Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
co
Ruang
988806690
DOS02
or 3.
deso....000:
Os
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્રભાનુ શત્થાવલિ : ૫ સંસકાર સંભાર [નીતિ-ધની ધર્મસ્થાઓ]
મણિ પ્રોન સામરછ જન સાને બંધાર નં.367
સુરેન્દ્રરે.
: લેખક :
મુનિશ્રી ચન્દ્રપ્રસાગરજી મહારાજ
(ચિત્રભાનુ)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પ્રકાશક : ચિત્રભાનુ ગ્રંથ પ્રકાશન મંદિર C/o બાલુભાઈ રૂગનાથ અંબાજીને વડ, ભાવનગર
. -
સં. ૨૦૦૮ મૂલ્ય- ૧-૧૨-૯
આનંદ પ્રા. પ્રેસ
ભાવનગર
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩
મૂળ આત્મા કયાંય પણ નથી, એમ હું કહી શકું છું, એમ છતાં પિતાની સઘળી ક્ષતિઓનો પૂર્ણ દ્રષ્ટા અપૂર્ણ માનવી પોતે તે કેમ જ બની શકે ?
અને
આજે જ્યારે નવસર્જન અને નવનિમણને પવન ચારે બાજુ ઝૂકાય છે, ત્યારે આપણી પ્રાચીન કથાઓ ઊગતી પ્રજાના નવનિર્માણમાં ઉપયોગી થશે એમ માની આ કથાઓ સર્જાયું છે. તે વાચક, આ લખાણના પ્રશંસાપાત્ર પ્રસંગેનો યશ વિશ્વસાહિત્યને આપે અને ભૂલને પાત્ર પ્રસંગોની ક્ષમા મને અર્પે એવી યાચનાપૂર્વાક આ પુરાણું પૂરું કરું છું !
-
ચિત્રભાનું
બોટાદ ૨૩-૬-પર
:
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ જ નું જ કામ
૨
૧
૩૫
* ૫૫
નો એક પ્રમાણિક કરણ કથા ૨. પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત - ભક્તની કમિટી ૪ વક્તા અને શ્રોતા છે. કલાની ઉપાસિકા ૬. માનવતામાં પાશવતા ૭. કોહીનૂર ૮. ત્યાગી તમે કે હું?
ક. સ ગ રંગ ૧૦. ચપલા
૧. આ તે આજ્ઞા કે અવજ્ઞા ?, : ૧૨. બુદ્ધિહીન નાયક ૧૩. એક આની ૧૪. જિયને ડક
૫. શું શીતળદાસ ? ૧૬. એક પ્રસંગ ૧૭. એક વિરલ વિભૂતિ ૧૮. હારની જિત ૧૯, માનવતાની ભવાઈ
9
/
૪
૮૯
૯૫
૧૦૫
૧૫ -૧૨૫
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલકત્તાની રોશની ઝગમગ ઝગમગ કરતી પ્રકાશ પાથરી રહી હતી.” ઉનાળાને દિવસ હતો, ગુલાબી પવનની મીઠી લહેરીએ આવી રહી હતી. ઉનાળાની સાંજે લેકે પરિભ્રમણ કરવા નીકળે એટલે માણસની અવર–જવર પણ પ્રમાણમાં ઠીક હતી. એવામાં લગભગ અઢારેક વર્ષની ઉમરને એક યુવાન કેરીની ટોપલી લઈ આમ–તેમ જેતે પિતાના ઘર ભણી ધીમે ધીમે ડગલાં ભરી રહ્યો હતો. એના અર્ધજીણું વસ્ત્રમાંથી કંગાલિયત ડોકિયાં કરી રહી હતી; તોય એના મુખ પરની નિર્દોષ સેમ્યતા એક સજ્જનને છાજે તેવી તે હતી જ. - સામેની ફૂટપાથ પર મને પસાર થતે જોઈ, એ મારી પાસે આવ્યો અને કહેવા લાગ્યોઃ “ભાઈ, કેરીઓ ઘણી જ મીઠી છે, લેશે?” ' કહ્યું:–“મારે નથી જોઇતી.” '
અરે, ભાઈ! ઘણું જ સસ્તી છે. સાંજને સમય છે, મારે ઘરે જવું છે, એટલે કે, ફક્ત બાર આને ડઝન! કેમ લેશે ?” આટલું કહી એણે એક નિઃસાસો નાખ્યો.
' મેં કહ્યું -“ભાઈ! જવાદે ને માથાફોડ, મારે નથી જોઇતી તારી સસ્તી કેરીઓ.” આ સાંભળી એ ગળગળો થઈ ગયે. એની આંખમાંથી બે આંસુ દડદડ સરી પડ્યાં!
ઓચિંતા આંસુ જોઈ મને ખેદ આશ્ચર્ય થયું. મેં પૂછ્યું: “મેં તને કાંઈ ગાળ દીધી નથી છતાં તું આમ કેમ ગળગળો થઈ ગયો ?”
અબુ લૂછી તેણે ઉત્તર આપ્યું. “ભાઈ, મારા કર્મને રહું છું. શું કહું મારી કરુણ ક્યાં? મારી બા આઠ દિવસથી સખત માંદી છે. તાવ ખૂબ આવે છે. એના માટે દવા લાવવા તે શું; પણ દૂધ લાવવા પૂરતા પણ પૈસા મારી પાસે આજે નથી ! બે દિવસથી મેં
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
- એક પ્રમાણિક કરુણ કથા ને મારી નાની બહેને આ કેરીઓ સિવાય કાંઈ ખાધું નથી. રોજ ફેરી કરું છું. ચાર આઠ આનાને માલ વેચાય તેનું દૂધ મારી બા માટે લઈ જાઉં છું; પણ આજે તો એક પૈસાને પણ માલ વેચાણ નથી. આજે મારી એ માંદી બા માટે દૂધ ક્યાંથી લઈ જઈશ ? આ વિચારે મને ગળગળ ને દુખી બનાવ્યું છે.”
આ કરુણ ધવન સાંભળી મારી છાતીમાં છૂરીના ઘા જે કારમે આઘાત થયો. સમાજમાં આવા અર્ધ-નગ્ન ને અર્ધ-ભૂખ્યા વસ્ત્ર ને અન્ન વિના કેટલા માનવ જીવન વિતાવે છે ? અને બીજી બાજુ કાળા બજારની લક્ષ્મીથી પુનિત ગણાતા શેઠ-શેઠે કેટલા મોજશેખમાં નકામાં પિસા વેડફી રહ્યા છે? આ વિચાર મારી નજર આગળ. એક વાર ફરી વળ્યું. કહ્યું: “જે ભાઈ, હું પરગામને છું. મારે કેરીઓ જોઇતી નથી. તારે જોઈતા હોય તે પૈસા આપું.” એમ કહી હું ખિસ્સામાં હા નાખવા ગયો ત્યાં એણે ધીમે છતાં ધર્યપૂર્વક કહ્યું:
શેઠ, માફ કરજે. હું દરિદ્ર છું પણ દીન નથી. ગરીબ છું પણ ભિખારી નથી. મારે માલના પૈસા જોઈએ, હરામના નહિ...”
દુઃખમાં પણ આવી અનેખી ધીરજ ધરનાર આ વિરલ યુવક મેં જિંદગીમાં પહેલ-વહેલે જ જે એમ કહું તે જય ખોટું નથી. મને થયું આ એમ તે પૈસા નહિ લે પણ જે આની કરીઓ ખરીદી લઈશ તે આને પૈસા અપાશે. મેં પૂછ્યું: ” તારી ટાપલીમાં કેરીઓ કેટલા રૂપિયાની છે ?” ,
મારો સવાલ સાંભળી તેણે જરા હર્ષથી જવાબ આપેઃ ચાર રૂપિયાની.” • “ઠીક, ચાલ મારી સાથે. મારા ઉતારા પર બધી કેરીઓ નાખી ૨.” કહી મેં એને સાથે લીધું. ચાર રૂપિયા આપવા પાકીટ તથા પણ ા રૂપિયા નહોતા, પરચુરણ લાવવા મેં એને શની નેટ
પી કેરીની એપલી મારા ઓરડામાં મૂકી, હમણા આવું છું " કહી એ નેટ વટાવવા ઉપડી ગયે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક પ્રમાણિક કરુણ કથા
એ દાદર ઉતર્યો ત્યાં સુધી હું એની પાછળ જોઈ જ રહ્યો. મને એક જ વિચાર આવતો હતો. ગરીબીમાં પણ આવું અપૂર્વ ખમીર હોઈ શકે છે! શું માનવીની અદીનતા ગરીબીને ગળી જતી હશે ? આમ વિચાર કરતાં થોડી રાહ જોઈ પણ તે ગમે તે ગયો જ. રાત્રે મોડે સુધી પણ એ જ્યારે ન આવે ત્યારે મારી ધીરજ ખૂટી ગઈ. મને થયું કે આ તે દગ નિકળ્યો. મને બનાવી ગયે, અદીનતાને નામે!
એ વાતને આજે ત્રીજો દિવસ છે. કપડાં બદલાવી હું બહાર ફરવા જવાની તૈયારી કરી રહ્યો છું તેવામાં હોટલના એક (બોયે) નોકરે આવી ખબર આપી “શેઠ ! આપને કોઈ નાની છોકરી મળવા માંગે છે.”
આ સાંભળી, હું વિચારમાં પડી ગયો. આ અજાણ્યા શહેરમાં મને વળી મળવા કોણ આવ્યું હશે ? અને એમાં વળી નાની છોકરી ? એ વળી કોણ હશે ? મને થયું, જેઈશું એટલે ખબર પડશે. મેં કહ્યું ઉપર આવવા દે.”.
થોડી વારમાં નેકર, એ છોકરીને લઈ ઉપર આવ્યો. ધારીને જોતાં જણાયું કે આ તે પેલા ફેરિયાની બહેન જેવી જ લાગે છે કે
- ફાટયાં-તૂટયાં લૂગડાં, વિખરેલા વાળ, આંસુભીની આંખે અને શોથી છવાયેલું મેં જોઈ, મારા હૈયામાં આશ્ચર્યમિશ્રિત દયાનું ઝરણું વહેવા લાગ્યું. હું. પૂછવા જતો હતો એટલામાં એણે જ પૂછયું
બેન્ગલોરથી તમે આવ્યા છે ને ? મારા ભાઈ પાસેથી કેરીઓ તમે જ વેચાતી લીધી હતી ને? લે, આ છે રૂપિયા. હવે મારા ભાઈ આવી શકે તેમ નથી, એ તે પહોંચી ગયે પ્રભુને ધામ!” - આ હદયદ્રાવક વિચિત્ર ઘટના સાંભળી, મારું હૃદય કંપી ઉઠયું. સંકલ્પવિકલ્પના તરંગથી હૈયું છલકાવા લાગ્યું. આશ્વાસન આપી મેં એ બાળાને નમ્રતાથી પૂછયું–“બહેન ! રડ મા. તારા ભાઈને શું થયું? અને શાથી મરી ગયે? તે જરા મહેરબાની કરી જણાવીશ!
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક પ્રમાણિક કરણ કથા આંસુ લૂછીને એણે કરુણ સ્વરે કહ્યું-“ભારે ભાઈ, પરચુરણું લઈ, આપને આપવા આવતું હતું, રસ્તો ઓળંગવા જતાં મોટર સાથે અથડાઈ પડ્યો અને માથું ફૂટી ગયું ! તે જ મોટરમાં નાંખીને મારા ભાઈને હોસ્પીટલમાં ખસેડવામાં આવ્યો. અને મારી બાને અને મને આ વાતની ખબર આપવામાં આવી. અમે તુરત જઈને જોયું તે મારા ભાઈને ઘણું જ વાગ્યું હતું. માથે તેમજ હાથે મોટા પાટા બાંધેલા હતા. અમારા આવી ગયાના સમાચારથી એણે આંખે ઉધાડી અમને જોયા. અમારી એક બીજાની નજર મળતાં, આંખે આંસુથી છલકાઈ ગઈ. મારી બાએ એના આંસુ લૂછ્યા. એટલે એણે કહ્યું-“મા! તું માંદી છે ને! અહિ શા માટે આવી?”
જરા થંભી એણે ફરી કહ્યું –“ના, ના, સારું થયું કે તું આવી ગઈ ! ફરી આપણે ક્યાં મળવાના છીએ ?...” - માથા પર હાથ ફેરવતાં, બાએ કહ્યું—“બેટા! ગાંડપણ શું કરે છે? ઉતાવળો કાં થાય છે? જરા શાન્તિ રાખ, બધા સારાં વાનાં ચશે...”
વચ્ચે જ ભાઈ બોલી ઊ–“મા! હવે શાતિ કેવી ? શાન્તિ તે પ્રભુના ધામમાં મળશે! હવે હું ઘણું જીવનાર નથી. મારા જીવન-દીપકમાં તેલ ખૂટી રહ્યું છે. મા ! તારી પાસે ક્ષમા માગું છું. જીવનમાં મારી જે કાંઈ ભૂલ થઈ હોય તે માફ કરજે! તારી સેવા તે હું કાંઈ ન કરી શકે, પણ તારી પાસેથી સદાચાર અને સદવિ. ચારની સુવાસ લઈને, આ ફાની દુનિયામાંથી જાઉં છું. જાઉં છું પણ માંગણી કરતે જાઉં છું કે-ફરી અવતાર લે પડે તે તારા જેવી અભણ પણ સંસ્કારી માતા મળજો! મા મને શક કે ચિન્તા કાંઈ નથી-ચિન્તા માત્ર એટલી જ છે, કે બહેન તે થોડા દિવસમાં સાસરે જશે, પછી તારી સેવા કોણ કરશે?” આટલું બેલી સારો ભાઈ રડી પડે. આ વાત કહેતી બાળા પણ એકદમ રડી પડી!
બાળા, જેમ જેમ આ વેધક અને કરણ કથની કહેતો ગઈ તેમ તેમ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક પ્રમાણિક કરુણ કથા અમારાં લિ દ્રવિત થતાં ગયાં. ખડક જેવા કઠણ હૈયાને પણ પીગાવી નાખે એવું દર્દ, એના શબ્દો ને પ્રસંગમાં છલછલ ભરેલું હતું. આંસુ લૂછી, એણે આગળ ચલાવ્યું: “મારી બાએ કહ્યું-“બેટા! આમ ગભરુ ન થા. મારી ચિના ન કર ! દરેનું રક્ષણ કુદરત કરે છે. અત્યારે તે તારી ચિન્તા કરવાની હાય !”
જરા આરામ લઈ, દર્દ ભરેલા અવાજે એણે કહ્યું: “મા! મારું એક અગત્યનું કામ છે એ તને ભળાવું છું. ભૂલી ન જાતી હૈ. જે, પરમ દિવસે કેરીઓ વેચવા ગયા હતા. સાંજ સુધી ખૂબ ફર્યો પણું કેરીઓ વેચાણી નહિ ત્યારે એક ભલા શેઠે મારી બધી કેરીઓ ખરીદી લીધી અને મને દશની નેટ પરચૂરણ લાવવા આપી. હું છૂટા પૈસા લઈને આપવા જતા હતા તેવામાં મેટર સાથે અથડાઈ પડ્યું ને માથું ફૂટી ગયું. આથી ચાર રૂપિયા કેરીના લઈને બાકીના છ રૂપિયા આપવા બાકી છે. તે તું બરવે હોટલમાં બેંગ્લોરવાળા શેઠને પહોંચાડી દેજે. જે તું ભૂલી ગઈ ને નહિ પહોંચાડે તે હું ભવાંતરમાં દેણદાર રહી જઈશ અને શેઠ સમજશે કે ઠગ મળે, અદીનતાની વાત કરી વિશ્વાસઘાત કર્યો. ગરીબો લુચ્ચા જ હોય છે માટે વચનભંગ ન થાય માટે મારું મૃત્યુ થતાં પહેલાં એ રૂપિયા પહોંચાડી દેજે. મને ઓઢાડવા કફનનું વસ્ત્ર ન મળે તે વાંધો નથી પણ પૈસા તે પહોંચવા જ જોઈએ. અને એ ભાઈને કહેજે કે- જુમ્મરે આપને રામરામ કહ્યા છે.”
* “મા! મા! હવે મારી નસે તણાઈ રહી છે, શક્તિ ઘટતી જાય • છે. દીવામાં તેલ ખૂટવા આવ્યું છે. હવે હું વધારે જીવનાર નથી! એના બાને તું બરાબર સાચવજે હો! એાછું આવવા દઈશ નહિ! લો. હવે..હું જા...ઊં છું.” આટલું બેલતાં તે મારા ભાઈની આંખે . સદાને માટે મીંચાઈ ગઈ. ભાઈ! હવે તે અમે નિરાધાર છીએ
અમારા પ્યારો ભાલા વિના !”..છેલ્લાં શબ્દો બોલતાં પહેલાં તે એ બાળ ભૂકો થઈને જમીન પર બેસી ગઈ,
આ યુવાન ફેરીયાની જીવનના અંત સુધી પ્રમાણિકતાની અવિ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક પ્રમાણિક કશુ કથા
બ્રેડ પ્રીતિ જોઇ, મારી નજર આગળ એની કારુણ્યમય નિર્દોષ પ્રતિકૃતિ તરવા લાગી. મે ઉતાવળમાં એના માટે જે અભિપ્રાય બાન્ધ્યા હતા તે માટે મને પશ્ચાત્તાપ થવા લાગ્યા. મારાં નયનાનાં નીરે એ ભૂલને ધોઇ નાખી.
મધુરતાની માદક ભૂરકી છાંટીને સામા માણુસને વિશ્વાસ ને શાન્તિની મૂર્છામાં પોઢાડી દેનાર, બુદ્ધિધના કરતાં આ અખુદ્દ કેટલા શ્રેષ્ઠ તે મહાન હતા, તેને ખ્યાલ તે હવે મને આવવા લાગ્યા...!
ખરેખર, સુમધુર જળનુ પાન કરાવી એ ઝરણુ સદાને માટે, સૂકાઇ ગયું, સૌરભની એક સુંદર લહેરી આપી, એ વનપુષ્પ સદાને માટે ચિમળાઇ ગયું. તેજસ્વી કરણાથી પ્રકાશ પાથરી એ દીપક સદાને માટે બૂઝાઇ ગયા ! એ યુવાન ફેરીયાના ગમનથી મારું તે જાણે સર્વસ્વ લુટાઈ ગયું !
બાળાની આ કથા સાંભળવા હોટલના ધણા ગૃહસ્થો ભેગા થયા હતા. એમણે શાન્તિથી આ ઘટના સાંભળી. એમનું અધાનું હૈયું પણ દ્રવી ગયું. મેં એમને ઉદ્દેશીને કહ્યું “ ભાઇ ! આવા એક પ્રમાણિક ગરીબના કુટુમ્બને આપણે કાંઇક મદદ કરવી, એ આપણી જ છે.'' બધાને મારી વાત ગમી ગઇ અને થાડી જ વારમાં ત્રણસો રૂપિયા એકત્રિત થઇ ગયા.
