) isa zrutise mana hI sAkSAtkAra meM karaNa hai, yoM kahate haiN| prasaMkhyAna to manakA sahakArI hai, kyoMki ahaGkAropahita caitanyake sAkSAtkArake prati tathA 'ahamevedaM sarvo'smIti manyate' (yaha saba maiM hI hU~, aisA mAnatA hai) isa zratimeM upadarzita svAna brahmasAkSAtkArake prati manameM karaNatva siddha hai / / 15 // 'itare tu' ityAdi / itara matavAle to brahmasAkSAtkArake prati 'tattvamasi' Adi mahAvAkya hI asAdhAraNa hetu haiM, aisA kahate haiM / 'taddhAsya vijajJau', tasmai mRdita. kaSAyAya tamasaH pAraM darzayati bhagavAn sanatkumAraH' ( vaha usako sphuTa vijJAta huaa| usa nivRttamanomala ziSyako bhagavAn sanatkumAra tamakA pAra darzAte haiM ) ityAdi zrutiyoMse AcAryake upadezake bAda hI brahmasAkSAtkArakA udaya kahA gaNa hai| 'vedAntavijJAnasunizcitArthAH' ( vedAntavijJAnase hI jinako paramArthakA nizcaya ho gayA hai ) 'taM tvaupaniSadaM puruSa pRcchAmi' ( maiM una upaniSadgamya puruSako pUchatA hU~) ityAdi zrutiyoMse brahmameM upaniSadekavedyatvakA pratipAdana kiyA gayA hai| isase Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA wwwwwwww w ww 8. zAbdAparokSavAdaH sAkSAtkAraM janayet pratyayasantAnasahakRtaM vAkyam / agnivizeSopeto homa ivA'pUrvamityapare // 17 // dhyAnAbhyAsasahAyAnmanaso naSTeSTavastuviSayeva / sAkSAtkRtiriha yuktA vAkyAbrahmAvalambinItyapare // 18 // upaniSadekavedyatvasya pratipAdanAcca brahmasAkSAtkAre mahAvAkyameva karaNam , na tu manaH, 'yanmanasA na manute' ityAditatkaraNatvapratiSedhazravaNAditi matAntaramAhaitare viti / 'manasaivA'nudraSTavyam' ityAdizrutistu sAkSAtkAre hetutvamAtraparA, na tu kAraNatvaparA, tAvataiva manaseti tRtIyAyA upapatteriti bhAvaH // 16 // nanu vAkyasya parokSajJAnajanakatvaklapteH kathamaparokSajJAnajanakatvamityAzaGkaya svataH parokSajJAnajananasamarthamapi vAkyaM vaidhAgnyadhikaraNasahakRto homo'pUrvamiva vihitabhAvanApacayasahakRtaM sat aparokSajJAnamapi janayatIti matAntaramAhasAkSAtkAramiti / aupaniSade brahmaNi mAnAntarApravRtteH parokSajJAnenA'parokSabhramanivRttyayogAcchabdAdaparokSajJAnAnudaye'nirmokSaprasaGga iti bhAvaH // 17 // brahmasAkSAtkArameM mahAvAkya hI karaNa haiM, mana nahIM, yaha nizcaya hotA hai| kyoMki 'yanmanasA na manute' (jo manase mata nahIM hotA) ityAdi manakI karaNatAkA pratiSedha karanevAlA vacana hai / aura 'manasaivAnudraSTavyam' ityAdi zruti to sAkSAtkArameM manakA hetutvamAtra kahatI hai, asAdhAraNa kAraNatva nahIM khtii| kyoMki, utanA kahanese tRtIyAkI upapatti ho jAtI hai // 16 // 'sAkSAtkAram' ityAdi / vAkya to parokSajJAnakA janaka mAnA jAtA hai, ataH usameM aparokSa bodhakI janakatA kaise hogI, aisI AzaGkA karake samAdhAna karate haiM ki vAkya yadyapi svataH parokSajJAnake jananameM samartha haiM; tathApi vidhivihita anirUpa adhikaraNase sahakRta homa jaise apUrvako utpanna karatA hai; vaise hI pratyayasantAnarUpa (vihitabhAvanApracaya) sahakArIke milanese vAkya aparokSa jJAnako bhI utpanna karatA hai, aisA apara mAnate haiN| upaniSadvedya brahmameM pramANAntarakI to pravRtti hai hI nahIM aura parokSa jJAnase aparokSa bhramakI nivRtti ho nahIM sakatI, ataH yadi zabdase aparokSa jJAnakA udaya nahIM hogA, to anirmokSakA prasaGga ho jAyagA, isalie zabdako aparokSa bodhakA janaka mAnate haiM // 17 // 'dhyAnAbhyAsa.' ityAdi / mana bAharake arthameM asamartha honepara bhI bhAvanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [zabdAparokSavAda anye tu saGgirante svata eva brahmaNo'parokSatayA / tadviSayaM hi jJAnaM vAkyajamaparokSameva bhavatIti // 19 // sphuTacivamAparokSyaM sAkSAttadbrahmaNo'sti viSayAdeH / tadabhedAdU gauNamiti pravadantyadvaitavidyAryAH // 20 // wammawww bahirasamarthAdapi bhAvanApracayasahitAdantaHkaraNAnnaSTeSTakAminyAdivastuviSayakasAkSAtkAro dRSTa iti tadvadihApi nididhyAsanapracayasahakRtAda vAkyAdeva brahmaviSayakaH sAkSAtkAro yukta iti dRSTAnurodhena samarthayamAnAnAM matamAha-dhyAneti // 18 // jJAnAparokSye viSayAparokSyameva prayojakam , na karaNavizeSaH / viSayAparokSya ca vRttidvArakaM svAbhAvikaM vA / tatra 'yatsAkSAdaparokSAma' iti