આ નાની રકમ, એ બાળાના હાથમાં આપતાં મેં કહ્યું- બહેન ! તારા પ્રમાણિક બાન્ધવાની યાદગીરીમાં આ નાચીજ પુષ્પાંજલિ લઈ અમને આભારી કર ! તારા ભાઈએ જે નૈતિકધન મેળવ્યું તે તે આ જીવન પર્યંત ભૂલાય તેમ નથી. એ ગયા પણ પાછળ સ ંસ્કૃતિની સબ મૂકતા ગયા એ ગયા પણ અમારા દિલમાં માનવતાનાં ખી વાવતા ગયા ! તારી એ સંસ્કારી માતાને અમારા જયહિન્દ કહેજે
દિલના અન્યને તોડી નાંખે એવી આ કરુણ ઘટનાને વર્ષોંના વહાણુાં વહી ગયાં. આજે પણુ એ દૃશ્ય નજર આગળ સ્પષ્ટ રીતે નથી રહ્યું છે. કયું હૈયું ભૂલે આવુ કરુણ છતાં ભવ્ય દૃશ્ય ?
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત
બીજાને ગબડતો જોઈ, પોતે સંભાળીને ચાલે–તે જ્ઞાની, પોતે એક વાર ગબડ્યા પછી બીજી વાર સંભાળીને ચાલે-તે અનુભવી; પોતે વારંવાર ગબડ્યા છતાં ઉન્મત બનીને ચાલે-તે અજ્ઞાની.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ST
પુષ્પની શોભા એની મધુર સુવાસમાં સમાયેલી છે. સરોવરની શોભા નિર્મળ જળમાં સમાયેલી છે, તેમ નર ને નારીની શોભા શિયળના રક્ષણમાં સમાયેલી છે.
જેમ સુરભિવિહેણું પુષ્પની કીમત કાંઈ નથી, જેમ લૂણુવિહેણ ભેજનની લહેજત આવતી નથી, જેમ જળવિહેણ સરોવરનું મહત્ત્વ કાંઈ નથી, તેમ બ્રહ્મચર્યવિહેણ માનવીની કિંમત પણ કાંઈ નથી.
સંયમી આત્મા, પોતાની જાત માટે અને જનતાને માટે જેમ કલ્પવૃક્ષ સમાન છે, તેમ વ્યભિચારી આત્મા, પોતાની જાત માટે અને જનતા માટે કેટકક્ષ સમાન છે.
સંયમી માનવ ભલે સંસારનો ત્યાગી ન પણ હોય છતાં સંસારમાં રહી, કુકર્મોથી બચી, પિતાનું ને બીજાનું કલ્યાણ સાધી શકે છે.
આ જ વાત આપણે એક સુંદર દષ્ટાન્તથી સમજીએ. : વડોદરામાં બે મિત્રો રહેતા હતા. એકનું નામ ઉદયચન્દ્ર ને બીજાનું નામ વિદ્યુતચંદ્ર. એમની મૈત્રી એવી ગાઢ કે જાણે પુષ્પ અને સુગધ ! .
ઉદયચન્દ્રનું લગ્ન સુશીલા સાથે થયું હતું. સુશીલા જેમ રૂપવતી હતી. તેમ ગુણવતી પણ હતી. એના સૌજન્ય આખા ઘરને સુવાસિત કરી દીધું હતું. એ દંપતિના વર્ષો તે ક્ષણની જેમ પસાર થતાં હતાં. આનંદના દીવસો ઘણું જ ઝડપથી પસાર ચાય છે, ખરું ને ? . . એક દિવસ વિધુતચન્દ્ર પોતાના મિત્રને મળવા ઉદયને ઘેર આવ્યા પણ ઉદયચન્દ્ર ત્યારે બહાર ગયું હતું. સુશીલાએ એને સત્કાર કર્યો છે અને સ્વાભાવિક એવા નિર્દોષ ભાવથી તેના પ્રત્યે બહુમાન ર્શાવ્યું.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપનુ પ્રાયશ્ચિત્ત પણ વિદ્યુત અને અથ ઊંધા કર્યાં. એ જેમ સુશીલાના રૂપમાં પતગીએ બનતો ગયો તેમ પોતાની વિવેકબુદ્ધિનો પણ નાશ કરતા ગયેા. અને અન્તે કામાન્ય બન્યા. આ વાત કેટલી સાચી છે કે, કામી દોષોને જો નથી ! જામી હોવાનૂ નવચત્તિ |
:
સયસના મહત્ત્વને નહિ સમજનાર પામર માનવીને વિષય-વિલાસની તીવ્ર અભિલાષા થાય એમાં આશ્રય પામવા જેવુ શું છે?
મિત્રને માટે ધારદાર ભાલાના ધાને સહન કરનાર વિદ્યુતચદ્ર, સુશીલાના એક નિર્દોષ કટાક્ષને સહન ન કરી શક્યા. એના ચિત્તમાં અનેક આન્દોલન ઉપડયાં. એ બેકાબૂ બન્યો. કામ વિના પણ મિત્રના ઘેર આવવા લાગ્યા અને મધુર હાસ્યપૂર્ણાંક નયનેા નચાવવા લાગ્યા. સુશીલા ચતુર હતી. તે આ ભેદને કળી ગઈ. ઊંડા ખાડામાં ગબડતા પોતાના પતિના મિત્રને મચાવવાને એણે નિર્ધાર કર્યો. શીયળવતી સુશીલાએ કદી સદાચારને છેડે ખરી?
ઉથચંદ્ર આઠ દિવસ માટે બહારગામ ગયા હતા. સુશીલા ઘેર એકલી હતી, એકાન્ત હતું. આ અવસર ઉચિત જાણી વિદ્યુત્તચન્દ્ર મિત્રના ઘેર આવી પહોંચ્યા. સુશીલા એની કુટિલ ભાવના સમજી ગઇ, કારણ કે એના હૈયામાં પવિત્રતાનુ ઝરણું વહેતુ હતું. શુ પ્રકાશ અન્ધકારને ન ઓળખી શકે ?
૧૨
વિદ્યુતચન્દ્રે સ્મિત કરી કહ્યું: “ મારા મિત્ર ઘેર નથી, તમે એકલા છે. તમારા રક્ષણ માટે તે તમને એકલવાયાપણું ન લાગે એ માટે હું શયન કરવા આજે અહીં જ આવીશ. ’’
વિષયાધીન આત્મા વિષયમાં એવા તે ચકચૂર બની જાય છે કે તે અવસ્થામાં લજ્જા જેવી અપૂર્વ ચીજને પણ જલાંજલિ આપી બેસે છે !
કામના કીચડમાં ખૂંચતા વિધુતચન્દ્રને બચાવવાની બુદ્ધિથી સુશીલાએ કહ્યુ જેવી આપની ઇચ્છા ! ”
""
આ કર્યું પ્રિય શબ્દો સાંભળી એનું હૈયું આનંથી નાચી ઊંડયું.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપનું પ્રાયશ્ચિત એના મનમાં અનેક આનન્દની લહેરીએ લહેરાવા લાગી. એ મનમાં જ બબ “ ચાલો, ધારણ સફળ થઈ ! ”
પણ પામને ખબર નથી કે ધારેલી ધારણ તે ઘણુની ધૂળમાં મળી ગઈ! -
સુશીલાએ એક સુંદર ઢોલી ઢોળે. અને એના પર એક સુંદર અને સુંવાળો ગાલીચે બીછાવ્યો. એના પર રેશમ અને જરીના ઊંચામાં ઊંચા સેલા પાથર્યા. માર્ગમાં પણ ઊંચા ઊંચા ગાલીયા પાથર્યા અને ઓરડે એવે તો દીપમાળાથી સુશોભિત કર્યો કે-જાણે સ્વર્ગને એક ટૂકડો પૃથ્વી પર અવતર્યો; પણ આંગણામાં તે ખૂબ કીચડ ને ડામર જ પાથર્યું.
રાત્રિના આઠના ટકોરા થયા ને ઠાર ઉઘડયું. દીપમાળાના ઝગમગાટથી ઝગમગતા ઓરડાને જોઈ, વિદ્યુતના મનમાં ઊર્મિઓની બળો ઉછળવા લાગી. એને થયું કે આ ભભકે તે મારે માટે જ છે ને ?
ઘુવડ દિવસે અબ્ધ બને, કાગડે રાત્રે અન્ય બને પણ કામી તે સદા અબ્ધ હોય છે.
કામથી અન્ય બંનેલો વિઘત, ઓરડા ભણી ધો, પણ ઓરડાના દ્વાર આગળ બિછાવેલા રેશમી ગાલીચાઓ જોઈ, એ થંભી ગયે. એક ડગલું પણ આગળ ન વધી શકો. એણે પૂછયું-“આ ગાલીચા અને જરીના શેલાં શા માટે ? ” . પૃદુલ સ્વરે એણે કહ્યું-“આપ પધારવાના છે એટલા માટે.” : આશ્ચર્યચકિત વિદ્યુતે કહ્યું-“આ ગાલીચા અને જરીના સેલાં રતામાંથી કાઢી નાખે, કારણ કે તમારા આંગણામાં કાદવ ને ડામર પડ્યાં હતાં એમાં મારા પગ ખરડાઈ ગયા છે. આ ખરડાયેલા ૫મ ગાલીચા પર મૂકું તે એ બગડી ન જાય?”
' હદયના મર્મને વિંધી નાંખે એવા ભામિક શબ્દોમાં સુશીલાએ કહ્યું “વધિ નહિ, આપ એના પર ખુશીથી પગ મૂકે. ભલે એ બગડી
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત જાય ! તમે તમારું ને મારું જીવન જ જ્યાં બગાડવા બેઠા છે ત્યાં આ ગાલીચે શું વિસાતમાં છે? જીવન કરતાં આ ગાલી ને વસ્ત્રો મેંધા નથી. આનાં મૂલ્યાંકનો કોઈ દિવસ આપણું અમૂલ્ય જીવનથી અધિક થનાર નથી. તમે જે મારું અમૂલ્ય સ્ત્રીત્વ લુટે છો અને તમારું કિમતી પુરુષત્વ વેડફે છે તે ભલે બગડી જતાં આ વસ્ત્રો! જે સર્વસ્વને સળગાવવા તૈયાર છે તે તણખલા માટે શા માટે રડે ? ”
આ વેધક શબ્દો વિદ્યુતચંદ્રના હૈયામાં વિદ્યુતની જેમ તીવ્ર અસર ઉપજાવી ગયા. એના હૈયામાં એક અસહ્ય ઘા પશે. જેતજોતામાં હૈયું ચિરાઈ જવા લાગ્યું. પશ્ચાત્તાપની એક વિરાટ જવાળા પ્રગટી. એને મિત્રદ્રોહનું ભાન થયું. વિવેકના નેત્રે ઉઘડી ગયાં અને એના હૈયામાં અનેક પ્રકારના આન્દોલન ઉપડ્યાં. અરે, મેં આ શું ચિન્તવ્યું ! વિશ્વાસઘાત ! મિત્રદ્રોહ ! સતીત્વને નાશ ! મારા સંયમનો ભંગ ! - એને ચકરીઓ આવવા લાગી. આંખે અંધારા આવ્યાં. લજ્જાથી મુખ અવનત બન્યું. એ એકદમ સુશીલાના ચરણોમાં ઢળી પડે. આંસુથી એનાં પગનું પ્રક્ષાલન કરવા લાગે. પશ્ચાત્તાપથી કુંળું બનેલું હૈયું બોલવા લાગ્યું. દેવી ! એ દેવી! મને બચાવ ! શિયલની મૂર્તિ સુશીલા ! તું મને માફ કર. મારા જેવા પતિતને ઉદ્ધાર તું નહિ કરે તે બીજો કોણ કરશે? મા ! તું ધન્ય છે. પાશવતાની દુર્ગન્ધથી ગન્ધાતા મારા હૈયામાં તે તે આર્યસંસ્કૃતિની અમર સિરભ પ્રસરાવી છે ! મારા આ અન્ધકારમય જીવનમાં તારી આ શિયળની જ્યોત પથદર્શક બને ! ”
આટલું કહી એ ચાલતો થયો. માઝમ રાતે એ પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવા ભયંકર અટવી ભણી ઉપડી ગયે.
- એ ગયો તે ગયો. ફરી કદી એ ન દેખાયો. આજે પણ એને એના મિત્રો શોધે છે પણ એનો પત્તો કયાંય લાગતો નથી!
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભક્તની કસોટી
મિત્રો! ભારામાં જો સદગુણની સુવાસ છે, તો એ સુવાસ માટે કેડનો અભિપ્રાય પૂછવાની જરૂર નથી. તમારા જીવનની સુવાસ હું જ, સામા માણસને બોલતો કરશે. પુષ્પો ભમ૬ રાઓને કદી કહે છે ખરાં કે અમારી
સુવાસનાં તમે ગુણગાન કરે?
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેંગ્ ધાતુમાંથી બનેલા ‘ભક્ત' શબ્દ જો કે પોતાના નામ સાથે જોતાં સતિ હર્ષોં થાય છે, પણ એ શબ્દના અર્થમાં રહેલા ગામ્ભીય પોતાના જીવનમાં ઉતારતાં માનવને ગ્લાનિ થાય છે! તેથી પહેલાં જે પુનિત જેવા ગણાતા ' 2 ભક્ત શબ્દ આજે ઉપહાસને પાત્ર
અનતા જાય છે !
કાઇને કહા કે ભક્તરાજ” તે સાંભળનાર એ બિરુદ સાંભળી પ્રસન્ન બનશે, ભલેને પછી એ પાપી કાં ન હોય. ભલેને પછી તેણે કાઈ સિ મન્દિર કે ધસ્થાનનું પગથિયું પણ જોયુ ન હોય, તો ય ભક્તરાજનું બિરુદ તો ગમશે જ. પાપી કે અધર્મી શબ્દ પોતાના નામ સાથે જોડતાં કદી કાઇને ગમતું નથી. આવુ પરિણામ એ આવ્યું કે—સાચો ભક્ત જગની દ્રષ્ટિથી અદ્રશ્ય રહ્યો અને કહેવાતા ભક્તવ લેાકની આંખમાં કાંકરીની જેમ ખુખેંચવા લાગ્યા. અન્તે કહેવાતા ભક્તોના વિચિત્ર આચારવિચાર જોઈ, આજના યુગના યુવા એના ભણી આંગળી ચીંધી સાચા ભક્તની પણ ઠેકડી કરવા લાગ્યા !
આવા જ એક બનાવ પ્રાચીન સાહિત્યમાં નજરે પડે છે— પૃથ્વીના કાઈ એક વિશાળ પ્રદેશ પર એક બુદ્ધિશાળી ને શ્રદ્ધાળુ રાજા રાજ્ય કરતા હતા. ન્યાય અને નીતિથી રાજ્ય કરતા તે નૃપતિ પોતાના કવ્યુ માટે સદા ચેત રહેતા. સમયે સમયે પેાતાને શું શું કરવું ? તેની સાચી સલાહ કાઈ ને કાઈ સાચા ત્યાગી પાસેથી લેતા હતા. ત્યાગી વિના સાચી સલાહ આપે પણ કાણુ ?
એક વખત રાજા પોતાના રસાલા સાથે ઉપવન ભણી સંચરી રહ્યો. તેવામાં વનમાંથી નગર ભણી આવતાં કાઇ એક તેજસ્વી
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
ભક્તની સાટી
ત્યાગીને રાજા જુએ છે. આ અવધૂતને જોઈ, રાજા ઘોડા પરથી ઉતરી તેમને નમસ્કાર કરી કાંઇક ઉપદેશ સભળાવવા વિનતી કરે છે. અલ્પભાષી અવધૂતે કહ્યું:-“રાજન ! દુનિયામાં પોતાની શક્તિ અનુસાર ધર્મના પ્રચાર કરી ધર્મીઓ વધારવા એ દરેક વ્યક્તિની ફરજ છે, તેમાં પણ અધિકાર પામેલાએ તે પોતાની શુભ નિશ્ચા—દ્વારા, તે કાર્ય અધિક રીતે કરવુ, એ તેનું કર્તવ્ય છે. .તારા જેવા શક્તિમાન પૃથ્વીપતિ તે એ કા સહજ રીતે કરી શકે એમ છે, માટે તારા રાજ્યમાં, ભકતાની ભક્તિ દિનપ્રતિદિન વધતી જાય ને, નવા ભકતા વધતા જાય તેવેા. ઉપાય કર.”
રાજાએ વિનીતભાવે કહ્યું:—“આપ આજ્ઞા કરે તે પ્રમાણે કરવા તૈયાર છુ.”
ટૂંકમાં અવધૂતે કહ્યું:- તારા રાજ્યમાં જે ભક્ત હોય, તેને કર–વેરા માફ કરવા.’
રાજાએ તે વાત સ્વીકારી અને નમન કરી અવધૂતની રજા લીધી. ખીજે દિવસે ગામમાં તપાસ કરતાં જણાયું કે–આખા ગામમાં સાચે ભક્ત તે એક જ છે. રાજાએ તેનેા કર-વેરા માફ કર્યો અને જે ભક્ત બનશે તેને કર–વેરા માફ કરવામાં આવશે.” એવે ઢ ઢેરો પીટાબ્યા.
આ ઢંઢેરા સાંભળી હજારો ખુશ થયા. બધાને એક જ વિચાર આવ્યા ચાલા ભક્ત બની જઇએ ! દર વર્ષે હજારાનેા આપવા પડતા કરવેરા મટી જાય, પૈસા બચે અને આબરુ વધે! અહા! કેàા મઝાના રાજાના ઢઢેરા !”
રોજ-બરાજ ભતા વધવા લાગ્યા. મન્દિર ભણી લેાકેાનાં ટાળે-ટાળાં જવા લાગ્યા-જાણે ગળપણના ડાબડા પ્રતિ કીડિયારું' ! લાંબી ચેટી, કપાળમાં ટીલા, ડેાકમાં માળા, લાંખી જતેાઇ, હાથમાં ગૌમુખી-આ બધી હેતી મન્દિર આગળ હડીયા-હડી કરતા ભતાની નિશાની ! જ્યાં જીએ) ત્યાં ભક્ત, ભક્ત ને ભગત !
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાાની કસોટી
પાંચ વર્ષ પછી ફરી પેલે અવધૂત મળે. રાજાને સંપત્તિહીન, ચિન્તામગ્ન, અને નિધન બનેલો જોઈ અવધૂતે પૂછયું - “રાજન ! આમ ઉદાસ કાં ? આપની કડી સ્થિતિ કેમ થઈ ગઈ ?”
“દેવ ! આપની આજ્ઞા પ્રમાણે ભકતાને કર-વેરે બંધ કર્યો. આજે ગામમાં ભક્ત વગરનું કોઈ નથી, તેથી કર-વેરા આપનાર પણ કોઈ નથી.” આમ નમ્રતાથી કહી અવધૂતને ઝરૂખામાં લઈ ગયે અને લાંબા લાંબા ટીલા ટપકાં કાઢી આમ તેમ હડીયાહડી કરતાં ભકતને બતાવ્યા.
- અવધૂત સમજી ગયો કે બકરું કાઢતા ઉંટ પેઠે. જરા સ્મિત કરી તેમણે કહ્યું: “રાજન ! આવતી કાલે ઢઢેરો પીટાવી કહેવડાવે કે જે ભકત હોય તે કૃપા કરી રાજમહેલમાં પધારે અને રાજ્યમહેલ પાવન કરે. ” - બીજે દિવસે આ ઢઢેરો સાંભળી ભકતે વિચારવા લાગ્યા, ઠીક, રાજાના ગુરુ પધાર્યા છે ! ખૂબ માલમલીદો ઉડશે! ખૂબ પ્રસાદ વહેંચાશે! આપણે રાંધવાની પીડા મટી જશે. ચાલ માલમસાલો ઉડાવવાની મઝા આવશે ! - ચોટીઓ ફફડાવતા, લાંબા લાંબા ટીલાં કાઢી આવતા ભકતોએ જોતજોતામાં આબે રાજમહેલ ભરી દીધું અને થવા લાગી ભકતોની ધસાધસી !
" અવધૂતની સૂચના પ્રમાણે મુખ્યદ્વાર આગળ આવી રાજાએ કહ્યું–મારા ગુરુ યાત્રા કરી ગઈ કાલે પધાર્યા છે. તેમને ભકત-તેલની આવશ્યકતા છે. ભક્તને ઘાણીમાં ઘાલી તેલ કાઢવાનું છે, માટે જે ભક્ત હોય તે આગળ આવી જાય !
આ ભયંકર કસોટી સાંભળી ભયભીત બનેલા ભકતે ભાગવા લાગ્યા, પણ જાય કયાં? ચારે બાજુ સંત્રી–પહેરે કયારેય ગોઠવાઈ ગયે હતે.
અંદરના ભકતિ ટીલા ટપકા લૂંછી, માળા કંઠી તેડી જ્યાં ત્યાં ભાગવા પ્રયત્ન કરવા લાગ્યા.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
ભક્તની કોટી દ્વાર આગળ ઉભેલા રાજાએ અને અવધૂતે એક પછી એકને બહાર કાઢી પૂછવા માંડયું, “તું ભક્ત છે ને ?” . '
ધ્રુજતાં ધૃજતાં ભકતે ઉત્તર આપવા લાગ્યા-નાસકાર ! ના, ના હું ભક્ત નથી. હું તે ભૂલથી અહીં આવી ચઢયો.” કઈ કહે
હું તે ઊંઘતે હતે પણ મારો ભાઈ મને તાણી લાવ્યા. હું ભક્ત નથી.” આમ જે તે ઉત્તર આપી પગે પડી, છૂટી કારાનાં દમ ખેંચવા લાગ્યા.
અને એક ખરે ભકત આવ્યો. તેણે કહ્યું –“આપ ખુશીથી મારા શરીરને ભોગ લઈ શકો છે. હુ કોઇના ઉપયોગમાં આવતે, હોઉં તે ઘાણીમાં તે શું પણ કહે તે રીતે મરવા તૈયાર છું. અરે, અરે, પ્રસન્ન મુખે મારું શરીર અને મારું સર્વસ્વ આપવા તત્પર છું–જે ઉપકાર થતું હોય તે.”
આ માણસની નિખાલસ વાણી સાંભળી, અવધૂતે કહ્યું: “આ ખરે ભક્ત છે. બીજા બધા ઢોંગી છે.” સૌની પાસેથી પાંચ વર્ષને ચડેલ કર-વેરે ઉધરા, અને વ્યાજ સાથે યોગ્ય રીતે વસુલ કરે!”
. વાચક આ દષ્ટાનથી સમજી શકશે કે–આ દષ્ટાન્તમાં આખું ગામ ભક્ત બની ગયું. પણ પરીક્ષામાં એક જ જણ ઉત્તીર્ણ થયે, તેમ આજે પણ ભક્ત અને ભક્ત જેવી બીજી અનેક બિરૂદાવિલિ લોકે ધારણ કરે છે, પણ એ બિરદાવલીની કસોટી થાય ત્યારે આ ભકતની જેમ પિલી લીલેની શ્રેણી ગોઠવે–જેમાં ન હોય માંલ કે ન હોય તર્કશુદ્ધ પ્રમાણિક્તા ! આજે સેવાના નામે, કેગ્રેસને નામે. ધર્મને નામે–અનેક બિરુદ ધારણ કરી, અનેક વ્યક્તિઓ નિકળી પડી છે, પણ એમની અગ્નિપરીક્ષાની વેળાએ આ દષ્ટાન્તની હકીક્ત તે મૂર્ત સ્વરૂપ નહિ લે ને ?
પદવીઓના બિરુદને ધારણ કરનારા મહાનુભાવોને મારો આ એક નમ્ર પ્રશ્ન છે!
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
વક્તા અને શ્રોતા
અનેક વાતોનાં ભાષણો દેનાર કરતાં એક વાતને આચારમાં મૂકનાર વધુ સારો છે મીઠાઈઓને ગણાવી જનાર કરતાં રોટલાને ૬ પીરસનાર વધુ સાચે છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના ક્રાન્તિકારી યુગ, સદાચારી વક્તાની માંગણી કરે છે, સદાચારી ”...દુરાચારી નહ. એવા સદાચારી વક્તા–જે એક જ હાલ સાથે સમાજને જગાડે, જે માત્ર એક જ ખુલંદ અવાજ સાથે મુડદામાં પણ ચેતન લાવી શકે...એવા સદાચારી વક્તા કે જેની દિવ્ય ધોષણાથી, અધમ આનાં હૈયામાં એક કારમી કંપારી છૂટી રહે અને સમિ એનાં હૈયાં મયૂરની જેમ નાચી ઊઠે !
વક્તા ની ઉપદેશ દેવાનુ કામ ધણું સહેલું છે; પણુ એ ઉપદેશને પોતાના જીવનમાં વણવાનુ કામ ધણું જ કપરું —કઠિન છે.
66
જે સહજતા ઉપદેશ દેવામાં આવે છે, તે સહજતા ઉપદેશના તત્ત્વાને આત્મસાત્ કરવામાં આવી જાય તે, ઉપદેશક માટે આત્મકલ્યાણુના મા સુગમ અને સરળ સહજ બની જામ ! પણ આજે કેટલાક પ્રસિદ્ધ વક્તાએ શું, કે કોંગ્રેસ કાર્યકર્તા શું; સમાજોદ્ધારકા શું, કે કહેવાતા ધર્મગુરુઓ શું; એ બધા પરને ઉપદેશ દેવામાં તે જાણે વિદ્યુગી વિમાન ! જ્યારે એ ઉપદેશને પોતાના જીવનમાં ઉતારવાને સમય આવે ત્યારે જાણે રગસિયું ગાડું !
એ કહેવાતા વક્તાઓના લાભને અપાર સમુદ્ર શું, કે એ કાંગ્રેસ કાર્યકર્તાઓના માનતા ઉન્નત પર્યંત શું; એ સમાજોહારકાની માયાની કપટભરી વિચિત્ર લીલા શુ', કે ધર્મગુરુઓને ક્રોધથી ધમધમતા સળગતા લોહગાલક શુ–આ બધાનુ અવલાકન ને સૂક્ષ્મ-દ્રષ્ટિએ કરવામાં આવે તે આપણુ` પુષ્પ-શુ કામળ હૈયું એક કારમી કંપારી અનુ. ભવે અને ચીસ પાડી ઉઠે.! આપણને થાય કે આપડા હતા ત્યાં જ પડ્યા છે! એક ડગલું પણુ આગળ વધ્યા નથી. આ લેાકેાથી હજારો તરી ગયા, પણુ આ તા હજી વિષયવિલાસ અને વિદ્વેષના કારમા
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
વતા અને શ્રોતા
કીચડમાં જેતુની પેઠે ખદબદી રહ્યો છે. બાપડાઓમાં વાણીનું ચબરાકપણું જ નૃત્ય કરી રહ્યું છે. આચારમાં તે શૂન્ય જ! . .
આ વિષય પર પાટિયાને અને વેલાને એક પ્રસંગ મને યાદ આવે છે.
“ડુંગર ઉપર જવાને રસ્તે . . સમેતશિખરમાં, ધર્મશાળાથી ડેક દૂર જશે એટલે આ પ્રમાણે લખેલું પાટિયું તમને પહેલવહેલું નજરે પડશે. આ પાટિયા પાસે એક સુંદર વેલો છે, તે વર્ષના વારિણી વૃદ્ધિ પામતે ધીમે ધીમે પાટિયા પાસે આવે છે અને ક્રમશ: વધતે વધતે પાટિયાને વિંટળાઈને એના ઉપર ચઢી જાય છે. જોતજોતામાં આ વેલે પાટિયાની ટોચ સુધી પહોંચી જાય છે. અને એના માથા ઉપર પગ મૂકી આગળ વધવા લાગે છે.
પિતાના માથા પર પગ મૂકવાથી કુપિત થયેલું પાટિયું વેલાને કહે છે: “એ! અજ્ઞાની ઉદ્ધત વેલા! જરા ભાન રાખ! તું કોના માથા પર પગ મૂકી રહ્યો છે ? હું બધાને રસ્તો બતાવનાર ધર્મગુરુ છું. અજાણ્યા માર્ગદર્શક નેતા છું. સ્થવિર છું અને ઘણું કાળથી ઉપકારનું કામ કરું છું. જ્યારે તું આજકાલ ફૂટી નીકળેલો ફણગે! લાંબે તાડ જે થઈ મને કાં ઢાંકી દે છે ?”
હળવું સ્મિત કરી વેલો કહે છે: “બાપુ! આપે કહેલી વાત કેટલી સત્ય છે, તે જરા હવે વિચારીએ . આ બધાને રસ્તો બતાવનાર તમે ગુરુ ખરાં, પણ તે રસ્તે તમે કેટલું ચાલ્યા? તમે માર્ગદર્શક નેતા બની ડફોશ મારો છે; પણ તે માર્ગે ભણી તમે કેટલાં ડગલાં ભર્યા ? શું એ માર્ગ અન્ય માટે છે? તમારે માટે નહિ? આજ પંથથી હજારે પથિકે સ્વસ્વના સ્થાને પહોંચી ગયા, પણ તમે તે હતા
ત્યાં ને ત્યાં જ વર્ષોથી પડ્યા છે. તમને તે મળ્યું તડકામાં તપવાનું, ટાઢમાં પૂજવાનું, વર્ષાદમાં ભીંજાવાનું, સડીને મરવાનું અને આ જ જગ્યાએ દફનાઈ જવાનું ! થોડા દિવસમાં તમારી જગ્યાએ નવું પાટિયું
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
વક્તા અને શ્રોતા આવશે. ત્યારે તમારું નામનિશાન પણ નહિ હોય, માટે હજુય ચેતે! નહીં ચેતે તો મારા જેવા લાખો વેલા તમારા માથા પર પગ મૂકીને ગયા અને તમે છે ત્યાં સુધી જશે. ચેતે ! જાગ્યા ત્યારથી સવાર. ભૂલ્યા ત્યાંથી ફરી ગણે. સમય હજુય હાથમાં છે, ચેતી લો નહિ તે પસ્તાશો!
ભલે, તમે વૃદ્ધ છે ને હું યુવાન-આધુનિક છું, પણ તમારામાં ને મારામાં ઘણું અંતર છે, હું ચાલનાર છું, તમે બેઠેલા છે. હું આગળ વધીશ. તમે પાછળ પડશો; માટે ખટિયાભાઈ! કેવળ બીજાને ભાગ બતાવ્યા કરતાં એ ભાગે એક એક પણ ડગ ભરશે તે તમારું કલ્યાણ થશે, સમજ્યાં ? આટલું કહી વેલે પાટિયા પર થઈ બાજુના વૃક્ષ ઉપર ચઢી જાય છે,
આ સંવાદ કે રમ્ય છે! આમાં કેટલે બોધપાઠ ભરેલો છે? પાટિયાને વેલો કે સુંદર પ્રત્યુત્તર આપે છે! આ રૂપકમાં પાટિયું એટલે વકતા અને વેલો એટલે શ્રોતા. નટની પેઠે વક્તા કેવળ ઉપદેશ આપી જાય તેથી વક્તાનું શું વળે! એ તે હતા ત્યાંને ત્યાં જ છે ને!
- વાગ્યભવવડે વક્તા શ્રોતાને આંજી દે છે અને વક્તત્વ-કળાથી શ્રોતાને ડોલાવી મૂકે છે. પરિણામે સાંભળેલા ઉપદેશને જીવનમાં વણી શ્રોતા વક્તાથી ધીમે ધીમે આગળ વધે છે, વક્તાથી પણ વધુ પ્રકાશ મેળવે છે, ત્યારે વક્તા બરાડે છે: “તું મારાથી આગળ કયાં જાય છે? તું તે આજ કાલને નવીન શ્રોતા કહેવાય. હું તારો ગુરુ કહેવાઉં, ખસી જા, તારાથી મારી આગળ નહિ જવાય !”.
ત્યારે શ્રોતા કહે છેઃ “ગુરુજી! તમારી વાત સત્ય છે, પણ જરા મારું પણ સાંભળશે? પિપટ “રામ રામ”ને ઉપદેશ આપે છે પણ તે “રામ”ના રહસ્યને સમજાતું નથી. તેમ તમે કેવળ ઉપદેશ આપે છે પણ એ ઉપદેશના રહસ્યને જીવનમાં ઉતારતા શીખ્યા નથી. હવે હું યે આપને સમજી ગયો છું. આપના ઉપદેશની અસર હવે મને નહિ થાય. આપને મારી ભલામણ છે કે વિચાર સાથે વતન કેળવે, કારણ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
વક્તા અને શ્રોતા કે જાહેરમાં રીંગણને વખેડનાર અને ઘરમાં એ જ રીંગણુને મસાલે ભભરાવી રાચીમાચીને ખાનાર ભટજીના ઉપદેશની અસર કેટલી થાય તે સહજ સમજાય તેમ છે! અને ભટછનું કેટલું કલ્યાણ થાય તે જાણવું પણ કઠિન નથી.
ધર્મ, રાષ્ટ્ર અને સમાજ માટે મરી ફીટવાની હાલ કરનાર અને ધાર્મિક અને નૈતિક જીવનથી પતન પામતા ઉપદેષ્ટાઓને ઉદ્દેશીને શ્રી ચિદાનંદજી મહારાજ એક સુંદર પદધારા ટકોર કરે છે. '
कथनी कहे सहु कोई, रहेणी अति दुर्लभ होई । કા ળી ઘર વે, કથની તવ જીવતી આવે છે
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલાની ઉપાસિકા
વાસનાના વાતાવરણમાંથી જન્મેલી કલા, સર્જન પહેલાં જ મૃત્યુ પામે છે. છે. ક્ષણિક આવેશમાંથી ઉદ્દભવેલી કલા જન્મીને મૃત્યુ પામે છે.
સંયસના દીર્ઘચિન્તનમાંથી પ્રભવેલી કલા હું જ અમર બને છે !
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેહામણું રજની, તારા અંકિત અંબરને ઓઢી વિહરવા નીકળી હતી, ચન્દ્રિકા અમીધારા રેલાવી રહી હતી, પૃથ્વીને શ્વેત પ્રકાશથી રૂપેરી ચાંદની લીપી રહી હતી. નિરવતા પ્રશાન્ત નિદ્રામાં વિરમી રહી હતી, ગુલાબી હવામાં તરુવરે ઝોલાં ખાઈ રહ્યા હતાં, ચેતનાસૃષ્ટિનાં બિડાયેલા નયને પર રજની પોતાના કોમળ કરવડે સ્પર્શ કરી મન્દ ગતિએ પશ્ચિમ ભણી સંચરી રહી હતી, મલયને સમીર પુષ્પોની કોમળ કળીઓ સાથે ગેલ કરી રહ્યો હતે, વચ્ચે વચ્ચે વસન્તની કોક્ષિા મધુર ટહૂકા કરી રજનીની ગતિને સુચવી રહી હતી, ત્યારે એક યુવાન સંગીતના કલાધર સાધુએ, પિતાની હૈયા -ઉમિને સંગીતના મધુર સૂરોમાં વહેતી મૂકવાને પ્રારંભ કર્યો.
ક્લાના ચરણમાં ઊભી, જીવન સંધ્યા જીવન અપે નયનમાં દિવ્ય સ્વપ્નાંઓ.
“વત્સ! રહેવા દે! આ સમય ગાવાને નથી. આ પ્રશાન્ત રજનીમાં સાધુઓ માટે તે માનનાં જ ગાન હેય.” વહાલભર્યા શબ્દમાં ભાવિદ્રષ્ટા ગુરુએ સૂચન કર્યું. - ગુરુદેવ, શું સાધુ બન્યા એટલે ભાવનાને પણ તરછોડવાની? શું સાધુઓ સંગીત કલાના દેશી હોય ? અને પ્રશાન્ત રજની એ એમનું બધૂન હેય ? મને, મારા અન્તરમાં ઉછળતી ઉમિઓ પ્રેરણા કરી રહી હોય એને હું કેમ સંધી શકું ? ઊર્મિઓને ગુંગળાવવી એ તે જીવનને ગુંગળાવવા જેવું થાય. ગુરુદેવ! છતાં આપની આજ્ઞા પ્રમાણુ!' તીવ્ર વેદના અનુભવતા કલાધેલા શિષ્ય કહ્યું..
શિષ્યના હૈયામાં છલકાતી ભાવનાને ગુરુ એના ભાવઘેરા શબ્દો
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલાની ઉપાસિકા
દ્વારા પામી ગયા. એ વધાઃ “વત્સ! તારી ઉમિઓ પર કુઠારાઘાત કરવા હું નથી માંગતે; પણ તારા મધુર કંઠમાં કોઈ અલૌકિક કમળ મોહિની ભરેલી છે, જે સંગીત કલાવિહીન હૈયાંને પણ થંભાવી દે! એમાં વળી તારી વિશ્વ વિજયેત્રી કવિતા ભળે એટલે સચેતનને તે શું પણ અર્ધચેતનવાળાને પણ નચાવી મૂકે ! એ કોઈના માટે મોહનું સાધન ન થાય તે કલ્યાણ! તેય તારી તીવ્ર ઇચ્છા જ હોય તો તારી કોમળ ઊર્મિઓની વેલડીઓને કચડી નાખવા હું . નથી માંગતો-તારા ચિત્તનો આહલાદ તારે માર્ગદર્શક બનો!” “
અને કલાધરના કોમળ કંઠમાંથી સંગીતના મંજુલ સૂર રેલાવા લાગ્યા. પુષ્પના અંતરની નાજુક મૃદુતા, એનાં સ્વરે સ્વરમાંથી ઝરવા લાગી. રાત્રિની નિરવતામાં મહકતાની મહેફિલ જામવા લાગી. મોરલાં તરુવરેની શાખા પરથી એ પર્ણકૂટી પાસ આવી, પૂર્ણ કલા કરી નાચવા લાગ્યા. કોયલડી, આ માદક સૂર સાંભળી સંગીતના પૂરમાં તણાવા લાગી. સંગીતના સૂરો ભલયના વાયુ સાથે તોફાન કરતા દૂરદૂરના મેદાનમાં રમવા લાગ્યા. બે જ પળમાં કુસુમના શૃંગારથી સજ્જ બનેલી વનસૃષ્ટિ, દિવ્ય સંગીતમાં સ્તબ્ધ બની ગઈ! -
પણ અરુણુએ તે આ મંજુલ સંગીત, ચાતકની જેમ અનચિત્ત બની પીવા જ માંડયું..!
અરુણ સંગીતકલાની ઉપાસિકા હતી. એ રાજકુમારીએ વિલાસને ડેકર મારી સંગીતકલાને ચરણે જ પિતાનું સંપૂર્ણ જીવન સમપ્યું હતું. શહેરના કૃત્રિમ વાતાવરણને ત્યજી એણીએ આ કુદરતના મને વાતાવરણવાળી કુટિરમાં વાસ કર્યો હતો. દિવસભર એ કુટિરમાં સંગીતકલાની મહેફિલ જામતી. સંગીતકલાના સાચા કલાધરો આ કુટિરને તીર્થરૂપ માનતા અને એમાં રહેલી અરુણાને, કલાની પવિત્ર દેવી ભાનતા.