zruteH brahmaNaH svabhAvata evA'parokSatvena tadviSayakaM jJAnaM vAkyAjjAyamAnamaparokSameva bhavatIti matAntaramAha-anye viti // 19 // na aparokSavastuviSayakatvaM jJAnAparokSyam , svaprakAzasvarUpasukhAvyApanAt / kintu abhivyaktacitsvarUpameva / tacca brahmaNa eva sAkSAdasti, viSayAdestvabhivyaktacaitanyAbhedAgauNamiti matAntaramAha- sphuTacivamiti // 20 // pracayarUpa dhyAnAbhyAsase sahakRta hokara jaise naSTa kAminI Adi iSTake sAkSAtkArakA hetu dekhA jAtA hai, vaise hI yahA~ prakRtameM nididhyAsanapracayarUpa sahakArI kAraNase saMyukta hokara vAkya bhI brahmaviSayaka sAkSAtkArakA janaka ho sakatA hai, yo dRSTAnurodhase apane pakSakA samarthana karanevAle kaI eka mAnate haiM // 18 // ___'anye tu' ityAdi / anya kahate haiM ki 'yat sAkSAdaparokSAd brahma' (brahma sAkSAt aparokSarUpa hai ) isa zrutise yaha jJAta hotA hai ki brahma svataH hI aparokSa hai, ataH tadviSayaka vAkyajanya jJAna bhI aparokSa hI hotA hai, kyoMki jJAnakI aparokSatAmeM kevala viSayakI aparokSatA hI apekSita hai koI dUsarA kAraNavizeSa apekSita nahIM hai| aura viSayakA aparokSatva vRttike dvArA hotA hai yA to svAbhAvika hotA hai| yahA~ brahmakA aparokSatva svAbhAvika honese mUlameM 'svata eva' aisA kahA hai|| 19 // ___'sphuTaciva0' ityAdi / jJAnakA aparokSatva aparokSavastuviSayakatva nahIM hai, kyoMki svaprakAzasvarUpa sukhameM aparokSatA honepara bhI aparokSavastuviSayakatA nahIM hai, kintu sphuTacittva ( abhivyaktacitsvarUpatva) hI aparokSatvakA prayojaka hai, aisA mAnanA ucita hai| aura yaha abhivyaktacitsvarUpatA sAkSAt brahmakI hI hai viSayAdimeM to abhivyakta caitanyake sAtha abheda honeke kAraNa gauNI hai, aisA advaitavidyAcAryakA mata hai // 20 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA 97 mwww 9. ajJAnanivartakavAdaH atha cAkSuSavRtyA'pi brahmAjJAna nivartatAmiti cet / atrA''cAryAzcAkSuSavRttizcidgocaraiva netyAhuH // 21 // cidviSayiNyapi sA na brahmAjJAnasya vArikA kintu / vedAntajaiva vRttiH zrutiniyamAdRSTasahakRtetyapare // 22 // nanvevaM ghaTAdiviSayacAkSuSavRttyA ghaTAdyadhiSThAnabrahmacaitanyAbhedAbhivyaktyA brahmAvArakamUlAjJAnaM kuto na nivartate, ghaTAdyAkAravRtterapyabhivyakacidaMze mUlAjJAnasamAnaviSayakatvasattvAditi zaGkate-atha cAkSuSeti / na cAkSuSavRttizcaitanyaviSayiNI, 'na saMdRze tiSThati rUpamasya na cakSuSA pazyati kazcanainam' ityAdizrutyA caitanyasya paramANuvaccakSurAdyayogyatvAditi matena pariharati-atretyAdinA // 21 // astu ghaTAdicAkSuSavRttirapi cidviSayiNI, tathApi sA na brahmAvArakamUlAjJAnanivRttihetuH / kintu zravaNaniyamAdRSTa sahakRtavedAntavAkyajanyavRttireveti matAntaramAha-cidviSayiNIti // 22 // 'atha' ityAdi / zaGkA karate haiM ki yadi sphuTacittvako hI aparokSatAkA prayojaka mAnate ho, to ghaTAdiviSayaka cAkSuSavRttise ghaTAyadhiSThAna brahmacaitanyakI abhivyakti honeke kAraNa usase bhI brahmake AvAraka mUlAjJAnakI nivRtti honI cAhiye, kyoMki ghaTAdyAkAravRttimeM bhI cidaMzake abhivyakta honepara mUlAjJAnasamAnaviSayakatva hai hii| isa zaGkAkA samAdhAna karate haiM-'atrA0' ityAdise / isa viSayameM kucha AcAryoMkA yaha kahanA hai ki caitanyako viSaya karanevAlI cAkSuSavRtti hI nahIM hotI, kyoMki 'na saMdRze tiSThati rUpamasya na cakSuSA pazyati kazcanainam' ( isakA rUpa dRSTigocara nahIM hotA aura na koI isako cakSuse dekhatA hai ) ityAdi zrutiyoMse caitanyako paramANuke samAna cakSurAdi indriyoMkA aviSaya hI mAnA hai // 21 // .. cidviSayiNyapi' ityAdi / ghaTAdiviSayaka cAkSuSavRtti cidviSayiNI bhale hI ho; tathApi vaha brahmake AvAraka mUlAjJAnakI nivRttimeM hetu nahIM hotI; kyoMki zravaNaniyamAdRSTase sahakRta jo vedAntavAkyajanya vRtti hai, vahI mUlAjJAnakI nivarttaka hotI hai, aisA apara mAnate haiM // 22 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [ brahmAkAravRttinAzakavAda vAkyodbhavaiva vRttiH svarUpasambandhabhedena / brahmAjJAnaM kSapayena tu cAkSuSavRttirityapare // 23 // atha nijahetumavidyAM vidyA vinivartayetkathaM nAma / iha kecana veNUtthitavahijvAleva gheNumityAhuH // 24 // 10. brahmAkAravRttinAzakavAdaH ajJAnonmUlanakaM jJAnaM vRttyAtmakaM kathaM nazyet / atrA''huH katakarajonyAyAtsvayameva nazyatItyeke // 25 // mmmmmramm pratyagbrahmAbhedagocarA 'tattvamasi' ityAdivAkyajanyaiva vRttiH padArthazodhanAsahitasvarUpasambandhavizeSeNa tadabhedagocaraM mUlAjJAnaM nivartayet , na tu cAkSuSavRtciriti matAntaramAha-vAkyeti // 23 // nanu pratyagabhinnabrakSAkArA vRttiH svahetubhUtAmavidyA kathaM nivartayedityAzaya nA'yaM niyamaH, sAkSAdveNujanyAyA apyamijvAlAyAstadvirodhitvadarzanAditi pariharati--atheti / ghaTAdijJAneSu samAnaviSayakAjJAnabAdhakatvasya klaptatvAceti bhAvaH // 24 // nanu svakAryAvidyAnivartakavRtteH kena nivRttiH ! vRttyantareNeti cedanavasthA / 'vAkyodbhavaiva' ityAdi / pratyagAtmA aura brahmake abhedako viSaya karane vAlI 'tattvamasi' (vaha tU hai) ityAdi vAkyajanya vRtti hI svarUpasambandhavizeSase usake abhedako viSaya karanevAle mUlAjJAnako nivRtta karatI hai, cAkSuSa vRtti mUlAjhAnako nivRtta nahIM karatI, aisA anya mAnate haiM // 23 // 'artha' ityAdi / yadi zaGkA ho ki pratyagabhinna-brahmAkAra jo vRtti hai, vaha apane hetubhUta avidyAko kaise nivRtta karegI ? to samAdhAna karate haiM aisA koI niyama nahIM hai ki kArya apane hetukI nivRttikA nimitta nahIM hotA, kyoMki sAkSAt veNusaMgharSase utpanna huI amikI jvAlA apane kAraNa veNuko bhI jalAtI hai| aura ghaTadijJAnameM samAnaviSayaka ajJAnabAdhakatva klRpta bhI hai // 24 // ___'ajJAno' ityAdi / avidyAnivartaka svakAryabhUta vRttikI nivRtti kisase hogI ? yadi usakI nivarzaka dUsarI vRtti mAnoge, to phira usakI nivRcike lie vRttyantara mAnanese anavasthA hogii| yadi isa caramavRttikI nivRtti na mAno, to dvaitApatti hogI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya stabaka ] bhASAnuvAdasahitA taptAyaHpatitayonyAyamihodAharantyanye / dagdhatRNakUTadahanodAharaNaM kecidatrA''huH // 26 // vRttyArUDhaH sAkSI zamayetsavilAsamajJAnam / Aruhya sUryakAntaM dahati tRNaM ravikaro yathetyeke // 27 // rrn.mmmrary anivRttau tu tayaiva vRtyA dvaitApattirityardhanA''zaGkaya, tatra matatrayoktadRSTAntatrayeNa sArghazlokena pariharati-ajJAneti / yathA vArikSiptakatakareNustadgataM pakaM nivartya svayamapyanyAnapekSo nivartate, yathA taptAyaHpiNDanikSipto jalabinduH tadgataM bhasma kSAlayitvA svayamapi zuSyati, yathA vA tRNakUTaM dagdhvA vahnibhUmau svayameva zAmyati, tathA akhaNDAkAravRttirajJAnaM dagdhvA brahmaNi svayameva zAmyatItyarthaH // 25-26 // uktadRSTAnteSu kAlAdRSTAdikAraNAntarasaMmbhavena tadvaiSamyamAzaGkaya matAntaramAhavRttIti / vRtyabhivyaktaM brahmaiva ajJAnaM tatkArya tadantargatAM vRttiM ca nAzayati / yathA sUryakAntazilArUDhaH sUryakaraH tRNaM dahati, tadvadityarthaH / tathA ca na dvaitApattiriti bhAvaH // 27 // yoM Adhe zlokase zaGkA karake tIna matake tIna dRSTAnta Der3ha zlokase darzA kara samAdhAna karate haiM jaise gande jalameM DAlI gaI nirmalI jalagata paGkako nivRtta karatI huI svayaM ( anyakI apekSA kiye binA hI) nivRtta ho jAtI hai, vaise hI prakRtameM bhI samajhanA cAhiye, aisA kaI eka kahate haiM / isa viSayameM dUsare loga aisA dRSTAnta dete haiM ki jaise taptalohake Upara par3A huA jalabindu tadgata bhasmakA kSAlana kara svayaM bhI zuSka ho jAtA hai| vaise hI yaha vRtti nivRtta hotI hai, aura kaI eka to jaise tRNasamUhakA dAha karake agni bhUmimeM svayameva upazAnta ho jAtI hai, vaise hI akhaNDAkAravRtti bhI ajJAnakA dAha kara brahmameM svayaM upazAnta ho jAtI hai, aisA kahate haiM // 26 // ukta dRSTAntoMmeM kAla, adRSTa ityAdi anya kAraNoMkA bhI saMbhava honeke kAraNa tatprayukta vaiSamyakI AzaGkA karake anya matakA nirUpaNa karate haiM'vRttyArUDhaH' ityAdise / vRttimeM ArUr3ha sAkSI (vRttyabhivyakta brahmacaitanya) hI ajJAna aura ajJAnakAryake antargata vRttikA nAza karatA hai / jaise sUryakAntamaNipara ArUr3ha sUryakiraNa tRNako jalAtI haiM, vaise hI prakRtameM bhI samajhanA cAhiye, ataH dvaitApatti nahIM hotI / / 27 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 siddhAntaM kalpavallI ajJAnameva sAkSAjjJAnAnnazyati jagattu tannAzAt / jIvanmuktirapItthama vidyAlezena ghaTata