વાસ્તવિક રીતે એ સ્વતંત્ર હતી. સંયમની દષ્ટિએ એણીનું જીવન
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્લાની ઉપાસિકા
કંઠાર છતાં ભાવનાની દૃષ્ટિએ અતીવ કોમળ હતુ, એ કહેતીઃ લાના આત્માને સમજનાર પોતાના આત્માને સુંદર રીતે સમજી શકે છે!'
<
૩૧.
આ વાક્ય એ સહજ રીતે ખેલતી પણ ખરી રીતે આ સિદ્ધાન્ત એના જીવનમાં વણાઈ ગયા હતા. તેથી જ એ યૌવનના પુષ્પોથી લચી પડતા ઉપવનમાં પ્રવેશવા છતાં, કુમારિકા જ હતી. માત્ર એની ભાવ-ઘેરી આંખેામાં ભાવીનાં કાઇ દૂર દૂરનાં સ્વપ્નાઓ દેખાતાં હતાં અને એના ભાવભીના હૈયામાં અસ્પષ્ટ છતાં મૂત્ત એક ઝ ંખના હતીઃકોઈ સાચા કલાધર સાથી સાથે જીવનરથ ચલાવવાની. પછી ભલે એ કલાધર ગરીબ કે વટેમાર્ગુ કાં ન હાય, પણ એવા કલાધર કે જે કલાના આત્મા સાથે આતપ્રેત બનેલેા હોય !
×
×
"
આ યુવાન સાધુના સંગીતના સૂરોએ એની ફૂટિરમાં પ્રવેશ કર્યો અને અરુણાના હૈયાનો કબજો લીધો. સંગીતની મસ્તીથી આનંદ એના રોમેરોમમાંથી ફૂવારાનો જેમ ફૂટવા લાગ્યા, એનું કલારસિક અન્તર કોઇ અગમ્ય પ્રેમભાવને હીંડાળે ઝૂલવા લાગ્યું; શાન્ત હૈયું તોફાને ચડયું અને લવારા કરવા લાગ્યું: ૮ આ તે કવિતા છે કે કલાને ધોધ ! આ તે કાવ્ય કે ભાવનાને પ્રવાહ ! મેાહિતી સાકર ખાને તે આ ગાનારના કંઠમાં નહિ પાઢી હોય ને ? આ કલાધર મને મળશે? મારું અધૂરું છતાં મધુરું સ્વપ્ન પૂરું મારી જીવનસરિતા આ મહાસાગરમાં ભળશે ?
થશે ?
આ વિચારામાં આ કલાધેલી અરુણા કૂટિરમાંથી પણ કૂટિ ભણી પગલીઓ ભરવા લાગી. એના દિલ અને દિમાગમાં એ સંગીત ગુંજી રહ્યું હતું. એ ચાલતી હતી પણ એની એને ખબર ન થતી. ચન્દ્રિકાને પણ મેહ ઉપજાવે એવી એની રૂપાળી કાયા, પાણીના રેલાની જેમ પણું ફૂટી ભણી ધસી રહી હતી. તાર ચમકતા શુભ્ર રૂપાળા નખમાં પોતાનું માં જોઈ રહ્યા હતા, અત્યારે ઘેલી બની હતી ! એનું સંગીત કહે
એના
પણુ
કે
અરુણ્ડા, અરુણા તા સર્વસ્વ કહા, જે
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
કલાની ઉપાસિકા
કહે તે એ પર્ણકૂટીમાં હતું. ધૂનમાં ને ધૂનમાં એ પર્ણકુટી પાસે આવી થંભી !
દ્વાર પર પ્રેમભર્યો એક ટકો મારી, એણે કહ્યું;-“ સંગીત કલાના કલાધર ! મને ર્શન આપશે !”
કોયલ કંઠીને આ રણકો સાંભળી, સાધુ તે થંભી જ ગયો.
વત્સ રહેવા દે...” ભાવિદષ્ટ ગુરુનું વાક્ય યાદ આવતાં જ એના હૃદયમાં વિચારને એક વંટોળિયો આવી ગયે. એ જઈ ગુરુના ચરણોમાં પડે, “ક્ષમા કરે, દેવ ! ક્ષમા કરે.'
શિષ્યના માથા પર વહાલભર્યો હાથ મૂકી, ગુરુ વધાઃ “વત્સ ! કલાને સમજી, કલાને પચાવનાર કરતાં કલાના કલાધર પર માહિત થનાર અનેકગણા છે, તેથી જ આજે કલા વિલાસનું સાધન બન્યું છે. બજારુ ચીજ બનતી જાય છે, અને એનાં પ્રદર્શને ભરાય છે, પણ ખરી રીતે કલાનું મૂલ્ય કલા જ હોય ! તેય જા, તારે વિજય છે, કારણ કે બારણે આવનાર પણ માર્ગ ભૂલેલ સાચા કલાધરને જ આત્મા છે. તારે તે માત્ર માર્ગ ચિધવાને છે. તું એમાં સફળ થઈશ! ”
ગુરુના આશીર્વાદ લઈ એ બહાર આવ્યો. એના હૈયામાં કોઈ ભવ્ય મંથન હતું. આંખે તારાની પેઠે ચમકતી હતી. પૂર્ણ બ્રહ્મચર્યથી સાયેલી એની કાયા ચાંદનીના પ્રકાશમાં વધુ પ્રકાશ પાથરતી હતી. એના અણહોળાયેલા વાંકડિયા વાળ પવનની લહેરખીઓ સાથે ગેલ કરી રહ્યા હતા. એની પ્રશાંત આકૃતિ ભવ્ય મનમાં સર્જાયેલી હતી અને એના એક પર કલા ગંભીર સ્વપ્નમાં પોઢી રહી હતી. અરુણા તે એને જોઈ થંભી જ ગઈ. એના દર્શન થતાં જ એણીના હૈયામાં સાત્વિકતાએ જન્મ લીધો અને એના ભાવનાદર્શનના તાપમાં રહી સહી ઝીણી-પાતળી કામનાઓ ઓગળી ગઈ. એ વિચારવા લાગી આ અવધૂત પાસે આવી અપૂર્વ કલા ! દુનિયાને અજાણુ પાસે આવી સિદ્ધિ! કલા! એ ક્લા! તને પણ આવા વિરાગીઓની માહિની
લાગી ?”
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલાની ઉપાસિકા
કરુણાથી ભીંજાયેલા ચિત્તવાળા સંતે વિચાર-તરંગમાં ડૂબેલી અરુણાને જગાડતાં, સીધે પ્રશ્ન કર્યો. “તમે કોણ?' . જાગૃતિની દુનિયામાં આવતાં એણે કહ્યું હું ?..હું અરુણું!'
અતીવ પ્રશાન્ત અવાજે સાધુએ પ્રશ્ન કર્યો “તમે અરુણા?? અરુણુ એ તે તમારી કાયાનું નામ છે. હું તો તમારી કાયાનું નામ નથી પૂછતો પણ કાયામાં રહીને અનન્તનું ગાન ગાનાર ગવૈયાનું નામ પૂછું છું. તમારા મિયાનું નામ પૂછું છું. હું માલનું નામ પૂછું છું ત્યારે તમે બારદાનનું નામ આપે છે. ” .
આ અને તે એના હેવાની. અંધારી ખીણમાં પ્રકાશને પુંજ પાથર્યો. ભૂલી જવાયેલી પગદંડીઓ એણે એક જ ઈશારે કરી ચિંધી દીધી. વર્ષોની સંગીત કલાની ઉપાસનાથી પરિપકવ બનેલા એ ફળને એક પવનના ઇશારાની જ આવશ્યક્તા હતી. એ બધું સંતના એ પ્રશ્નમાં અલૌકિક રીતે • સમાયેલું હતું. બે ઘડીના ગંભીર મીનમાં અણુના નયનમાં કોઈ દિવ્ય તેજ છવાઈ ગયું. જેને એ શેલતી હતી તે અપ્રાપ્ય વસ્તુ સહજ રીતે પ્રાપ્ત થઈ ગઈ, એને હર્ષને પાર ન રહ્યો. ખૂબ ભાવઘેરો ધીરો શબ્દોમાં એણે કહ્યું: “હું એટલે હું જ ! હું એટલે અનન્તના સંગીતને ગાનારે અમરે ગયો ! હું એટલે નિત્યને પાન્થ ! હું એટલે આનન્દ સાગર ! હું એટલે પ્રકાશને પુજ ! હું એટલે પવિત્રતાનું ઝરણ! હું એટલે કલાના ઝરણને પ્રભાવ હિમાલય ! સંત ! મને મારો અનન્તનો માર્ગ મળી ગયો, હું જ ગાનાર છું, હું જ સાંભળનાર છું અને ગાન પણ હું પોતે જ છે, કલાને ઉપાસક હું છું, કલાની ઉપાસના હું છું અને કલા પણ હું પોતે જ છે લે, નમસ્તે !'
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલાની ઉપાસિયા ગંભીર શાન્તિમાં પૂર્ણ શાતિનું મોજું ફરી એક વાર ફરી વળ્યું અને વિલાસથી પર એવી કોઈ અજાણી દુનિયાના મહાપ થે એ ચાલી ગઈ.
પ્રભાતે અરુણાના પ્રકાશમાં દુનિયા જ્યારે સ્નાન કરી રહી હતી ત્યારે, ગુરુ શિષ્ય, કઈ ઉર્જુનગિરિ શિખરની ટોચે પહોંચવા માટે સોપાન પર પગલીઓ માંડી રહ્યા હતા.
આજે પણ એ ભવ્ય ભૂતકાળના કલાગુરુ અને ઉપાસકની. એ પર્ણકુટિ, કલાના સાધકો માટે ભવ્ય સ્મૃતિચિહન છે. એના ચરણે બેસી કેટલાયે કલાધરે પ્રેરણા મેળવે છે. •
કલાધર ! તું પણ ત્યાં જઈ સંયમનું પુષ્પ ચડાવી આવજે.
-
-
-
-
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતામાં પાશવતા
- માનવ અને દાનવને આધાર આકાર ઉપર નહિ, પણ આચરણ ઉપર છે. જેનું
આચરણે આત્માના ઉદ્ધારને અનુકૂલ, તે ફે માનવ અને જેનું આચરણે આત્માના ઉદ્ધારછું ને પ્રતિકૂલ, તે દાનવ !
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
* બૃહસ્પતિએ બાળસર્ષના ગાલ પર તમ મારી, પિતાની શાળામાંથી તફાની બાલસર્યને કાઢી મૂકે. તમાચાથી લાલ થએલા ગાલને પંપાળતા પંપાળતા સૂર્ય પૂર્વે શિાના પડદાને ચીરી ભૂમંડલ પર દષ્ટિ ફેંકી ત્યારે પહેલી જ વાર માવજીભાઈની નિશાળ એની નજરમાં આવી.
માવજીભાઈની નિશાળ એટલે સેટીઓને સંગ્રહાલય! જે વિધાથ તેવી સેટી. માવજીભાઈની એવી માન્યતા હતી-સેટી વાગે ચમચમ વિધા આવે ધમધમ. એમની માન્યતાને અખતરો એમણે ઘણય વિધાર્થીઓ પર કર્યો હતો. આ અખતરાથી એમને ઘણાયે વિધાર્થીઓમાં વિજય પણ મળ્યો હતો. પણ માવજીભાઈને સદ્ભાગ્યે કહે કે દુર્ભાગ્યે કહે. સોમાને ભણાવવામાં તેઓ નિષ્ફળ નીવડ્યા હતા. નિષ્ફળ નીવડ્યા એની ચિતા નથી પણ ચિન્તા તે સમાને મારી મારીને સેટીઓ ખલાસ થઈ ગઈ, એની છે!
એક દિવસ કંટાળીને તેને કહેવા લાગ્યા–“અરે, બુદ્ધિના બારદાન ! જેટલું શરીર વધાર્યું છે, એટલી અક્ત વધારી હતા તે તારું કલ્યાણ થઈ ગયું હેત. આ તે ઉર્દુ જેમ જેમ મારતે જાઉં છું તેમ તેમ તારું શરીર અલમસ્ત અને મહાકાય બનતું જાય છે. મેં તને ભણવવા માટે તારા પર જેટલી મહેનત લીધી એટલી એક ગધેડા પર મહેનત કરી હતી તે કદાચ ગધેડે પણ માણસ બની ગયો હત.”
આ વાક્ય નિશાળ પાસેથી પસાર થતા રામુ કુંભારના કાનમાં પડયું, એ ત્યાં જ થંભી ગયા. એને એક વિચાર છુરી આવ્ય–આ માવજીન્નાઈ જબરા ચમત્કારી લાગે છે ! ગધેડાને પણ માણસ બનાવે છે. મારો પે ધને ગધેડે માણસ બની જાય તે કેવું મઝાનું !
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતામાં પાશવતા ગરજવાનને બુદ્ધિ ન હોય; અને કદાચ હેય- તે પણ તે સમયે તે ફરવા ચાલી જાય છે. રામુનું પણ એમ જ બન્યું. તે નિશામાં જઈ હાથ જોડી માવજીભાઈને કહેવા લાગ્ય-“મહેતાજી ! આપ મારું એક કામ ન કરે? આપ ગધેડને માણસ બનાવે છે. ભારે દીકરે નથી. મારી પાસે ધન કરીને એક અલમસ્ત ગધેડે છે. આપ એને માણસ બનાવી આપો તે આપને મેટો ઉપકાર. આપ કહો તે એના મહેનતના સે રૂપિયા પણ આપી જાઊં,” .
રામુનું આ વિચિત્ર કથન સાંભળી એમને હસવું તે ખૂબ આવ્યું. પણ હસવાને આ સમય નહોતે. કારણ કે એક કાંકરીએ બે પક્ષી ઉડાડવાનાં હતાં. અનુચિત હાસ્ય માનવને પાગલની ગણતરીમાં લઈ જાય છે. અને સિધ્ધ થયેલા કાર્યને નાશ કરે છે–આ વાત માવજીભાઈના ધ્યાન બહાર નહતી. એટલે જ જરા ગંભીર બની એમણે કહ્યું-“ખુશીથી તમે તમારે ગધેડે અહીં મૂકી જજો. સાથે સે નહિ પણ બસે રૂપિયા લેતા આવજે. આ તે ગધેડાને માણસ બનાવવાનું છે. મહેનત કાંઈ જેવી તેવી ન કહેવાય. માથાના કપાસિયા નીકળી જાય, સમજ્યા ને !”
માનવીને પુત્રની ઘેલછા કેટલી હોય છે! પુત્ર મેળવવા માટે કેટલી માનતા, કેટલી આરાધના, કેટલી ઔષધિઓ, કેટલાં મંત્ર-તંત્રયંત્રની ઉપાસના અને કેટલા પૈસાને ધૂમાડે કરે છે, છતાં મળવાની તે સંભાવના અને કદાચ ભળે; પણ તે જે નલાયક નીવડે તે પૂર્વોપાજિત કીર્તિ પર કલંકને કૂચડે મારે!
મહેતાજીની “હા” સાંભળી, રામુનું હૈયું હર્ષથી નાચી ઉઠયું. એની છાતી ગજગજ પહોળી થવા લાગી. ચાલે; પુત્ર દત્તક લે એનાં કરતાં આ બસે રૂપિયામાં આપણે માનીત ગધેડે જ માણસ અને છે. અને અપુત્રાપણાનું કલંક ટળે છે આનાથી વધુ આનન્દને પ્રસંગ બીજો ક હેઇ શકે? રામુએ તે બધી વાત ઘેર જઈ કુંભારણને કહી. વાત સાંભળતાં જ ભોળી કુંભારેણના નયનોમાં તેજ ચમકી ઉઠયું,
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવવતામાં પાસવતા
મુખ પર ઝીણું હાસ્ય નૃત્ય કરી ગયું. લલનાઓના કોમળ હૈયાઓમાં . આશાના અંકુરા વગર વર્ષાએ ફૂટી નીકળે છે. “જાઓ, જલ્દી જાઓ.! આપણું પેલા ધનાને જલદી નિશાળે મૂકી આવે. આ લે બસે રૂપિયા.” એમ કહી, કુંભારણે પેસે પૈસે કરીને ભેગા કરેલા બસે રૂપિયાની કથળી રામુના હાથમાં મૂકી.
બાલસૂર્યથી આ લોકોની મૂર્ખાઇભર્યું દશ્ય ન જોવાયું. એ તે પશ્ચિમને પડદો ચીરીને અસ્તાચળની પાછળ સંતાઈ ગયો. તે જ સમયે, રામુ પિતાની ચોટલી હવામાં ફફડાવતે શાળાના બારણા આગળ હાજર થયે.
માવજીભાઈ તૂટેલી ડાંડીવાળા ફૂટેલા ચશ્મામાંથી રામુને આવતે જોઈ, એના મનના ભાવ એ સમજી ગયા કે, પુત્રની ઈચ્છા માનવીને કે વેવલે બતાવે છે!
ધના ગધેડાને આંગણામાં બાંધી, રૂપિયાની થેલી મહેતાજીના ચરણોમાં મૂકી, એણે કહ્યું–લે બાપા! આ બસો રૂપિયા અને મારે વહાલો ગધેડે. આને ખૂબ ભણાવજો છે. મારા દીકરામાં જરાય ખામી ન રાખતા. તમે કહેશે તે વળી થોડું ઇનામ આપીશ.”
રૂપિયા બસો ગણીને પેટીમાં મૂકતાં એમણે કહ્યું-“ચિન્તા ના . કરતા રામુભાઈ! બાર મહિના પછી આવજે અને તમારા ધના દીકરાને લઈ જજે. જે જે, તે ખરા કે તમારે ધને ભણુને કે પિપટ જે થાય છે!” - પુત્રની પ્રાપ્તિના સુખથી ડોલતે કુંભાર ઘર ભણું ડગલાં ભરે છે. ખરેખર, સુખ તે શું પણ સુખની કલ્પના પણ દુઃખની ગર્તામાં પડતા માનવીને ઉગારી લે છે; તેમ દુઃખ તે શું પણ ભવિષ્યના - દુઃખની કલ્પના પણ માનવીને સુખના ગિરિશિખર પરથી ગબડાવી મૂકે છે–સુખને દુઃખની કલ્પનાથી પર બનેલે માનવ જ વિશ્વમાં મહાન છે!
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતામાં પાશવતા
. . આ જ ગામની કોર્ટમાં કાનજીભાઈ કરીને એક કારકુન-ગામડાના વડા ઓફીસર–હતા. જીવનમાં જરા પણ માનવતા કેળવ્યા વિના લાંચ-રૂશ્વત અને કાળાં-ધળાં કરી ઘણાયે રૂપિયા ભેગા કર્યા હતા. પૈસા-પૈસા માટે પેટ ફૂટનાર કાઠિયાવાડના કાનજીભાઈએ કંટ્રોલના આ જમાનામાં કાળાબજારિઆઓને સારો લાભ ઉઠાવ્યા હતે. કાઠિયાવાડથી આવ્યા ત્યારે એક નાના ઝૂંપડામાં ભાડે રહેનાર આજે એક સુંદર અને આજના જમાનાની છેલ્લામાં છેલ્લી, ઢબની સામગ્રીઓથી ભરપૂર હવેલીના માલિક બનનાર કાનજીભાઈનું પૂછવું જ શું ? એક તે સત્તા અને બીજી સંપત્તિ ? આ બન્નેને સંગ થતાં ઘણીવાર માણસ પણ શયતાન બની જાય, ત્યાં શયતાનનું તે પૂછવું જ શું!