ityanye // 28 // iti zrImatparamahaMsaparivAjakAcArya zrIparama zivendrapUjyapAdaziSya zrIsadAzivabrahmendraviracitavedAntasiddhAntakalpavallyAM tRtIyaH stabakaH samAptaH // [ brahmAkAravRttinAzaka vAMda na tAvad ajJAnAt savilAsAjJAnanAzaH, tathAtve prArabdhasyA'pi nAzagrasta - svena jIvanmuktyayogAt / kintu parasparavirodhAt jJAnAdajJAnamAtraM nazyati, prapaJcastupAdAnanAzAt / evaJca upAdAnamantareNa kAryasthityayogAt jIvanmuktisiddhaye prArabdhakarmaNA taccharIrAdyupAdAnAvidyAlezanAzaH pratibadhyata ityavidyAlezena jIvanmuktirapyupapadyata ityAzayena matAntaramAha - ajJAnamiti // 28 // iti zrImatparamahaMsa parivrAjakAcArya zrImatparama zivendrapUjyapAda - ziSya zrIsadAzivabrakSendra praNIta zrI vedAntasiddhAntakalpavallI vyAkhyAyAM kesaravallyAkhyAyAM tRtIyaH stabakaH / / jJAnase savilAsa ajJAnakA nAza hotA hai, yoM mAnanepara prArabdha bhI naSTa ho jAyagA, aisI avasthA meM jIvanmukti nahIM ho sakegI; ataH paraspara virodha honeke kAraNa jJAnase ajJAnamAtrakA nAza hotA hai aura prapaJca to upAdAnake nAzase nivRtta hotA hai, aisA matAntara darzAte haiM - ' ajJAnameva ' ityAdise / jJAnase sAkSAt ajJAna hI nivRtta hotA hai aura jagat to upAdAnake nAzase nivRtta hogA / evaJca upAdAnakI sthiti ke binA kAryakI sthiti nahIM ho sakatI; ataH jIvanmuktikI siddhike lie prArabdhakarma se tat tat zarIrAdike upAdAna avidyA lezakA nAza ( pratibandha ) ho jAneke kAraNa avidyAlezase jIvanamukti ho sakatI hai; aisA anya kahate haiM // 28 // mahAmahopAdhyAya paNDitavara zrIhAthIbhAIzA striviracitasiddhAnta kalpavallIbhASAnuvAda meM tRtIya stabaka samApta / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha stabaka ] bhASAMnuvAdasahitA caturthaH stabakaH 1. avidyAlezavAdaH ko'yamavidyAlezo jIvanmuktihiM yadanuSaGgeNa / atrA''cakhyuH katicidavidyAvikSepazaktireSa iti // 1 // apare kSAlitamadirAghaTagandhasamaiva vAsanA sa iti / anyesa dagdha vAsonyAyAdanuvRttibhAgavidyeti // 2 // ~~~ 101 evaM muktisAdhane nirNIte tatphalanirUpaNaM prakRta jIvanmukti nirvAhakA vidyAlezaparIkSAmukhenA''rabhate - ko'yamiti / jJAnenA'vidyAyA AvaraNazaktyaMza eva nazyati ; vikSepazakAyaM zastu prArabdhena pratibaddhatvAnna nazyati / sa eSa evA'vidyAleza iti tenottaramAha - atretyAdinA // 1 // 'tattvamasyAdivAkyotthasamyagdhI janmamAtrataH / avidyA saha kAryeNa nAsIdasti bhaviSyati' iti vArtikavirodhamAzaGkaya matAntaramAha - apara iti / nirAzraya pUrva stabaka meM mukti-sAdhanakA nirNaya karake aba una sAdhanoM ke phalakA, prakRta jIvanmuktike nirvAhaka avidyAlezakI AlocanA ke dvArA, nirUpaNa karate haiM'kosyamavidyA 0 ' ityAdise / jisa avidyAlezake anuSaGgase jIvanmukti ( sukhAnubhUti ) hotI hai, vaha avidyAleza kauna hai ? isa praznake uttara meM kahate haiM ki avidyAkI vikSepazakti hI avidyAleza kahalAtI hai arthAt jJAnase avidyAkI AvaraNazakti hI nivRtta hotI hai aura vikSepazaktikA aMza, jo prArabdharUpa pratibandhakase pratibaddha hone ke kAraNa nivRtta nahIM hotA, ataH vahI - avidyAvikSepazakti hI - avidyAleza hai // 1 // uparyukta matameM-- Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat tattvamasyAdivAkyotthasamyagdhI janmamAtrataH / avidyA saha kAryeNa nA''sIdasti bhaviSyati // ( 'tattvamasi' Adi mahAvAkyase utpanna honevAle samyak jJAnake janmamAtrase hI avidyA apane kAryoM sahita na huI, na hai aura na hogI ) isa vArttikake vacana ke sAtha virodha hogA, aisI zaMkA honepara matAntara darzAte haiM - ' apare ' ityAdise / kucha loga kahate haiM-- madirA vAle ghaTako dhonepara bhI jaise usameM madirAkA gandha www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 siddhAntakalpavallI [ avidyAnivRttisvarUpavAda sarvajJAtmamunIdrAstvAhubrahmAtmavijJAnAt / svAvidyAvinivRttau nA'vidyAlezasaMbhavo'stIti // 3 // 2. avidyAnivRttisvarUpavAdaH atha keyamavidyAyA vinivRttirnAma tacchRNuta / brahmaiva nAtiriktA setyAhubrahmasiddhikArAyAH // 4 // vAsanAvasthAnAyogamAzaGkaya matAntaramAha-anye sa ityAdinA / saH-avidyAleza ityarthaH // 2 // virodhijJAnodaye'vidyAyA nivRttau lezato'pi tasyAH zeSo na saMbhavati, satsaMbhave tannAzAya jJAnAntarakalpane tasyaiva lAghavAdavidyAnAzakatvaucityAditi matAntaramAha-sarvajJeti / tasya tAvadeva ciram' iti zruterAtmajJAnaprazaMsArthatvena jIvanmuko tAtparyAbhAvAdarthavAdamAtratvAditi bhAvaH // 3 // tatrA'vidyAnivRttirUpajJAnaphalasvarUpanirNayAya pRcchati-atheti / nityasiddhasya ( madirAkI vAsanA ) rahatA hai, vaise hI avidyAkai nivRtta honepara jo usakI vAsanA rahatI hai, vahI avidyAkA leza kahalAtA hai| vAsanAkI kisI Azrayake binA avasthiti nahIM ho sakatI, ataH anya mata darzAte haiM-dagdha vastrakI nAI AbhAsakI anuvRttise yukta avidyA hI avidyA. leza hai, aisA anya mAnate haiM // 2 // ___'sarvajJAtma0' ityAdi / sarvajJAtmamunIndra to yoM kahate haiM ki brahmAtmavijJAnase apanI avidyAkI nivRtti ho jAnepara avidyAlezakA saMbhava ho nahIM sakatA, kyoMki virodhI jJAnakA udaya hote hI jaba sArI avidyAkI nivRtti ho jAyagI, taba usakA leza ho hI nahIM sktaa| yadi mAnA jAya, to usakI nivRttike lie anya jJAnakI kalpanA karanI par3egI, ataH isI jJAnako avidyAnAzaka mAnane meM lAghava hai| 'tasya tAvadeva ciram' yaha zrati to kevala AtmajJAnakI prazaMsA karatI hai, ataH jIvanmuktimeM tAtparya na honese vaha arthavAdamAtra hai / / 3 // avidyAnivRttirUpa jo jJAnakA phala kahA gayA hai, usake svarUpake nirNayaka lie pUchate haiM-'atha' ityaadise| yaha jo avidyAkI vinivRtti kahI vaha kauna hai ? suno, kahate haiM-nityasiddha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha stabaka ] bhASAnuvAdasahitA Anandabodhaguravo'vidyAvinivRttirAtmano bhinnA | sadasatsadasanmithyAprakArabhinnaprakAriketyAhuH || 5 // advaitabodha guravastvAtmajJAnaikakAlInA / vinivRttiravidyAyAH kSaNikA sA bhAvavikriyetyAhuH // 6 // 103 brahmasvarUpasyA'sattvApAdakatvAda vidyaivA'bhAvaH / tannivRttizca brahmasvarUpaiveti matenottaramAha - brahmavetyAdinA / tathA ca yasmin sati yatsattvaM yadabhAve ca yadabhAvaH tat tatra kAraNamiti jJAnasya brahmasvarUpamuktiM prati yogakSemasAdhAraNa hetutvaM sambhavatIti bhAvaH // 4 // AtmAnyaivA'vidyAnivRttiH / sA ca na satI, dvaitApatteH; nA'pyasatI, jJAnasAdhyasvAyogAt ; nA'pi sadasatI, virodhAt; nA'pyanirvAcyA, anirvAcyasyopAdherajJAnApAdakatvaniyamena muktAvapi tadanuvRttiprasaGgAt jJAnAnivartyatvApattezva / kintu uktaprakAracatuSTayAtiriktaprakAreti matAntaramAha - Anandabodheti // 5 // " astvanirvacanIyaiva sA, tathApi nopAdAnAvidyAlezaprasaktiH / utpattidvitIyakSaNe brahmasvarUpakI asattvApAdaka honese avidyA hI abhAva hai aura usakI nivRtti brahmasvarUpa hI hai, brahmase atirikta koI nivRtti padArtha hai hI nahIM, aisA brahmasiddhi - kArAdikA mata hai / isa paristhiti meM jisake rahanepara jo rahatA hai aura jisake abhAvameM jo nahIM rahatA, vaha usake prati kAraNa hotA hai, yaha phalataH prApta hotA hai / isase sAra yaha nikalA ki brahmasvarUpa mukti ke prati jJAnameM yogakSema sAdhAraNa hetutA ho sakatI arthAt jJAna muktikA utpAdaka aura rakSaka hai // 4 // isI viSaya meM makarandakAra AnandabodhAcAryakA mata darzAte haiM - 'Anandabodha0' ityAdise / Anandabodha gurukA mata hai ki avidyAnivRtti AtmAse bhinna hai aura vaha yadi sat ho, to dvaitApatti hogI / yadi use asat kaheM, to usameM jJAnasAdhyatA nahIM bntii| virodha honese sat aura asat to usako kaha nahIM sakate / yadi ina saba vikalpoMse bacane ke lie use anirvacanIya mAneM, to anirvAcya upAdhi niyamase ajJAnakI ApAdaka hotI hai, isase mukti meM bhI usakI anuvRttikA prasaGga ho jAyagA, itanA hI nahIM, kintu jJAnase anitva kI bhI Apatti hogii| isase phalita yaha huA ki ukta cAroM prakAroMse bhinna pA~caveM prakArakI avidyAnivRtti mAnanI cAhiye // 5 // 'advaita bodha0' ityAdise / advaitabodha guru to avidyAnivRttiko AtmajJAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [ muktisvarUpavAda wwwwwwwwwwwwww w 3. muktisvarUpavAdaH nanvajJAnanivRtteH kSaNikatvAnmuktirasthirA syAcet / brahmAnandasphUraNaM duHkhAbhAvazca muktirityAhuH // 7 // nanu tasyAH kSaNikatve muktina sthirapumartha iti maivam / sukhaduHkhAbhAvAnyataratvAbhAvAna hi tathetyAhuH // 8 // utpanno'yaM SaTaH