ગામમાં એક માણસ હતા કે જે કાનજીભાઈના ઝપાટામાં ન આવ્યો હોય ? અને એ કયે માણસ છે કે જેને કાનજીભાઈ આંખમાં કાંકરાની જેમ ન ખેંચતે હેય ? પણ શું થાય ? સત્તા આગળ શાણપણું શું કામનું ? એવામાં એક દિવસ માવજીભાઈ કાનજીભાઈના ઝપાટામાં આવી ગયા. ઘણા દિવસ સુધી માથાકૂટ કરી ભેગા કરેલ પૈસા, કાનજીભાઈના એક કલમને ગોદે ખંખેરાઈ ગયા. પણ માવજીભાઈ તે માવજીભાઈ. એની બુદ્ધિ આગળ તે બ્રહ
સ્પતિ પણ પાણી ભરે! કાનજીભાઈના પાપને ઘડે કેડ એ કાંઈ મહેતાજીને મન મહાકાર્ય ન કહેવાય. અલબત્ત, એટલું ખરું કે સમયની પ્રતીક્ષા કરવી પડે.
આમ સમયની પ્રતીક્ષા કરતાં બાર મહિના વહી ગયા. એવામાં રમુ પિતાના ગધેડાને માણસ થઈ ગયે હશે એમ ધારી, માણસને લઈ જવા હાજર થયો–કેમ, માવજીભાઈ ! મઝામાં તે છે ને? ભારે ધને ગધેડે ભણી-ગણીને હથિયાર થઈ થયું હશે ખરું ને? મારો દિકર કેક છે તે જોઈ તે લઉં !”
માથા પરથી પાઘડી નીચે મૂકતાં એમણે કહ્યું –“ભાઈ !
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતામાં પારાવતા
કેટલાય સિાથી હું તમારી જ વાટ જોતા હતા. તમારો ધને ત કયારનાય માણસ બની ગયા છે. અરે, માણસ તો શું પણ ભણી— ગણીને વિદ્વાન બન્યા છે અને તમારા આવવામાં વિલંબ થવાથી નાકરીએ પણ લાગી ગયા છે. તમે તે ગામડાના માણસ એટલે તમને કયાંથી ખબર કે તમારા છેકરાની કેટલી નામના ચાલા, હું તમને બતાવુ એ કેવા ડાહ્યોડમરા થયા છે ! ' શુ મારી છેકરો. નાકરીએ પણ લાગી ગયા ? અને શું નામના પણ મેળવી છે? ચાલા, ચાલા, મને જલ્દી બતાવા એ હમણાં કયાં છે? ' ત્વરા કરતાં કુંભારે કર્યું.
થઇ છે!
એક મૂર્ખ છોકરાના ખરડામાં એક સાટી ફટકારતા માવજીભાઇ માલ્યા તમને તમારા છેક બતાવવામાં મને કાંઇ વાંધો નથી, પણ એક વાત ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે તમારા છેકરો હવે પહેલાની જેમ ગધેડે નથી રહ્યો. એ તો એક અવલ કારકુન કાનજીભાઇ તરીકે પ્રખ્યાત બન્યા છે. એટલે તમને પહેલવહેલા ઓળખશે પણ નહિ અને કદાચ એળખે તા પણુ તમારા મેલેાધેલા વેષ જોઈ એ શરમના માર્યા તમને ખેલાવશે પણ નહિ; માટે હું તમને એક યુક્તિ અતાવુ એ ધ્યાનમાં રાખો. કાનજી મારે ત્યાં હતા ત્યારે અને મુંબઈના હલવા ખાવાની ટેવ પડી હતી. એ હલવા જુએ એટલે ગાંડેના ગાંડા બની જાય, અને એ લેવા તુરત દોડી આવે.
તમારે પણ બઝારમાંથી એક મુંબઈના હલવાની પેટી લઈ લેવી. એ પેટી લઈ મારી સાથે ચાલવું અને હું બતાવુ ત્યાં ઉભા રહી કાનજીને હલવાની પેટી દેખાડશે એટલે એ વગર કીધે તુરત જ દોડી આવશે. તમારી નજીક આવે એટલે એના ગળામાં આ દારડુ' નાંખી જેમ ગધેડાને ખેંચી જાએ તેમ કાનજીને પણ તમારે ગામ' ખેચી જજો. હા એક વાત કહેવાની રહી ગઇ. તે એ કે તમે દોરડું ગળામાં નાંખીને ખેંચશેા એટલે તમને કદાચ એ લાતા પણુ મારશે, બટકુ પણ ભરશે અને માથ’-ખાથી પણ કરશે માટે રા
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતામાં પાશવતા
સાવધાન બની એની સાથે કામ લેજે. બૂમરાણ સાંભળ્યા વગર ઘસડીને ઘેર લઈ જશે તે જ પત્તો ખાશે. હવે ચાલે હું તમારી સાથે આવું. બઝારમાં મુંબઈના હલવાની એક નાની પેટી ખરીદી લઈએ, પછી કોર્ટે જઈએ.”
રામુ ને માવજીભાઈ બંને રસ્તા ઉપર ચાલ્યા જતા હતા. માવજી ભાઈને મન આનન્દ માતે નહોતે. લાંચ રૂશ્વત ખાઈને માતેલા કાનભાઈને ઘાટ આજે જ ઘડાવવાનો હતો. માણસને જીવનમાં એવી પળો બહુ જ થોડી મળે છે કે જ્યારે એ પિતાની ધારેલી ધારણા સફળ કરવા ભાગ્યશાળી થાય અને એમાં પણ પિતાની મહત્વાકાંક્ષા પૂર્ણ થતી હોય તો એનાથી ધન્ય જીવન બીજું કયું હોઈ શકે ?
હલવાની પેટી લઈ બંને જણ કચેરીના ખૂણામાં ઊભા રહ્યા. છેટેથી બતાવતાં માવજીભાઈએ કહ્યું “જુઓ, રામુભાઈ! પેલો ખુરશી પર બેઠેલ માણસ એ જ તમારો છોકરો, અહિ ઊભા રહી આ હલવાની પેટી બતાવ્યા કરજો ને ઈશારો કર્યા કરજે. પેટી જશે એટલે એની મળે એ દોડી આવશે. પાસે આવે એટલે મેં કહ્યા પ્રમાણે ખેંચી જજે.”
માવજીભાઈના કહ્યા પ્રમાણે રામુ તે વારંવાર પેટી બતાવતે જાય અને ઈશારાઓ કરતે જાય. એ ભેળિયા ગામડિયાને કયાંથી ખબર હોય કે આ યુક્તિના પડદા પાછળ એક અજબનાટક ભજવાઈ રહ્યું છે. અને પોતે એ નાટકના મુખ્ય નટ તરીકે કામ કરી રહ્યો છે. આ વિચિત્ર દુનિયામાં આવાં કેટલાં નાટક રોજ નહિ ભજવાતાં હોય ? ભોળાઓ માટે હવે આ દુનિયા રહી નથી !
કાનજીભાઈને તે લાંચ ખાવાની ટેવ પડી હતી. એને તે એ ધંધો જ હતું તેથી એની ચકોર નજર કચેરીમાં ફરતા માણસોને ઝડપવાનું કામ જ કરતી હતી. જે માણસ તે તમારો ! એવામાં ખૂણામાં ઊભેલે રામુ એની નજરથી ઝડપાઈ ગયે. રામુના ઈશારાથી એ સમજી ગયો કે-વાત કાંઈક મુદ્દાની છે. કફનીના ખીસામાં
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાનવતામાં પાશવતા
હાથ નાંખી, હસતા હસતા કાનજીભાઈ રામુની પાસે જઈ ઊભા રહ્યા, કુંભાર તેા વાટ જ જોતા હતા. લાગ જોઇ એણે તે દોરડું ગળામાં નાંખી ખેંચવા જ માંડયું. કાનજીને થયું કે આ વળી શી ખલા ?
જેની સામે કાઇ નજર પણ ન ઠેરવી શકે. એવા પ્રભાવશાળી અવલ કારકુનને આમ ગધેડાની જેમ રડે બાંધી ખેંચાતા જોઇ, કચેરીના માણસા તા વિચારમાં જ પડી ગયા. આ વળી શારંગ જામ્યા? લગભગ બધા માણસા, કાનજીભાઈની કુટેવ જાણતા હતા. એટલે બધાને થયું કે બાપા ! કુંભારની કાંઈ જખરી લાંચ ખાઈને કામ નહિ કરી આપ્યુ હોય, એમ લાગે છે. ઠીક છે, શું નાટક ભજવાય છે તે જોયા કરો.
એવામાં એક તમાચા કાનજીના ગાલ પર ખેંચી કાઢતા રામુએ કહ્યું- ખેંચ-તાણુ શેની કરે છે? સીધી રીતે ધેર ચાલ, તારી મા વાટ જુએ છે. રૂપિયા ખસા આપ્યા તે કાંઇ અમસ્તા આપ્યા છે? તારા માટે તા અમે મહેનત કરી કરીને મરી ગયા, હું તને પ્રેમથી લેવા આવ્યો ત્યારે તું ખાચબાથી કરે છે. ગઇ કાલે તા તુ ં ગધેડા હતા. આજે કારકુન થઇ ગયા તેથી શું થયું? આમ કાંઈ ચશ્મા અને અને ઉજળી કફની પહેરીને કરવા માટે થોડા જ અમે રૂપિયા ખર્ચ્યા છે. ચાલ સીધા, નિહ તો ડાં મારીને હરખા કરી દઇશ !
,,
*
એટલામાં તે માણસાનું મોટું ટાળું ભેગું થષ્ટ ગયું. તમાશાને કાંઈ તેડુ થોડુ જ હોય છે? કાઇનું ભલું કરવું હોય ત્યાં માણુસાને • ખેલાવી મેલાવીને ગળું બેસી જાય તેાય એક ભેગા ન થાય અને કાનુ ભૂરું કરવુ હોય તો માણુસાને ધકેલીને કાંઢા તેાય ન જાય—આ રીત માણસાના માનસનું અધઃપતન સૂચવે છે, એમાં કાના બે મત છે. આસપાસના બધા માણુસા ભેગા થઈને બન્નેને છૂટા કર્યો. કુંભારને શાન્ત પાડી, તેફાનનું કારણ પૂછ્યું.
રામુ તા એક નિર્દોષ માણસ અને એમાં વળી જાતને કુંભાર ! એને મન તા છુપાવવા જેવું કાંઈ હતુજ નહિ. આથી એણે અથથી
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
જ
માનવતામાં પાશવતા
ઈતિ સુધીની બધી વાત કહી સંભળાવી, એની વાત સાંભળી બધા મેંમાં ડૂચો મારીને હસવા લાગ્યા. બધાને કટાક્ષ કરવાને આ અપૂર્વ અવસર મળ્યો –
આ તે ગધેડાને માણસ બન્યું કે માણસને ગધેડે !
આ જ સમયે ખભા પર લાંબે ખેસ હાથથી હવામાં લહેરાનવતા લહેરાવતા માવજીભાઈ આવી પહોંચ્યા. એમણે ટોળાને ઉદ્દેશીને કહ્યું-“ ભાઈઓ ! આમાં આશ્ચર્ય પામવા જેવું કાંઈ નથી. આ તો એક શિખામણ છે. લોભી માણસ પોતાની માનવતા મૂકીને લોભના પાપમાં પડે છે ત્યારે એ માણસ મટીને ગધેડો કેમ બને છે, તે આમાંથી સમજવાનું છે અને તે પણ એક મનુષ્યના વેષમાં ગધેડે છૂપાએલો હોય છે, આપણામાંના ઘણા એવા માણસે છે કે જે અત્યારે મનુષ્યરૂપે દેખાય છે, પણ અંદર તે પશુ જેવી વૃત્તિવાળા છે. પાશવતા જશે એટલે જ સાચી માનવતા આવશે.”
આ પ્રસંગ કાનજીભાઈ બરાબર સમજી ગયા. પોતે એમની પાસે લાંચ લીધી એનું જ આ પરિણામ છે; છતાં ધાર્યા કરતાં પરિસુમ હળવું આવ્યું. માવજીભાઈ ધારત તો એમને નોકરી પરથી છેડાવી શક્ત અને લીધેલી લાંચ બદલ સળિયા પાછળ પણ એકલાવી શક્ત; પણ એ બધું ન કરતાં એમણે તે એક સૂચન જ કર્યું કે પાપનો પરપોટો ફૂટે છે ત્યારે એને કેવો મોટો ભયંકર ભડાકો થાય છે! માવજીભાઈ ગમે તેવા પણ એક શિક્ષક હતા. ઉત્તમ ને ઉદારચિત્ત હતા, એટલે જ એમણે રામુને ખૂણામાં લઈ જઈ સમજાવ્યું. બસે રૂપિયા અને એમને ગધેડે પાછી આપી એને રવાના કર્યો.
માવજીભાઈ ઘેર ગયા ત્યારે એમના મુખ પર સંતોષ હતો. કાનજીભાઈ ઘેર ગયા ત્યારે એમના મુખ પર પશ્ચાત્તાપ કરે; રામુ ઘેર ગયે ત્યારે એના મુખ પર આશ્ચર્યું હતું, લોકો ઘેર ગયા ત્યારે એમના મુખ પર સ્મિત હતું. સૂર્ય ઘેર ગયે ત્યારે એના મુખ પર ચિન્તન હતું.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોહિનૂર
- ગ્યની કાર અયોગ્ય ન કરે એમાં છું તો યોગ્યની કદર છે જ; પણ જ્યારે યોગ્ય છે પણ યોગ્યની કદર ન કરે ત્યારે તે કદર નહિ કરનાર યોગ્ય અયોગ્ય બનતો હોય છે ! છે
ગ્યને અયોગ્ય બનતો જોઈ કયા ? સહદયીના આંખમાં આંસુ ન આવે?
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
નગરાજ હિમાલયની ઘનઘેર તઘટાવાળી ખીણમાં નરપાલ ધનપાલે એકદા જીનીવાસ કર્યો.
એ રઢિયાળી રાત્રિમાં નિદ્રાદેવીના હૂંફાળા ખેાળામાં શયન કરતાં ધનપાલના મુકુટમાંથી કોહિનૂર હીરો સરી પડે.
પ્રભાતે ધારા ભણી પ્રયાણ કરતા ધનપાલે કોહિનૂરને ખૂબ શેળે. પણ તે ન મળે તે ન જ મળે. આખરે દુઃખી બનેલા ભૂપતિએ આગેકૂચ કરી ....
સોહામણું સાંજને સમય હતે. સરિતા મધુર કલરવ કરતા પૂર્વ ભણી ધસી રહી હતી. સૂર્યને સુવર્ણવર્ણ સધ્યાવર્ણ સાથે સવર્ણ બન્યો હતો, ત્યારે પેલાં કોહિનૂર . પાંદડાઓમાં છૂપાઈને - હળવાં કિરણો ફેંકી રહ્યો હતો '
- લાકડાને ભારે લઈ જતાં કોઈ વનેચર ભીલની દષ્ટિને આ કિરણોએ આંજી નાખી ! હવે એ હાથમાં ઝાલ્યા શાને રહે ? ભારે ફગાવી, કૂદકો મારી, એ હીરા પાસે દોડી આવ્યો.
હીરાને હાથમાં લેતાં વનેચરને વિચાર આવ્ય–આ તે ખાવા લાયક કોઈ અદષ્ટપૂર્વ અપૂર્વ કુળ લાગે છે, એમ જાણી એને મેંમાં મૂક્યો, ચૂસ્ય પણ સ્વાદ નહિ, ચગળા પણ ગળે નહિ, ચા પણ ચવાણે નહિ, દાંતથી ભાંગવા લાગે પણ ભાંગ્યું નહિ. એમ કરતાં ઊલટો એ અભાગીને દાંત તૂટી ગયો અને વહી લોહીની ધારા. ક્રોધથી ધમધમતે વનેચર, કોહીનુરને મોઢામાંથી કાઢી. એની સામે ટગર-ટગર ઘણીવાર સુધી જોઇ, બેલી ઉઠેઃ
“ઓ કઠણુ પાણિયા !તું શોભીત છે, સુંદર છે, ચિત્ર-વિચિત્ર રંગથી ચકચક્તિ છે, પણ મારે કામને તો તું નથી જ. તને ચૂસ્ય તે સ્વાદ નથી. ચગળા પણ પિગળે નહિ. ચાલે તે ચવાણે નહિ. તેડવા ગયો તે મારા દાંત તૂટી ગયે. માટે તારા જેવા કમ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
કહીનર નસીબ કઠણ પાણાને રાખી શું કરું ? ” આમ કહી શોધથી દાંત કચકચાવીને એણે હીરાને દૂર દૂર ફગાવી દીધો.
ફગાવેલો કોહીનૂર એ જ ખીણની વનઘટામાંથી ઉદ્દભવેલી, કાવ્યગંગામાં સ્નાન કરતા કવિના ચરણકમલમાં આવી પડે, કવિના ચર. શુમાં પડેલો એ કોહિનૂર મન્દ આક્રન્દ કરવા લાગ્યા. '
હા! રાજાના મુકુટ ઉપરે, શોભતે હું સદા જ્યાં, લેકો આવી નમન કરતાં દેખીને મુજને ત્યાં; રે! રે! આજે અબુદ્ધ-જનનાં હાથમાં હું ચઢક્યાં ?
ગાળો આપી કવિ-ચરણમાં ફેંકત તુચ્છતાથી !
હા! કોઈ મોટા ભૂપના હાથે હું ચ હેત તે મૂર્ધન્યના મુકટમાં શ્રેષ્ઠ બનત. ત્યાં સૈન્ય કાન્તિ જોઈ લોકે પ્રસન્ન બનત! કોઈ મુગ્ધ મહારાણીએ જોયો હોત તે પિતાના કમળ કંઠમાં રહેલા નવલખાહારમાં મને શોભાવત! કોઈ પરીક્ષક ઝવેરીએ મને નિરખે હત તે મખમલની સોહામણું ગાદીવાળી સુવર્ણમંજૂષામાં મૂકી મને જોઈ જોઈ ખુશી થાત અને સુખી બનત! પણ હાય રે! હું તે મળે આ ગમાર વનેચરને ! બને નુક્શાન! એને દાંત પડે અને મારું અપમાન થયું !
હા! બેકદરને કદર ક્યાંથી હોય? અજ્ઞાનને જ્ઞાનીઓનાં મૂલ્યાંકન કયાંથી સમજાય ? દુર્જનને સજ્જનતાનું મહત્ત્વ કયાંથી સમજાય? વિલાસીને વિરાગીની વિશિષ્ટતાઓની મઝા ક્યાંથી સાંપડે ? તેમ અમૂલ્ય ગુણેની કિંમત ઘેલા–ગમારને ક્યાંથી હોય?
પિતાના ચરણમાં પડેલા કોહિનૂરને આ વિલાપ સાંભળી, એ સુજ્ઞ કવિએ આશ્વાસન આપતાં કહ્યું.
“આ કોહિનૂર! આમ સમજુને શેકસાગરમાં ડૂબવાનું ન હેય ! આ વનચર તારી કિંમત ન સમજે એટલા માત્રથી આખું જગત તારી કિંમત નથી સમજતું એમ માનવાની ભૂલ કરીશ નહિ.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેવીનર ગમાર વનચરે તારી કિંમત ક્યાંથી સમજે? તું પણ ગમાર પાસે મૂલ્યાંકનની આશા શા માટે રાખે છે? એ તે તારું અહોભાગ્ય છે કે એણે તારે પથ્થરથી ચૂર નથી કર્યો! ગમારથી બચી ગયો એ જ તારું પરમ ભાગ્ય સમજ, તારી કિંમત તો સમજશે પ્રજ્ઞ ઝવેરીઓ અને વિશ્વના પદાર્થવેત્તાઓ ! નિરાશ ન થા! તારા જેવા સાચા કોહીનુરની મારે મારા મોંધેરા જીવનમાં જરૂર હતી. તારા વિના મારા અલ્પકારવાળા હૈયામાં પ્રકાશનાં કિરણે કોણ ફેકે? તારા વિના મારા અમૂલા હૃદયને મહામૂલું કોણ કરે? આમ આશ્વાસન આપી કહીનરને ચુંબન કરતે કવિ
સાચે હીરે જગતજનને પૂર્વ પુણ્ય મળે છે......” કિંમતી કડીઓ લલકારતે ક્ષિતિજ ભણી ધીરા ડગ ભરવા લાગ્યે. કહીરનું મૂલ્ય કવિએ કર્યું તે કવિનું મૂલ્ય કહીરે ! '
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાગી તમે કે હું
માનવીમાનવી! માયા એ જાળ છે. એ દેખાય છે સુંદર પણ છે. ભયંકર. એને ગૂંથવી સહેલ છે પણ ઉકેલવી મુશ્કેલ છે. કરોળિયે પોતાની આસપાસ જાળ ગૂંથે છે, પણ પછી એ ઉકેલી શકતો નથી. ગૂંથેલી ? જાળમાંથી એ જેમ જેમ છૂટવા પ્રયત્ન કરે
છે, તેમ તેમ એમાં એ વધારે અને ધારે રે ફસાતો જાય છે, તેમ તું પણ તારી રચેલી છે
માયાજાળમાં ફસાઇ ન જાય તે માટે સાવધાન!
arenerieren
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેક મનહર કુસુમલતાથી વ્યાપ્ત, વિવિધ પુષ્પોની સારભથી મહેકતા, ક્ષાની ગાઢ છાયાથી ખ્વાએલા, કાયલના મધુર કલરવથી કૂજિત મધુવનમાં, એક સુંદર આસપાલવના ઝાડ નીચે એક તરુણુવયના તેજસ્વી ત્યાગી સમાધિમાં શોભી રહ્યા છે!
વસન્તની વનરાજીનું અમૃતપાન નયનાને કરાવવા ગૂજરેશ્વર પણ મધુવન ભણી વિહાર કરી રહ્યા છે!
આસાપાલવના વૃક્ષ નીચે બેઠેલા તરુણ ત્યાગીને જોઇ, ગૂજરપર આશ્ર્ચર્યચકિત ચિન્તવે છેઃ
અહીઁ કેવુ સૈા ! અહા શું રૂપ ! અ આન થી ઉભરાતી કેવી ભવ્ય આકૃતિ ! આવા નવયોવનમાં પણ કેવી પૌદ્ગલિક પદાર્થો પ્રત્યે ઉપેક્ષા! ધન્ય હે આવા ત્યાગીઓને !
આમ ગતિના ગવને ગાળનાર એ આજસ્વી યાગીના સાગની છબી ગુજરેશ્વરના માનસ પટ પર મુદ્રાલેખની જેમ કાતરાઈ ગઈ ?
આથી ગુજરેશ્વર ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઈ, એ યેાગીના ચરણામાં નમસ્કાર કરી પ્રસન્નમુખે સન્મુખ ઉભા રહ્યાં.
સમયજ્ઞ મુનિએ, રાજાને પ્રતિખાધ કરવાના ઉચિત સમય જાણી, તેણે રાજાને નમ્રતાપૂવક પુનઃ પુનઃ વન્દન કર્યું !
આ બનાવથી રાજા સાશ્ચ વિચારવા લાગ્યા-“આ શું ?”
હુ ત્યાગીને નમન કરું તે તે ઉચિત છે, કારણ કે ગૃહસ્થ, સંસારના બાગાને ભાગી, પૌલિક પદાર્થો પ્રત્યે આસક્તિવાળા, મેહપાશમાં જકડાયેલા; પણ આ તે ત્યાગી ! સંસારના ભાગેતે લાત મારનાર ! પૌદ્ગલિક પદાર્થોમાં અનાસક્ત ! માહને મહાત કરનાર ! ત્યાગી મને નમસ્કાર શા માટે કરે ?
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાગી તમે કે હું ? બે હાથ જોડી સવિનય રાજાએ પૂછયું:
ગીશ્વર ! આપે મને નમન કર્યું, તે શું ઉચિત છે ?” એના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં મુનિએ પૂછયું, “રાજન ! તમે મને શા માટે નમન કર્યું છે ?
આ મુંઝાવી નાખનાર પ્રશ્નનો ઉત્તર વિવેકપુરસ્સર આપતાં તેણે કહ્યું –
“આપ જિતેન્દ્રિય છે, વિભવ-વિલાસથી વિરક્ત છે, નિરમા છે અને ત્યાગી છે, તેથી મેં આપને વન્દન કર્યું. ”
મધુર સ્મિત-પુને વર્ષાવતા મુનિવર બોલ્યા -
“રાજન ! હું ત્યાગી છું, તેથી અધિક ત્યાગી તે તમે છે અને તેથી જ મેં તમને નમન કર્યું. ” | મુનિના આ ગૂઢ ઉત્તરથી રાજાના હૈયામાં અનન્ત આંદોલનની એણિ ગતિમાન થવા લાગી ! હજારોને મહાત કરનાર આ રણબંક એક ત્યાગી પાસે નાચીજ બની ગયે! વિધાનના અણઉકલેલા કોયડાને ઉકેલનાર રાજા, મુનિના એક પ્રશ્નને ન ઉકેલી શકે !
વિનીતભાવે રાજાએ પૂછયું:–“સંયમિન ! આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિના ખરાબામાં પડેલો હું તે એક પામર જંતુ છું. રાજ્યની અનેક કાવાદાવાની જંજીરમાં જંકડાએલે હું તે એક ભીરુ કેદી છું. મોહની જાળમાં પડેલો હું તો એક અજ્ઞાની મૃગલ છું, હું કઈ રીતે ત્યાગી હોઈ શકું ?”
ગૂર્જરેશ્વરનાં વિચાર–સાગરને શાંત કરવા મુનિવર બેલ્યા –
નરપતિ! અખંડિત સુખને આપનાર દર્શન,જ્ઞાન અને ચારિત્ર આગળ આ દુનિયાનું સુખ શું હિસાબમાં છે ? અલૌકિક આત્મરમણુતા આગળ આ લોકિક પદાર્થોની શું કિંમત છે? સાચા આત્મિક સામ્રાજ્ય આગળ આ તમારા રાજ્યના મૂલ્યાંકન કેટલા થઈ શકે? કેવળ ત્રણ બદામના ! હવે તમે વિચારે, મેં તે આ અપૂર્વ સામ્રાજ્ય મેળવવા માટે આ નાચીજ ત્રણ બદામની કિસ્મતનું રાજ્ય
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાગી તમે કે હું ?
છેડયું. એટલે ત્યજી ઘણું મેળવ્યું, અલ્પ છેડી અનુભ્ય મેળવ્યું. આથી હું તે અધૂર ત્યાગી છું, પણ ખરો ત્યાગી અને સંતોષી તે તમે જ છે ! કારણકે જે કરોડો રૂપિયા આપતાં પણ ન મળે, જે ચક્રવર્તિના વિશાળ સામ્રાજ્ય આપતાં પણ ન મળે; જે અનન્ત સંસારના ચક્રમાં પરિભ્રમણ કરતાં પણ ન મળે, તે દુર્લભ મેક્ષસામ્રાજ્યને છોડી તમે ત્રણ બદામનું તુચ્છ રાજ્ય સ્વીકાર્યું છે, તમે તે સાચે હીરે છોડી કાચને સ્વીકાર્યો છે, જ્યારે મે તે કાચને છોડી સાચા હીરાને સ્વીકાર્યો છે. માટે બેલો આપણે બેમાં અધિક ત્યાગી હું કે તમે ? મને તમારે ત્યાગ અધિક લાગે છે, તેથી જ અધિક યાગી એવા તમને મેં નમન કર્યું !” | મુનિના મનમાં રહેલા ગૂઢ રહસ્યને સમજી, પ્રસન્ન બનેલા ગૂર્જરેશ્વર બે હાથ જોડી કહેવા લાગ્યા - - “સંયમિન ! આપે મને સંસારના તુચ્છ પદ્ગલિક પદાર્થોનું સાચું ભાન કરાવ્યું છેમોહમાં મુગ્ધ બનેલા મને આપે સાચે પંથ બતાવ્યો છે, અજ્ઞાન–અટવીમાં અટુલા પરિભ્રમણ કરતાં મને આપે જ્ઞાન-નગરમાં પહોંચાડે છે, આપને આ અમોધ ઉપદેશ અને ૫કાર હું કદી નહિ ભૂલું. '
આપે આપને માનવભવ સફળ કર્યો છે, અને આપના રૂ૫– સંદર્ય ને પ્રભાવ સાર્થક કર્યા છે. ધન્ય છે આપને અને ધન્ય છે આપના સમાગને ! ' હે મહાભાગ્યશાળી ! આપના ધ્યાનમાં મેં ભંગ પાડે તેની પુનઃ પુનઃ ક્ષમા યાચું છું.”
આમ, એ ત્યાગી લેગીના ઉપદેશ–અમૃતના મીઠડા ઘૂંટડાના આસ્વાદ કરતે ગૂજરેશ્વર પોતાના સ્થાન ભણી ગયો ! '
મુનિ પણ અપ્રતિબદ્ધ-પવનની જેમ ધરાતલ પર વિચારવા લાગ્યા.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગનાં ર’ગ
જેની જાત પેાતાના કાબૂમાં નથી એવા વર'ગી માણસની મહેરખાની પણ્ યારે ખટ્ટા મરજીમાં ફેરવાઇ જશે, એ સમજવું બહુ મુશ્કેલ છે, માટે એવા અવ્યવસ્થિત ચિત્તવાળા માણસાથી સદા ચેતતા રહેજો.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગિલાબંધ શત્રુઓ વધારવા એ મૂર્ખતાનું લક્ષણ છે, પણ સજ્જનને ગાઢ પરિચય જાતે કરી દુર્જનની મિત્રી કરવી, એ તેનાથી ડગણું મૂર્ખતાનું લક્ષણ છે.
સજ્જનને સ્વાભાવિક મુખ્ય સુગુણ એ છે કે-પાસે આવેલાને પિતાની સુપરિમલથી સુવાસિત બનાવે છે, ત્યારે દુર્જનનેનિસર્ગિક દુર્ગુણ એ છે કે–પાસે આવેલાને પિતાની દુર્ગધથી દુર્ગન્ધિત બનાવે છે. જેમ કે તમે કસ્તૂરીના વેપારી છે, ભલે તમે કસ્તૂરી શરીરે ન લગાડે પણ એને સજન્યતાભર્યો સ્વભાવ તમને સરભથી સુવાસિત બનાવશે જ. આથી વિપરીત કોઈ લસણને વેપારી છે. વેપારીએ લસણના ખેતરમાં કેશરનું ખાતર નાખ્યું હોય, અંકુરો ફૂટતાં ચંદનનું વિલેપન કર્યું હોય, પાંદડે પાંદડે સુંદર કપૂર વગેરેનું અર્ચન કર્યું હોય, તે એ લસણનો નૈસર્ગિક સ્વભાવ જ એ છે કે, આટલું આટલું થયે છતે પણ તે ઉગતાંની સાથે જ દુર્ગધને ફેલાવે કરશે જ-પછી ભલે ને એના માટે દોડે ઉપાય કાં ન ર્યા હેય !
સજ્જન ભલે દુઃખી સ્થિતિમાં હેય, પણ સજ્જન સજજનતા જાળવે જ. અને દુર્જન ગમે તેવી સારી સ્થિતિમાં હોય તે પણ એ પિતાની દુર્જનતા દાખવે જ. •
- તે માટે તમને એક સુંદર નીતિકથા સંભળાવું? - માંડવીમાં ધના ધબીને ત્યાં એક હૃષ્ટપુષ્ટ અલમસ્ત ગધેડે હતું. તેની સામે જ ગોમા ગોવાળના વાડામાં એક દુર્બળ પાતળી ગાય હતી. રેજ સવારે ગાય ગધેડાને ધારી–ધારીને જુએ અને વિચારે કે
આ ગધેડે કે બેફીકરે અને અલમસ્ત છે ? આ આવું તે શું ખાતો હશે કે રોજ-બ-રોજ આમ વધતું જ જાય છે ! ”
'. એવામાં જંગલમાં ચરવા જતાં ગધેડાને અને ગાયને ધીમે ધીમે દેતી થઈ. આમ રોજ ગધેડે અને ગાય જંગલમાં સાથે જ ફરવા જાય અને જુદી જુદી વાતનાં પિતાની ભાષામાં ગપ્પા મારે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
સંગને રંગ
- એક દિવસ લાગ જોઈ લમ્બકર્ણ ગર્દભને ગાયે હસીને પૂછયું. “હે દીર્ધદત-ભદન્ત–ગર્દભરાજ ! આપનું શરીર તે ઘણું જ સુંદર છે, આપ એવી તે કઈ અમૂલ્ય ચીજ ખાઓ છે કે જેથી આપનું શરીર આ હદે પહેંચ્યું છે?”
પિતાના શરીરની આવી સુંદર પ્રશંસા સાંભળીને ગર્દભરાજ તે એકદમ ફૂલાયા અને ભંકણ કરી ઉત્તર આપ્યઃ “હે ગે બહેન! તને શું કહું ! એક પટેલની એવી સુંદર વાડી છે કે જેમાં સદા લીલીછમ વનસ્પતિઓ તે હેય જ. અને જુદા જુદા ફળો પણ કદી કદી.. મળી આવે તે નફામાં. આને હું સાહસ ખેડી ઉપભોગ કરું છું. તમારે પણ જે તે ખાવું હોય તો ચાલો મારી સાથે.” આ વાત સાંભળી ગાયનું મન લલચાયું. પણ ગાયને ખબર ન હતી કે દુજનની સોબતથી થતા લાભ, તે વાસ્તકિ રીતે લાભ નથી પણ ગેરલાભ જ છે. તોય લોભથી લોભાઈને ગાયે તે વાડીમાં આવવાની હા પાડી
દીધી.•••••
ગધેડે લાગ જોઈને રાત્રે પોતાની સાથે ગાયને લઈ તે વાડીમાં ગયે. વાડીમાં બન્ને જણ ચરવા લાગ્યા, ગધેડે તે પિતાના જાતિસ્વભાવ પ્રમાણે જે મળ્યું તે ચાવવા જ માંડ્યો. થોડીવારમાં તે ફળફૂલ, ભાજીપાલો, જે મળ્યું તે ખાઈને પેટ ભરી તૈયાર થઈ ગયે. પણ ગાય તે પિતાના જાતિસ્વભાવ પ્રમાણે કોમળ તણાચ્છાદિત ભૂમિને શોધતી હોવાથી અને ધીમે ધીમે ચરતી હોવાથી હજુ તે તે ભૂખી જ હતી. એવામાં ગભરાજે ગાય પાસે આવીને ધડાકો કર્યો; “મારું પેટ ભરાઈ ગયું હોવાથી મને ભંકણું કરવાનું મન થયું છે, માટે ચાલે ! હું તે
ખાવાની મઝા તે હમણાં જ આવી હતી અને એવામાં આ ઓચિંતે ધડાકો સાંભળી ગાય ચમકી અને દીનતાથી ગાય બોલી અરે! ભલા ગભરાજ! હજુ તે મેં બરાબર ઘાસ ચાખ્યું પણ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંગનો રંગ
નથી, ત્યાં તમે ચાલવાની વાત કરે છે. માટે મહેરબાની કરી પા કલાક થોભ કે જેથી હું પણ પેટ ભરીને ખાઈ લઉં.”
દુર્જનને જાતિસ્વભાવ જ એ હોય છે કે પોતાના પૈસાના લાભની ખાતર બીજાને રૂપિયાનું નુકશાન કરે, તે જ નિયમ પ્રમાણે ગધેડાએ ગાયને વિચાર કર્યા વગર કહી દીધું: “હું તે ભૂંકણુ કરવાને જ ! ” એમ કહી ભૂંક ભૂંકત પૂછડી ઊંચી કરીને ઝાડી ઝાંખરાવાળી જર્જરિત વાડ ઓળંગી નાશી ગયો.
બિચારી દુર્બળ ગાયને તે આ વાડીમાંથી કઈ બાજુ થઈને નાસી જવું તેનું ભાન જ ન હતું, એમાં વળી રાત્રિ હોવાથી માર્ગ પણ ન સૂઝે, એટલે આમતેમ વાડીમાંથી નીકળવાનું દ્વાર શોધવા લાગી.
એવામાં ગર્દભ કર્ણશ્લેટ શબ્દ સાંભળી વાડીને રક્ષક ધેકા લઈ દેડી આવ્યો, પણ ગધેડે તે ક્યારનો ય નાસી છૂટ હતું, પણ ઠાર શોધતી ગાય તે ત્યાં જ હતી, એટલે ખીજવાઈને રક્ષકે ધેકા વડે ગાયને ખૂબ ધબકાવી અને વાડામાં બાંધીને ડબામાં પૂરી દીધી. " : હવે ગાય વિચારવા લાગી. મેં આ શું કર્યું ? એક તે આ દુર્જનની સોબતના પ્રતાપે ચોરી કરતાં શીખી, ઉપરથી માર પડયે અને મારે માલિક મારશે તે મફતનું! ખરેખર! જેમ મૃગતૃષ્ણિકામાં જળ દેખાય છે પણ વાસ્તવિક રીતે તે ભ્રમ જ છે, તેમ ભલે દુર્જનથી બાહ્ય દષ્ટિએ લાભ દેખાય, પણ અભ્યન્તર દષ્ટિએ તે તે કેવળ ભ્રમ જ છે!
બીજે દિવસે ગાયના માલિકે ગાયને ડબામાંથી છોડાવીને ખૂબ મારી અને રખડેલની નિશાની તરીકે ગાયના ગાળામાં લાકડાને ડાંગર બાંગે. બીજા દિવસે વનમાં એની સખીઓએ પૂછયું “બેન! આ ડેમાં શું છે?” ત્યારે એણે જણાવ્યું
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંગનો રંગ
कुसंगसंगदोषेण, साधवो यान्ति विक्रियाम् । एकरात्रिप्रसङ्गेन, काष्टघण्टाबिडम्बना ॥१॥
કુસંગ સંગના દોષથી ઉત્તમ પુરુષો પણ વિપત્તિ રૂપ વિક્રિયાને પામે છે. એક રાત્રિના પ્રસંગથી મારે કાછઘંટાની વિડમ્બના થઈ!
દુર્જન સાથે ગોઠડી, પગ પગ હોય કલેશ” આ વાક્યનું આ કાલ્પનિક–વાર્તા સુંદર ભાન કરાવે છે. ગાય ગર્દભની મૈત્રી વડે લાભ મેળવવા ગઈ, પણ લાભ તે ન મળ્યો પણ ઉલટી બદનામ થઈ. પગે પગે. કલેશની પરંપરા વધી અને દુર્જનની ગોઠડીથી દુજન બની! પણ ઘણા એમ પણ કહે છે કે-“નાં અમને તે કાંઈ દુર્જનની અસર થતી નથી” પણ તેમને પૂછો કે સ્વચ્છ, પવિત્ર અને મધુકર એવું પણ જળ શું ગટરના પાણીમાં મળતાં મલિન, અપવિત્ર અને ગંધાતું નથી બનતું? શું ગંગાનું પવિત્ર અને મિષ્ટ જળ પણ જલધિમાં ભળતાં લૂણપણું નથી પામતું ? પામે જ છે. તેમ દુર્જનની સેબતથી સદાચારને અને વિચારને અવશ્ય ધક્કો લાગે જ છે. અને કાપવાદ પણ થાય છે, માટે પાપભીરુ શિષ્ટ જનોએ દુર્જનને સંગ સર્વથા ત્યજી, કલ્પતરુની જેમ શીતળ છાયા આપનાર સજ્જન પુરુષોને સંગ કરે એ જ હિતાવહ છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચપલા
છે. માનવીને ધર્મથી મળતું સુખ જોઈએ છે ? પણ ધર્મ કર નથી! .