notpadyata iti utpatteravartamAnatvavat nivRttyanantaramapi dvitIyakSaNe nivRtto'yaM na nivartate iti vyavahAreNa nivRttarapyavartamAnatvena kSaNikabhAvavikAravizeSarUpatvam / tathA ca avidyAnivRttirAtmajJAnodayAnantarakSaNavartinI bhAvavikriyeti na kazciddoSa iti matAntaramAha-advaiteti // 6 // nanvevamavidyAnivRtteH kSaNikatve mokSasya sthirapuruSArthatvaM na syAdityAzaya nA'vidyAnivRttiH svataH puruSArthaH, tasyAH sukhaduHkhAbhAvAnyataratvAbhAvAt / kintu akhaNDAnandasphuraNaM saMsAraduHkhocchedazca / tadupayogitayA ca tasyAstattvajJAnasAdhyatvamupeyata iti keSAMcinmatena pariharati-nanviti // 7 // ___ etacchrokArtha eva punaH zlokAntareNocyate-nanu tasyA iti // 8 // samakAlIna mAnakara usako kSaNika bhAvavikArarUpa mAnate haiM arthAt yaha avidyA nivRtti bhale hI anirvacanIyA ho; tathApi upAdAnabhUta avidyAlezakA prasaGga nahIM AtA, kyoMki jaise utpattike dvitIya kSaNameM 'yaha ghaTa utpanna huA' 'utpanna hotA nahIM hai' isa prakAra utpatti avartamAna ho jAtI hai, vaise hI nivRtti ke anantara dvitIya kSaNameM 'yaha nivRtta huA' 'nivRtta hotA nahIM isa prakArake vyavahArase nivRttimeM bhI avarcamAnatva avagama honese vaha kSaNika bhAvavikAravizeSarUpa hai / isalie avidyAnivRtti AtmajJAnodayake anantarakSaNavartinI bhAvavikriyA hai, aisA mAnanemeM kisI doSakI Apatti nahIM AtI // 6 // 'nanvajJAnanivRttaH' ityAdise / yo avidyAnivRttiko kSaNika mAnanese mukti koI sthira puruSArtharUpa nahIM rahatI, isa zaGkAke parihArameM kahate haiM ki avidyAnivRtti koI svataH puruSArtha nahIM hai, kyoMki vaha sukha yA duHkhAbhAva-ina donoMmeM se koI eka nahIM hai, kintu akhaNDAnanda sphuraNa aura duHkhocchedarUpa jo puruSArtha hai, usameM upayogI hai, ataH avidyAnivRttimeM tattvajJAnasAdhyatva mAnA jAtA hai, aisA kaI eka mAnate hai / / 7 // 'nanu tasyAH' ityAdise / yadi avidyAnivRttiko kSaNika mAnoge, to mukti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha stabaka ] bhASAnuvAdasahitA citsukhacaraNAstvAhurduHkhAbhAvo'pi na pumarthaH / sukhazeSatvAttasya svarUpasukhameva tAdRgiti // 9 // 4. brahmAnandasya prApyatvavAdaH nityaprApto'pyayamAnandaH svAvidyayA tirobhuutH| tanAze prApyata iva kaNThAbharaNaM yathetyAhuH // 10 // Anando nAstIti vyavahArAta saMsRtau tadaprAptiH / sA vidyayA nivRttatyAhuH prApti pare mukhyAm // 11 // ..........m an.ne duHkhAbhAvo na svataH puruSArthaH, sarvatra duHkhAbhAvasya svarUpasukhAmivyaktipratibandhakAbhAvatayA sukhazeSatvAt / svarUpasukhameva puruSArtha iti matAntaramAhacitsukhacaraNA iti // 9 // nanvayamAnandaH pratyagAtmarUpatvAnityaprApta iti kathaM tatprAptirjJAnaphalamityAzaGkAyAM keSAMcinmatamAha-nityeti / evaJca Anandasya gauNyeva prAptiniphalamiti bhAvaH // 10 // ___ saMsAradazAyAM Anando nA'sti na bhAtIti vyavahArAdAvaraNaprayuktA kAcittasya sthira puruSArtharUpa nahIM hogI, aisI zaGkA karake usakA uttara dete haiM-aimA nahIM kahanA cAhiye, kyoMki isa avidyAnivRttike sukha yA duHkhAbhAva svarUpa na honese usameM puruSArthatva nahIM hai // 8 // 'cinsukha0' ityaadi| duHkhAbhAva svataH koI puruSArtha nahIM hai, kyoMki vaha sukhakA zeSa hai arthAt duHkhAbhAva sarvatra svarUpasukhakI abhivyaktimeM prati. bandhakAmAvarUpa hai, ataH vaha svarUpasukhakA zeSa hai; isalie zeSorUpa svarUpasukha hI puruSArtha hai, aisA citsukhAcAryakA mata hai // 9 // ___ 'nityaprApto0' ityaadi| yaha Ananda pratyagAtmarUpa honese nityaprApta ho hai, ataH usakI prApti jJAnaphala kaise hai ? aisI zaMkA karake samAdhAna karate haiM ki yadyapi yaha Ananda nityaprApta hI hai; tathApi svIya avidyAse vaha tirobhUta hai| jaba avidyAkA nAza hotA hai; taba vismRta kaNThAbharaNako nAI prApta huA-sA anubhUta hotA hai arthAt isa AnandakI gauNI hI prApti jJAnakA phala mAnA jAtA hai // 10 // ___'Anando' ityAdi / saMsAradazAmeM 'Ananda hai nahIM aura bhAsatA bhI nahIM hai, aisA vyavahAra honese AvaraNaprayukta usa AnandakI aprApti manyAta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [ brahmAnanda kA prApyatvavAda AnandaH saMsAre sannapi pArokSyato na puruSArthaH / aparokSatayA