અધર્મથી મળતું દુખ જોઇતું નથી પણ છું { અધર્મને છેવો નથી! આ રીતે જીવન પસાર થાય તે દુઃખ કયાંથી ટળે અને સુખ ક્યાંથી મળે?
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમળ કમલિનીને કલ્પના પણ નહિ હોય કે, સૂર્યને અસ્ત થતાં સૌમ્ય ગણાતા ચન્દ્ર તરફથી વિપત્તિઓની ઝડીઓ ઓચિંતી જ એના પર વર્ષ જશે ! ધન-કુબેર ધર્મચંદને પણ કલ્પના નહોતી કે પુણ્ય ખલાસ થતાં, સંપત્તિને સૂર્ય ઓચિંતે જ અસ્ત થઈ જશે અને જીવન અન્ધકારમાં ફેંકાઈ જશે. | અમાવાસ્યાની કાળરાત્રિ ચારે બાજુ કાજળ વર્ષાવી રહી હતી, નિર્જન વાતાવરણમાં નિતાન્ત નીરવતા છવાએલી હતી. તેવા સમયે હવેલીના સામે માળે, સુંદર રીતે શણગારેલા ઓરડામાં, રેશમી રૂથી ભરેલા ગલીપચી કરે એવા ગાલીચા પર. ઓશિકાના ટેકે પિતાની ગૌરવર્ણ દેહને ટેકવી, ધર્મચંદ કાંઈક વિચાર કરી રહ્યા હતા. - શ્રેમન્તને વળી વિચાર આવે ખરો ? હા. કોને ગરીબને ? ના. અનાથ વિધવાઓને ? ના. ભૂખ્યાં ભડ્ડાઓને ? ના. સમાજને ? ના. તે પછી કોનો વિચાર આવે ? એમને વિચાર તે એક જ હેય-પિતાની સંપત્તિને હિમાલયને વૃદ્ધિ પમાડવાન! હજારના લાખ, લાખના કોડ, ક્રોડના અબજ અને અંબજના...પછી ન્યાય શું કે અન્યાય શું ? ધર્મ શું કે અધર્મ શું ? પાપ શું કે પુણ્ય શું ? સત્ય શું કે અસત્ય શું ? ગમે તે રીતે પણ દ્રવ્યોપાર્જન કરો! * જાણે વિજળીને ચમકારો થયો અને ધર્મચંદ વિચારમાંથી ઝબકી ઊઠે. આવા કાજળ ધૂળ્યા અન્ધકારમાં પણ પ્રકાશ પાથતું પૂર્ણિમા જેવું ગોળ મુખ, કમળની વિકસેલી પાંખડીઓ જેવી આંખે, સરલ છતાં તરલ કીકીઓ, વિશાલ કેશ-કલાપ, મૃણાલના દંડ જેવી ભુજાઓ અને શુભ વસ્ત્રમાં વિંટળાયેલી સૌભાગ્ય ઝરતી દેહલતા, આવું એક યુવતીનું અદ્દભુત લાવણ્ય જોઈ, ધર્મચંદ તે ચક્તિ જ થઈ ગયે. જીવનમાં કદી નહિ જેએલ અને નહિ કપેલ આ દશ્યની
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચપલા
ઉપમા કોની સાથે ઘટાવવી એ જ એક વિકટ પ્રશ્ન થઈ પડશે. એક મૃદુ હાસ્ય-કિરણ વેરતી એ બાળા બોલી–“શેઠ! ગભરાશે નહિ. હું તમારા જ ઘરની રખેવાળ- લક્ષ્મી છું. આજે સાત સાત પેઢી થઈ હું તમારે ત્યાં દાસીની જેમ રહી છું. તમે ધનવાન કહેવાયા, યશવાન બન્યા, દેશદેશમાં પંકાયા, તમારી ઉજ્જવળ કીતિ ચારે દિશાંઓમાં પ્રસરી, શેઠ તરીકે વિખ્યાત બન્યા આ બધા પ્રતાપ તમે મારે માગે ત્યાં જ તમે ભૂલ્યા !”
• શેઠ હાથ જોડી, પગે પડી, કહેવા લાગ્યા–“ અરે માતાજી! તમે આ શું વઘાં ? આ બધો તમારો પ્રતાપ ન માનું તે કોને મારે માનું ? આ બધું તમારી જ પરમ કૃપાથી છે, એમ જાણીને તે હું આપની પૂજા કરું છું, આપની આરતી ઉતારું છું અને શુક્રવારના દિવસે તે તમારા નામની અખંડ માળા ગણું છું, જાપ
શેઠ ! તમે ભૂલો છે. આ પ્રતાપ ભારે નથી પણ મારા નાના ભાઈ-પુણ્યને છે. પુણ્યના પબલ પ્રતાપે જ માનવી ભવ્ય ભાગ્ય
ખાવાળો બને છે. વિશ્વમાં વિજયવંતો નિવડે છે; પણ અફસોસ કે માનવી એ જ પુણ્યને ઠોકર મારે છે...ધિક્કારે છે. તમે પણ એ જ ભાગે જાઓ છે. કોઈ ગરીબ તમારે આંગણે આવે ત્યારે તમે એને માળાથી વધારે છે ! કોઈ સુંદર કાર્યનું ફંડ કરવાનું હોય તે તમે એને તેડી પાડવાની વાત કરી છે. કોઈ જ્ઞાતિ ભાઈ મદદ માટે આવે તે ક્રોધથી ભભૂકી ઉઠે છે, અને એને ધૂતકારી કાઢે છે. હા. કોઈ નામના થતી હોય તે તમે પૈસાને ધૂમાડો કરો ખરા આમ અનેક રીતે મારા નાના ભાઈનું અપમાન થતું હોય ત્યાં મારાથી કેમ રહેવાય ? લો, હવે હું રજા લઉં છું. હવે માત્ર સાત દિવસની હું તમારે ત્યાં મહેમાન છું. મારું સ્થાયી રહેઠાણ ત્યાં જ છે જ્યાં મારો ભાઈ પુણ્ય રહે છે. લો. આવજો !” લક્ષ્મી અદશ્ય થઈ ગઈ.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયા
શેઠે જરા કટાક્ષ કરતાં કહ્યું-“હવે મારે આપનું કાંઈ કામ નથી. આપ ખુશીથી સિધાવે. મારે હવે વ્યાપાર,ઘઉં કે નોકરી કરવી નથી. તમારી ખુશામત કરવી નથી. તમારી ચાલતાથી તે વિષ્ણુ પણ કંટાળ્યા ? હું તે શું હિસાબમાં ! ”
હાસ્યનાં મોતી વેરતી, લક્ષ્મી કહેવા લાગી—“ શેઠ ! હું ચપલા ખરી પણ મારે ભાઈ પુણ્ય જ્યાં વસે છે ત્યાં હું અચલા બની જાઉં છું. તમે વિશ્વાસ રાખે. હવે તમારે નોકરી કે વ્યાપાર કાંઈ નહિ કરવું પડે. માત્ર આટલું કામ કરજો. આવતી કાલે તમારે ત્યાં એક બા આવશે, એને માનપૂર્વક જમાડવા બેસાડજે. પડોશીના ઘરની સ્ત્રીને હાથે એને પીરસાવજે. અને અધું ખાઈ રહે એટલે એના બરડામાં બે કાં મારજો, એટલે એ સુવર્ણપુરુષ થઈ જશે. પછી એ સુવર્ણપુરુષના ધડ સિવાય હાથ-પગ કાપીને રોજ વેચી નાખવા. આથી તમે ઘેડા જ દિવસમાં મહાન ધનિક બની જશે.”
- શેઠે કહ્યું “આ ઠીક ધંધે બતાવ્યો. બાપડા ! કોઈ બાવાની કેડ તેડી નાખું એટલે પેલાની કેડ તૂટે ને મને સરકાર સળિયા પાછળ ધકેલે. ટાઢા પાણીએ ખસ કાઢવાને માર્ગ બહુ સારો છે ! મારે ઘાટ ઠીક ઘડાય !”
- “ મારા પર વિશ્વાસ રાખે. “અમેઘ દેવીન તેમ અમેઘ દેવવચન.' દેવનું વચન અચલ હેય. હું મોકલનાર છું તે માનવી નથી પણું માયાનું રૂપાન્તર છે. તમને જરા પણ વાંધો નહિ આવે.” આટલું કહી લક્ષ્મી અદશ્ય થઈ ગઈ.
| દેવીના કહ્યા પ્રમાણે બીજે દિવસે કરવા માંડયું. બા આવીને હાજર થયે. શેઠ પોતાની પડોશમાં રહેતા હજામની સ્ત્રીને પીરસવા લઈ આવ્યા. અધું જમી રહ્યો એટલે બે કાં લગાવતાં બા સુવર્ણ પુરુષમાં ફેરવાઈ ગયો!
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
ચપલા :
આ અદ્દભૂત બનાવ પીરસવા આવેલી વાળની સ્ત્રી બરાબર જોઈ ગઈ. એણુના આશ્ચર્યનો પાર ન રહ્યો. એ ઘેર જઇ. હજામ આગળ ફરિયાદ કરવા લાગી—“ તમારામાં તે કાંઈ અજ્જ છે! આખે દાડ લોકોનાં માથાં મુંડીને, દાઢી છોલીને, ટપટપ કરીને અને માથાકૂટ કરીને માંડ માંડ બે રૂપિયા લાવે છે. પેલા આપણી બાજુવાળા શેઠે તે એક ખાખી બાવાને જમવા નેતર્યો. બે ધેકા ભાર્યા એટલે એ સેનાને માણસ થઈ ગયો. હવે એ થેડા જ દહાડામાં પૈસાદાર થઈ જવાને. તમે પણ એવું કાંક કરે તે કેવું મઝાનું!” . - “અલ મારામાં નથી કે તારામાં એમ કાંઈ ધેક માયે કાંઈ ચનાનાં માણસ થતાં હશે ? તું તે ગાંડી છે ગાંડી.” એણે કહ્યું. - ગળે હાથ મૂકતાં એ કહેવા લાગી -“તમારા સમ ! મેં નજરો.' નજર જોયું છે. શેઠાણું મને જમવાનું લાવી આપતી ને હું બાવાને પીરસતી હતી એટલામાં શેઠે બે ધેકા માર્યા ને સેનાને માણસ થઇ ગયો. હું માનું છું કે એણે કારમંત્ર ભર્યો હતો.” 1 હજામભાઇને અલ ઘણુંને ! એટલે એમને પાનું ચડતાં કેટલી વાર ? જરા ફૂલાઈને બેલો-“ હા, હવે સમજાયું.ને કારમંત્ર બોલીને ધોકા માર્યા લાગે છે. આપણે પણ તેમ કરે.” બીજે દિવસે પ્રભાતના સમયમાં જ કોથળી ખીંટીએ ટાંગી, એ બાવાની શોધમાં નીકળી પડે. કમનસીબે કોઈ કર્મ કૂટેલો બા એને મળી ગયો. “બાવાજી! મારે ત્યાં કૃપા કરી જોજન કરવા પધારશે?” એણે પૂછયું.
કેમ નહિ ! કામ મૂકી ભજનને સ્વીકાર કરવો જોઈએ.” એણે ઉત્તર વાળ્યો. ઘેર લાવી બાવાજીને ભજન કરવા બેસાડયા. રસવતી એવી બનેલી કે બાવાજી તે નીચું જોઈને માલ દાબવા જ મંડયા. ઊચું જુએ તો તમારા સમ !
' હમેં ધીરે રહી, પાછળ જઈ, જોર કરી, એક છેકે એના બરડામાં લગાવી દીધે. બીજે મારવા ગયો ત્યાં તે “એ ! બાપરે !
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચપલા ,
મરી ગયે!!!” ચીસ પડી અને લોકોનું મોટું ટોળું ભેગું થયું. આ વાતની ખબર પડતાં હવાલદાર ને જમાદાર હાજર થયા, બાવાને દવાખાનામાં મોકલ્યો ને હજામને સળિયા પાછળ ધકેલો.
કોર્ટમાં જુબાની લેવાઈ. એણે કહ્યું “શેઠે કર્યું તેમ મેં કર્યું.' આ સાંભળી લોકની ગમ્મતને પાર ન રહ્યો. અનુકરણ એ મરણ એ આ હજામને કયાંથી સમજાય? એક મહિના સુધી કેસ ચા. શિક્ષા થઈ. એક વર્ષની સખત કેક્ની સજા!
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ તે આજ્ઞા કે અવજ્ઞા?
ઘણું માણસે પોતામાં અતિ આવત. છે એમ બતાવવા જતાં પોતાની અનાવહતનું . પ્રદર્શન ભરી બેસે છે છતાં આર્ય તે છે ત્યારે થાય છે કે જ્યારે એ પોતાની . છે અનાહતનું પ્રદર્શન ભરતા હોય ત્યારે પણ ફે મનમાં તે પોતાની કુશળતાનું ગૌરવ અનુ
ભવતા હોય છે !
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
ક્તિભાગના મુમુક્ષુ મુસાફ્રે પોતાના મનેમન્દિરમાં આ વાત મુ સદા કાતરી રાખવી જોઈએ કે, સ્વ-અભિનિવેશથી અગર અલ્પબુદ્ધિથી ભગવત મહાવીરદેવની સુંદર આનાના વિપરીત અર્થ' ત ન જ થવું જોઇએ. જો તેમની આજ્ઞાને મ` તમારાથી ન સમજાય તો ગીતાનું શરણુ સ્વીકારો અગર મૌન સત્તાધનમ્ એ સૂત્ર સ્વીકારા; પણ મતિકલ્પના પ્રમાણે તેા કાઇ કાળે વિપરીત આચરણ ન જ કરવુ. “ આળાપ ધમો ” એ વાકય સત્ય છે. પશુ એને અર્થ જો ખરાબર ધ્યાનમાં ન આવે તે જેમ આ વાર્તાના નાયક વલભા આજ્ઞાને શિરાવધ ગણનાર છતાં આજ્ઞાનું તાત્પર્ય બરાબર ન સમ· જવાચી ઉપહાસ્યને પાત્ર બન્યા, તેમ પ્રભુ મહાવીરની આજ્ઞાનું ઐદુંમાઁ નહિ સમજનાર માનવ પશુ ઉપહાસ્યને પાત્ર અને અને આરા ક્ષકને અધ્યે વિરાધક બને. આ સિદ્ધાન્તને સમજાવવા આપણા લોકસાહિત્યમાં એક રમૂજભર્યું સુંદર દૃષ્ટાન્ત છે.
ભાણપુરમાં રહેતા પેલા વલબા પણ. ચા નામ તથા ગુણાઃવાળા વાકયને સત્ય પાડે તેવા જ હતા. આવા વલભા દરેક ગામમાં શોધ કરતાં એક-બે મળી આવે છે, પણ તેઓને ઓળખવાનાં ખાસ ચિહ્નને ધ્યાનમાં રાખવા જોઇએ.
ભેંસના ભાઈ જેવુ. કે. પડધમ જેવુ માથુ, મોટી મોટી કોડા જેવી આંખો, ભુંડ જેવું નાક, ચામા જેવું પેટ અને અલમસ્ત શરીર એ આપણુાવલભાના શરીરની ખાસ ખાસીયત હતી. ભાઇસાહેબે પોતાના ફળદ્રુપ અજબ ભેજાવડે તા. ગામમાં પ્રખ્યાતિ મેળવી હતી ! પોતાની બુદ્ધિ સાથે ખારમા ચન્દ્રમાના ઘણા સારો મેળ હતો ! ઉધાડા એટલા અને ક્રતા રોટલાની માંગણી કરી, નસીમમાં એ લખાવી લાવ્યેા હતા.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ તે આજ્ઞા કે અવા?
તે જ ગામમાં ધીરુભાઈ પટેલને ખેતરના કામકાજ માટે એક નેકરની જરૂર છે–આ વાત ગામમાં ફેલાતાં આ વલભાને વિચાર આવ્યો “ ધીરુભાઈને નેકરની જરૂર છે અને ભારે નેકરીની જરૂર છે, માટે ચાલ. તપાસ કરી જોઉં !”
વલભે વિચારને અમલમાં મૂકવા તુરત ધીરુભાઈના ઘર તરફ ચાલ્યો. બારણું આગળ ઊભા રહીને વલભાએ હાક મારી “ધીરુભાઈ પટેલ ઘરમાં છે કે ? ”
બારણું આગળ આવતાં પટેલે ઉત્તર આપ્યો-“કેમ ભાઈ વલભા! ઘણે દહાડે આવવું થયું ? ”
સાંભળ્યું છે કે, તમારે નોકરની જરૂર છે અને મારે કરી રહેવું છે, તે રાખશો કે?” વલભાએ ભોળાભાવે બધું કહી નાખ્યું. “ .
પટેલ જાણતા હતા કે વલભે અક્લને એથમીર છે, મંગાવશું મરચાં તે લાવશે કોથમીર; પણ પટેલને નેકરની તુરત જરૂર હતી એટલે વિચાર્યું કે, રોટલાના ટૂકડાથી કાંઈ વલભી જાય તેવો ન હતે. ' ધીરૂભાઈએ કહ્યું “જે વલભા ! પગારમાં પડેલ રેટ અને ઉપરથી મહિને ત્રણ રૂપિયા આપીશ. પણ યાદ રાખવાનું કે“હું કરું તેમ કરવું અને હું કહું તેમ કહેવું.”
અલના દુશ્મન વલભાએ આ શબ્દોની ગાંઠ વાળી, અને કહ્યું; “પટેલ! તમે કરશે તેમ કરીશ અને કહેશે તેમ કહીશ.”
બીજે દિવસે પટેલ માથા ઉપર બીજનું પિટકું લઈ, વલભાને માથે ઠંડા પાણીને ઘડે ઉપડાવી ખેતર ભણું ચાલ્યા. બે માઈલ દૂર ગયા પછી પટેલને થાક લાગતાં બીજનું પિટકું જમીન ઉપર ફેંકી,
ઝાડ નીચે થાક ખાવા બેઠા. આ બનાવ જોઈ વલભાએ વિચાર્યું કે, - પટેલ કરે તેમ કરવું !” એટલે માથા ઉપરને પાણીથી ભરેલો ઘડો
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે આશા કે આવા ' પિટકાની જેમ જામીન પર ફેંકી એ પણ ખડ નીચે થાક ખાવા બેસી ગ. ઘડે ફૂટી જતાં પટેલ ખીજાઈને બરાડી ઉઠ્યા “ મૂખ ! આ શું કર્યું ?” આ વાક્ય સાંભળીને વલભાને બીજું વાક્ય યાદ આવ્યું “પટેલ કહે તેમ કહેવું” એટલે જવાબમાં વલભાએ પણ તેમજ કહ્યું “ મૂર્ખ ! આ શું કર્યું ?” આથી ખીજાઇને પટેલે મારવો : માટે એક હેડું ઉપાડયું. એટલે વલભાએ પણ સામું હેઠું ઉપાડયું. નોકરને પોતાની જ સામે ઢેડું ભારતે જઈ પટેલનું મગજ ગયું અને ઉપાડીને એક તમાચો વલભાને ચોડી દીધે
. વલભાએ પણ જમા આવેલ તમાચે ઉધાર રાખ્યા વગર પટેલને એક તમાચે એવો ચેડે કે પટેલના હેશ-કોસ ઊડી ગયા !