muktidazAyAM puruSArtha ityeke // 12 // ajJAnenA'dhyastazcaitanyAnandayoH purA bhedaH / tannAze bhedalayAttadAparokSyaM bhaviSyatItyanye // 13 // maanan aprAptiradhyasyate / vidyayA''varaNanivRttau tatprayuktA'prAptirnivartata ityaprAptiH prAptizca mukhyaveti matamAha-Ananda iti // 11 // saMsAradazAyAM AnandasyA''vRtatvena parokSatvAnna sa puruSArthaH / muktidazAyAM tu AvaraNabhanenA'parokSatvAt puruSArtho bhavatIti matAntaramAha-Ananda iti / na ca saMsAradazAyAM Anandasya svarUpajJAnenA''parokSyamasti, tadA'sya tadabhinnatvAditi vAcyam , nahi svavyavahArAnukUlacaitanyAbhedamAtramAparokSyam , yena tathA syAt / kintu anAvRtacaitanyAbheda eva / tathA ca anAvRtatvasya tadAnImabhAvena na doSa iti bhAvaH // 12 // astu svavyavahArAnukUlacaitanyAbhedamAtramAparokSyam , tathApi ajJAnamahimnA jIvamedavacaitanyAnandayorbhedo'pyadhyasta iti saMsAradazAyAM puruSAntarasya puruSAntara hotI hai, phira vidyAse AvaraNakI nivRtti honepara vaha AvaraNaprayukta aprApti bhI nivRtta ho jAtI hai, isa rItise aprApti aura prApti donoM mukhya hI haiN| aisA anya kahate haiM // 11 // ___'AnandaH' ityAdi / saMsAradazAmeM Ananda to hai hI, kintu parokSa honese vaha puruSArtha nahIM hai / muktidazAmeM to AvaraNakA bhaGga ho jAneke kAraNa vaha aparokSa hokara puruSArtha hotA hai, aisA kaI ekakA mata hai| saMsAradazAmeM bhI Ananda svarUpajJAnase aparokSa hai hI, kyoMki usa samaya AnandakI svarUpajJAnase abhi. naMtA hai, aisI zaMkA karake parihAra karate haiM ki svavyavahArAnukUla caitanyAbhedamAtra aparokSatva nahIM hai, jisase ki ukta zaMkA ho, kintu anAvRta caitanyAbheda ho aparokSatva hai, ataH saMsAradazAmeM anAvRtatvakA abhAva honese koI doSa nahIM hai // 12 // / 'ajJAnenA.' ityaadi| svavyavahArAnurUpa caitanyAbhedamAtrameM aparokSatva bhale hI mAnA jAya, tathApi ajJAnakI mahimAse. jaise jIvabheda abhyasta hai, vaise hI caitanya aura AnandakA bheda bhI abhyasta hai, ataH saMsAradazAmeM eka puruSako Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha stabaka ] bhASAnuvAdasahitA 107 5. muktasya brahmabhAvavAdaH atha mukta IzvaraH syAdAho zuddhAtmanA'vaziSyeta / atraikajIvavAde sa ziSyate zuddharUpeNa // 14 // nAnAjIvamate'pi pratibimbezAnadarzane tasya / pratibimbAntarabhAvAyogAdvimbAtmanA'sti parizeSaH // 15 // caitanyAparokSyavadanavacchinnAnandAparokSyamapi naa'sti| ajJAnanAze tu cidAnandabhedavilayAttadAparokSyamiti matAntaramAha-ajJAneti // 13 // jJAnaphalaprAptau nirNItAyAM prApyasvarUpanirNayAya pRcchati-atheti / tatra prathamamekajIvavAdena samAdhatte--atretyAdinA / ekajIvavAde tadekAjJAnakaripatasya jIvezvaravibhAgAdikRtsnabhedaprapaJcatya tadvidyodaye vilayAnirvizeSacaitanyarUpeNA 'vaziSyata ityarthaH // 14 // - nAnAjIvavAde'pi mAyApratibimba Izvara iti mate'vidyApratibimbajIvasya svopAdhivinAze pratibimbAntarabhUtezvarabhAvaprAptyayogAdvimbabhUtazuddhacaitanyAtmanA parizeSo bhavatIti samAdhAnAntaramAha-nAnAjIveti // 15 // anya puruSake caitanyakA jaise aparokSatva nahIM hai, vaise hI anavacchinna AnandakA bhI aparokSatva nahIM hai, parantu ajJAnakA nAza honepara caitanya aura Anandake bhedakA laya honese usa AnandakA aparokSatva svayaM ho jAyagA; aisA anya mAnate haiM / 13 / / _ 'atha mukta' ityAdi / jJAnarUpa phalakI prAptikA nirNaya honepara prApyasvarUpake nirNayake lie pUchate haiM-jIva mukta hokara IzvarabhAvako prApta hotA hai ? athavA zuddhAtmabhAvase avaziSTa rahatA hai ? isa viSayameM ekajIvavAdapakSameM to jIva zuddharUpase rahatA hai, aisA mAnA jAtA hai, kyoMki ekajIvavAdameM eka ajJAnase kalpita jIvezvarAdi sakala bhedaprapaJcakA usa vidyAke udayake hote hI vilaya ho jAneke kAraNa nirvizeSa caitanyarUpase vaha avaziSTa rahatA hai // 14 // ___'nAnAjIva0' ityAdi / nAnA jIvavAdIke matameM bhI mAyApratibimba Izvara hai, isa matameM avidyApratibimba jIvakI apanI upAdhibhUta avidyAkA vinAza ho jAnepara pratibimbabhUta IzvarabhAvakI prAptikA ayoga honese bimbabhUta zuddhacaitanyAtmakatvarUpase usakA parizeSa hai / / 15 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntakalpavallI [muktakA brahmabhAvavAda bimbezvaravAde tvIzvaratAprAptirvimuktasya / AsarvamuktyamuSmin bimbatvApahnavAyogAt // 16 // paramArthatastu muktaH sarvezatvAdidharmanirmuktam / vigalitasarva vikalpaM vimalaM brahmaiva kevalaM bhavati // 17 // avidyAyAmantaHkaraNe vA citpratibimbo jIvaH, bimbabhUtastvIzvara iti mate muktamya yAvatsarvamukti paramezvarabhAvApattiriSyate / yathA'nekeSu darpaNeSvekasya mukhasya prativimbe sati ekadarpagApanaye tatpratibimbo bimbabhAvenaivA'vatiSThate, na tu mukhamAtrarUpeNa / tadAnImapi darpaNAntarasannidhAnaprayuktamya mukhe bimbatvasyA'napAyAt / tathA ekasya brahmacaitanyasyA'nekepUrAdhiSu pratibimbe sati vidyodayenaikopAdhilaye tatpati. bimbasya bimvabhAvenA'jasthAnamucitam , na tu zuddharUpeNa / tadAnImapyavidyAntarasya sattvenevare taspayuktabimbatvasyA'pahotumazakyatvAditi samAdhAnAntaramAha-bimbeti amusmin Izvara ityarthaH / nanvevaM jJAnasyezvarabhAvApattiphalakatve tasya daharAdyupAsanAvizeSaprasaGga iti cet, na; jJAnasyA'jJAnanivRttyAnandAvAptiphalakasvena vizeSasattvAditi bhAvaH // 16 // muktasya sarvamuktiparyantamIzvarabhAvApattirapi baddhapuruSAntaradRSTyA / vastutastu 'bimbezvara0' ityAdi / avidyAmeM athavA antaHkaraNameM jo citpratibimba hai, yaha jIva hai aura jo bimbabhUta hai vaha Izvara hai, isa matameM muktakI, jabataka sabakI mukti na ho tabataka paramezvarabhAvApAtta iSTa hai| jaise aneka darpaNoMmeM eka mukhakA pratibimba par3a rahA ho, vahA~ eka darpaNako haTA lenese usa darpaNakA pratibimba bimbabhAvase hI avasthita rahatA hai, na ki mukhamAtrarUpase, kyoMki usa samaya bhI dUsare darpaNoMkA saMnidhAna hone ke kAraNa mukhameM bimbatva to jyoMkA tyoM hai hI, vaise hI eka brahmacaitanyakA aneka upAdhiyoMmeM pratibimba honepara bhI vidyodayase jaba eka upAdhikA laya hogA taba usa pratibimbakA bimbabhAvase avasthAna ucita hai, zuddharUpase nahIM, kyoMki usa samaya bhI anya avidyAe~ to haiM, ataH una avidyAoMse honevAlA bimbabhAva I gharameM banA hI rahatA hai ataH usakA nirAsa nahIM kara skte| yadi jJAnakA phala IzvarabhAvApatti mAneM, to usameM daharAdi upAsanAvizeSakA prasaMga AvegA, aisI zaGkA ho to kahate haiM ki jJAnakA to ajJAnanivRtti aura paramAnandAvApti phala hai; ataH upAsanAkI apekSA jJAnameM vizeSa honese pUrvokta zaGkA niravakAza hai||| 16 // muktameM sarvamuktiparyanta IzvarabhAvApatti bhI anya baddha puruSoMkI dRSTise kahI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA itthaM paramazivendrAnugrahabhAjanasadAzivendrakRtau / siddhAntakalpavallyAM turyaH stabakaca saMpUrNaH // 18 // caturtha stabaka ] iti zrImatparamahaMsa parivrAjakAcArya zrIparamazivendrapUjyapAda ziSya zrI sadAziva mandraviracitavedAntasiddhAntakalpavallyAM caturthaH stabakaH samAptaH // ampRSThezvaratvAdidharma nirmRSTanikhila meda prapaJca nityazuddhabuddhamukta satya paramAnandAdvitIyAkha NDaikara sabrahmAtmanA'vasthAnamiti paramasiddhAntamAha - paramArthata iti // 17 // spaSTo'rthaH // 18 // iti zrImatparamahaMsaparivrAjakAcArya zrImatparama zivendrapUjyapAdaziSya zrIsadAzivabrakSendrapaNIta zrI vedAntasiddhAntakalpavallIvyAkhyAyAM kesaravallyAkhyAyAM caturthaH stabakaH / iti siddhAntakalpavallI samAptA / ++ 109 gaI hai, vAstavameM to IzvaratvAdi dharmose aura nikhila bheda prapazva se zUnya nitya, zuddha, buddha, mukta, satya, paramAnanda, advitIya aura akhaNDaikarasa jo brahma hai, tadrUpase usakA avasthAna hI parama siddhAnta hai, aisA upasaMhArarUpase prathakI samAptimeM kaha dete haiM - 'paramArthatastu' ityAdise / paramArtha meM to mukta jIva izvaratvAdi saba dharmoMse nirmukta aura nAma Adi vikalpoMse rahita vimala kevala brahmarUpase hI avasthita hotA hai // 17 // ' ittham' ityAdi / isa prakAra paramazivendra guruke anurahapAtra sadAzivendrakI kRtirUpa isa siddhAntakalpavallI meM caturtha stabaka aura ( cakAra se ) pramtha bhI sampUrNa huA // 18 // mahAmahopAdhyAya paNDitavara zrIhAthIbhAI zAstri viracita siddhAntakalpavallI - bhASAvAdameM caturtha stabaka samApta | Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com