આ તમાચાના મારથી ગભરાઇને પટેલ એક ઝાડ ઉપર ચઢી ગયા, વલભે પણ તે પટેલની પાછળ વાંદરાની જેમ ફલાંગ મારી ઝાડ ઉપર ચડી ગયે. પટેલ આથી વધુ ગભરાયા ! પટેલને લાગ્યું કે વલો ગાંઠે બની ગયું છે. આથી પટેલ . તે ઝાડ ઉપરથી કુદકો માસ મુઠ્ઠીઓ વાળી ઘર ભણી દેયા. આથી બુદ્ધિને રાજા વલભે પણુ પટેલની પાછળ ઝાડ ઉપરથી કૂદકો મારી મુઠ્ઠીઓ વાળી દડવા લાગે, આગળ પટેલ અને પાછળ વલભ, જાય બજારે દોડ્યા.
આ રમૂજ બનાવથી લોકો તે આભા જ બની ગયા !
એટલામાં પટેલનું ઘર આવ્યું. પ્રજતા પટેલ ઘરના ખૂણામાં ભરાઈ ગયા, વલભાએ પણ તેમજ કર્યું તે પટેલની સામેના જ ખૂણે સંતાઈને બેસી ગયે. પટેલ ભયના માર્યા ઘૂરકી-ઘૂરકીને વલભાની સામે જુએ, અને વલભો અજ્ઞાનતાને લીધે ધારી-ધારીને પટેલની સામે જુએ!
ડી વારમાં તે ગામમાં ખબર પડતાં માણસાનાં ટોળાથી પટેલનું વેર ઉભરાઈ ગયું. લેકો વલને પૂછી લી; go ! આ શું નાટક માંડયું !”
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ તે આજ્ઞા કે અવરા ?
પિતાના ફલદ્રુપ ભેજામાંથી જાણે બુદ્ધિને ફણગે જ ન ફૂટતા હોય એમ વલભાએ ઉત્તર આપ્યોઃ -મારે અને પટેલને કરાર થયેલ છે કે-પટેલ કરે તેમ કરવું અને પટેલ કહે તેમ કહેવું' આમાં તમારે વચમાં પડવાની જરૂર નથી!
આ વાત સાંભળીને વલભાના ફળદ્રુપ ભેજાની પ્રશંસા કરતા લોકે વિખરાવા લાગ્યા. વાહ રે વફાદાર નોકરી અને વાહ રે બુદ્ધિનો ચમત્કાર! આને આજ્ઞા કહેવાય કે અવજ્ઞા ?
આ ઉપરથી કથાને ઉપનય વાંચકે વિવેકપૂર્વક વિચારવા જેવો છે. કરે તેમ કરવું અને કહે તેમ કહેવું ' આટલી આશાના રહસ્યને નહિ સમજતાં જેમ કથાના નાયકે આજ્ઞાના બહાને અવજ્ઞા કરી મહાઅનર્થ ઉત્પન્ન કર્યો, તેમ આપણે આજ્ઞાના રહસ્યને સમજ્યા વિના, માત્ર શબ્દોને જ વળગીનેં શાસન અને સમાજમાં ઉત્પાત તે નથી મચાવતા ને! અને એ રીતે આપણે અમુક પ્રસંગે આજ્ઞાને બદલે અવજ્ઞા તે નથી કરતા ને!
:
:::
A
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિહીન નાયક
{ નેતાની પસંદગીમાં માણસે અતિ સાવહું ધાન રહેવું જોઈએ. જેને નેતા બુદ્ધિહીન,
શકિaહીન અને ચારિત્રહીન તે પ્રજા પણ, $ નિબળ અને અસંયમી જ થાય ને?
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેષ નામના ગામમાં રહેતા સર્વપશુ નામના તાપસના
આ પરાક્રમે કોણે નથી સાંભળ્યાં? અને સાંભળ્યા પછી એ ક ગંભીર માનવ હશે કે જે એના પરાક્રમો પર ન હ. હોય ? હું માનું છું કે તમે એના પરાક્રમ નથી સાંભળ્યાં, એટલે જ તમે ગંભીર જણુઓ છે. લે ત્યારે તમને એનું એક કથાકષમાંનું પરાક્રમ વર્ણવી બતાવું.
સર્વપશુ તાપસને એક સુંદર બગીચે છે. અનેક ફળોથી સુશેભિત ઘટાદાર વૃક્ષો, પુલક્તિ પુષ્પોથી લચી પડતી વેલડીઓ અને નયનને ચિર શાન્તિ અર્પતી નવપલ્લવિત કંપળીઓઆ મનહર બગીચાની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરે છે!
હમણું જ પડું પડું થતી ફદફતી. ફાંદવાળો સર્વપશું આ બગીચાનું રક્ષણ સાવધાનપણે કરે છે. જીવથી પણું વહાલી એવી આ વાડીનું જતન કરતાં, એક પ્રભાતે વાડીના કયારાઓમાં કેટલાક ગાયના પગલાં, એને ધૂળમાં દેખાય છે. પગલાં જોતાં જ કુપિત થએલો સર્વપશુ વિચારતરંગમાં તણાય છે –આ ગાય ની હશે? કયારે આવતી હશે? ક્યાંથી આવતી હશે ? બગીચામાં પેસવાનું બારણું તે સદા બંધ જ રહે છે, છતાં આ અંદર કેવી રીતે આવી હશે ? ગમે તેમ છે ( ૫ણું આ ગાયની ખબર લેવી પડશે-હાડકાં ખરાં કરવાં પડશે ! ”
કોક જ એ વિરલ ભ૦ મહાવીર જે સંત હશે કે જે પોતાનું બૂરું કરનારને પણ અમીભરી દષ્ટિથી નિહાળતે હશે ! જગતમાં કહેવાતા પામર સંતે તે નજીવી બાબતથી પણ કોધિના મહાસાગરમાં ડૂબી જાય છે-મરણને શરણ થાય છે!
બીજે દિવસે કાજળ ઘળી રાત્રિમાં, હાથમાં એક લાકડી લઈ, સાવધાનપણે બગીચાના એક ખૂણામાં બેઠેલ તાપસની કડા જેવી આંખે અંધકારમાંય વિજળીની જેમ ચમકે છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિકીપરાકે
માઝમ રાતે આકાશમાંથી એક ગાય ઉતરીને, ધીરગંભીર ગતિએ, બગીચામાં ચરવા લાગે છે આ દશ્ય જોઈ, ચક્તિ બને તાપસ એકદમ દેડીને ગાયનું પૂછડું જોરથી પકડી લે છે, પૂછડું પડતાં જ ગાય ગગનમાર્ગ પક્ષીની જેમ ઊવા માંડે છે. ગાયના પૂછડા પર લટકતે તાપસ, ઉપર ગાયની લાતથી ગભરાય છે, અને નીચે પૃથ્વીના ઊંડાણને જોઇ આંખ મીચે છે. ન રહ્યો આકાશને કે ન રહ્યો પાતાળ ? જાણે ત્રિશંકુ !
થોડી જ વારમાં ગાય કોઈ એક સ્વર્ગીય ઉપવનમાં જઈ શંભે છે. ગાયનું પૂછડું છોડી ચારે તરફ દષ્ટિ ફેરવી, ત્યારે જ એને જણાય છે કે, ભવ્ય મહેલાતોથી સુશોભિત આ તો સ્વર્ગને જ. એક વિભાગ છે.
અહિ મહામૂલા રત્નથી જડેલા પગથિયાવાળી વાવડી પિતાના નિર્મળ જળરૂપ સ્વચ્છ દાંતમાંથી હાસ્ય કિરણના રૂપેરી ટુકડા પાથરી રહી છે. આ વાવડીમાં વિકસતી કમલિની, સૂર્યના પુરોગામી અચ્છના રકતવણું મુખડાને નિરખવા વારંવાર ઊંચી નીચી થઇ રહી છે. સૂર્ય પણ પિતાની વિરહિણી કમલિનીઓના મધુર સ્મિતનું પાન કરવા અરુણની પાછળ ધસમસતા ભારતે ધેડે આવી રહ્યો છે. આ અનિર્વચનીય દશ્યમાં મગ્ન બનેલા તાપસના કાનમાં નવીન શબ્દોને પડ પડે છે –
: તાપસ! આમ મુગ્ધ કેમ બની ગયું છે? જે હું કામધેનું છું, મારા જ આ ઊંચાં મંદિધ છે. તારા નયનને ચકિત બનાવી દેતી આ રત્નજડિત પગથિયાંવાળી વાવડી પણ મારી જ છે, અને આ ફલ, ફૂલ ને વેલડીઓથી વિંટળાએલ. ઘનઘોર ઘટાદાર તરારેથી શોભતું ઉપવન પણ મારું છે. છતાં મારા જાતિ સ્વભાવ પ્રમાણે મારું આ સુંદર ઉપવન મૂકીને પારકા બગીચામાં ચોરીથી ચરવા જાઉં છું. જેમ કપૂરનું ખાતર નાખે,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
* બુદ્ધિહીન લાયક સોરભવાળા જળનું સિંચન કરે, અને પાનડે પાનડે કસ્તુરી અને ચંદનનું વિલેપન કરો તેય ડુંગળીને જાતિસ્વભાવ-દુર્ગધ જતી નથી, તેમ મારો પણ પારકા ખેતરમાં ચોરીથી મોટું નાંખી આવવાને જાતિસ્વભાવ જતો નથી !”
તાપસ વચ્ચે જ બેલે છે–“તારે જેમ પારકા બગીચામાં મેં નાંખવાનો સ્વભાવે છે તેમ મારે કોઈપણ ચોરીથી ખાઈ જનારનાં હાડકાં ખાખરાં કરવાને સ્વભાવ છે, તેનું શું ?”
કામધેનુ નમ્ર રીતે વદે છે–પ્રશ્ન ઠીક છે. પણ ઉત્તર રસિક છે. જે, તું મારે ત્યાંથી સિંહ કેશરીઆ લાડવા ખાઈ જજે અને હું તારા બગીચામાં મારી ઈચ્છા પ્રમાણે ચરી જઈશ. આ વિનિમય ઠીક પડશે.” એમ કહી કામધેનુ સિંહ કેશરીઆ એની આગળ ધરે છે.
લાડવા ખાઈ ખુશ બનેલ સર્વપશુ આ વાત મંજૂર રાખે છે. તાપસ તે દ્વિસ સ્વર્ગમાં વ્યતીત કરી બીજી રાત્રિએ કામધેનુનું પૂછડું પકડી પૃથ્વીપટ પર આવી, મઠ ભેગા થાય છે! રસના ઈન્દ્રિથના સ્વાદથી ઉદ્દભવ થતે આનન્દ ક્ષણિક છે, પણ એનું પરિણામ દીધું હાનિકારક છે. તલવાર કરતાં રસના ઈનિ માનવોના ઘણા ભાગ લીધા છે. અન્ય ઇન્દ્રિય કરતાં. સ્વાદ ઈન્દ્રિયનું બંડ અતિ ભયંકર છે. રસના પર વિજય મેળવનાર જ બીજી ઈન્દ્રિયો પર વિજય મેળવી શકે છે––આ વાત આ પામર સર્વપશુ તાપસને ક્યાંથી સમજાય ? અને તેથી જ તાપસ અને કામધેનુને, લાડવાના ભોજન માટે ગમન-આગમનનો રિવાજ રાજને થઈ પડે છે.
એક દિવસ તાપસને એક વિચાર ઉદ્દભવે છે--“સિંહ કેશરીઆ કેવા મઝાના છે! શું એની લહેજત ! આવા અપૂર્વ મોદક હું એકલો ખાઉં અને શિષ્ય વંચિત રહી જાય, એ કેમ બને ?"લાડવા ચેલાઓ ખાશે તે મારા ગુણ ગાશે અને કહેશે કે વાહ રે ગુરુજી!” - બ્રીજ દિવસે, આ પ્રશ્નનો ઉકેલ લાવવા માટે, ગાયની આગળ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજ્લિીન નાયક
આ પ્રશ્નની રજુઆત કરે છે. અને કહે છે કે “ જો તમારી આજ્ઞા હાય તા.મારા પવિારને આપના લાડવાના મહેમાન બનાવુ.”
૧
કામધેનૂ, તાપસનું અપમાન ન કરવા માટે અને જોડેલી મૈત્રૌ નિભાવવા માટે, હા પાડે છે. ખરેખર, ઉત્તમ આત્માઓના હૃદ્યસામર દાક્ષિણ્યાદિ ગુણરત્નાથી ઊભસતો હોય છે !
કામધેનૂની ‘હા,' સાંભળતાં જ તાપસનુ` ફળદ્રૂપ ભેજું ગગનનગર ભણી જવાની યુક્તિ શોધી કાઢે છે. રાત્રે બધા ચેલાઓને ભેગા કરી એ જણાવે છે--“જીએ, તમારે આજે રાત્રે કામધેનુના મહેમાન બનવાનું છે. ભાજનમાં દેવતાઈ સહકેશરી લાડવા પીરસાશે, માટે તૈયાર થઇ જાઓ.’
શિષ્યાને ગુરુની આ કઢંગી વાત મગજમાં ન ઉતરતાં, એક સાહજિક પ્રશ્ન શિષ્યાથી પૂછાઈ જાય છે—આપણે આકાશમાં કેવી રીતે જઇશુ, પાંખા તે નથી જેથી ઊડી શકીએ ?”
પણ ત્યાં તા તપેલા તાપસ ગ ઉઠે છે—“તમારે તે વાતની ચિંતા કરવાની ન હોય, ગુરુ હું છું-નહિ કે તમે! તમારે તે મારી આજ્ઞા જ શિરાવન્ધ કરવાન્ત હોય. ગુરુ આજ્ઞામાં તને સ્થાન નથી. જુએ, આ કામધેનૂ આવી રહી છે. હું એનું પૂછડું પકડીને લટકીશ. તમે મારા પગ મજબૂત રીતે પકડીને, મારા પગે લટકો. તમારા શિષ્યા તમારા પગે લટકશે—એમ સાંકળની જેમ હારમાળામાં ગઢવાઈ જશું. પછી ગાય આકાશમાં ઊડશે એટલે આપણે પ એના પૂછંકાના આધારે ગગનનગરમાં પહેોંચી જઇશુ અને સિંહશ રીઆના આસ્વાદ કરીશું સમજ્યા તે ? ” આટલું ખેાલતાં તા તાપસના માંમાં પાણી છૂટવા લાગે છે.
આકાશની ગુલાબી હવામાં મુસાફરી ચાલુ થાય છે ! મગનનેા મધુરા પ્રવાસ જરા લાંબે સમય માંગે છે. માલેેનુ અંતર કામધેનુ
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિહીન નાયક આ ટોળાને લઈને ધીમી ગતિએ કાપી રહી છે. અર્ધો પંથ કપાઈ ગયો હોય છે, ગુરુ ને શિષ્યના મનમાં કંઈક અવર્ણનીય ગગનગામી કલ્પનાઓ સાગરના તરંગની જેમ ઉદ્ભવી રહી છે. એવામાં એક શિષ્ય તાપસને પ્રશ્ન પૂછે છે–.
“ગુરુજી! સિંહ કેશરીઆ લાડવા કેવડા મોટા છે?”
બુદ્ધિશાળી (2) ગુરુ પોતાની કુશાગ્રબુદ્ધિનું () પ્રદર્શન કરતાં, બે હાથ પહોળા કરી કહે છે
“આવડા મોટા-” '
આવડા મોટા ” આ વાક્ય પૂર્ણ થતું નથી, તે પહેલાં જ શિષ્યોનાં ટોળા સહિત કમનસીબ સર્વપશું એક જબરજસ્ત શિલા પર આવી પછડાય છે. રાત્રિના શાન્ત વાતાવરણમાં આ મન્દ બુદ્ધિવાળે તાપસ અને લેભી શિષે કર્ણના પડદાને ભેદી નાખતી ચીસ પાડી પાડીને તરફડિયા મારી રહેલ છે. એમના અંગે અંગમાંથી ફૂટી નીકળેલી શેણિત-સરિતા, કરુણ રૂદન કરતી વહી રહી છે. પ્રભાતમાં મુડદાઓથી ઉભરાતી આ ભયંકર શિલાનું કરુણ દષ્ય જોઈ એક કવિના મુખમાંથી આ શબ્દો સરી પડે છે. આ
सर्वेऽपि लोभिनो यत्र मन्दबुद्धिजनाश्रिताः। तत्र नैवानुगैर्भाव्यं तां श्रुत्वा मोदकी कथां ॥
બુદ્ધિ વગરના નાયકની નિશ્રાએ જ્યાં લોભી માણસો વસતા હેય ત્યાં, આ લાડવાની વાર્તા સાંભળીને, તેનું અનુકરણ કરવું નહિ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક આની
આપણા હાથે જ કાળાં કામો થતાં હોય તે સમજવું કે આપણે અસ્તાચળ તરફ ધસીએ છીએ, અને આપણા હાથે ? ઉજ્વળ કાર્યો થતાં હોય તે સમજવું કે હું આપણે ઉદયાચળ પર ચઢીએ છીએ.
| E UM.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ દિવસે અમે ચાલી-ચાલીને થાકી ગયા હતા. થાક ખૂબ
‘લા હતો. રેલના પાટાની બાજુમાં ચાલ્યા જતાં સાંજ પડી ગઈ હતી. ગામ હજુ દેખાતું ન હતું, એટલામાં એક સ્ટેશન દેખાયું. ત્યાંના સ્ટેશનમાસ્તર ઘણું જ ભલા અને જિજ્ઞાસુ હતા. એમની સાથે અમારે જરાક વાતચિત થઈ એટલે એમણે જ કહ્યું: “ ત્યારે આજની રાત આપ અહીં જ મુકામ કરેને, બહુ આનંદ આવશે. હું પણ અહીં એક્લો જ છું. મારી બલી અહિ હમણાં જ થઈ છે. આ જગતમાં મારા જેવા એકલાને માટે આપને સમાગમ એ તે ભાગ્યોદ્યનું પ્રતિક ગણુય.” અમે થાક્યા હતા. એમની સદ્દભાવના હતી એટલે એમની વિનંતિને સ્વીકાર અમે કરી લીધું. ગાડી આવવાની તૈયારી હતી એટલે હું પણ ત્યાંની હીલચાલ જેતે રૂમમાં બેઠે હતે.
ધરતીને ધણધણાવતી ગાડી ગોઠજ સ્ટેશનના પ્લેટફોર્મમાં આવીને ઊભી રહી.
એ દિવસ ઉનાળાને હતા. સાંજ નમી ગઈ હતી. દિવસના તાપથી તપેલી ધરતી હજુ ધખતી હતી, ઉની ઉની વરાળ હજુ - માંથી નીકળતી હતી. અંધારું ધીમે ધીમે જામતું હતું. પ્રવાસીઓના શરીરમાંથી પરસેવો ઝરતે હતે. બકરાની જેમ પૂરાયેલા પ્રવાસીઓ કીડાની જેમ ટળવળી રહ્યા હતા. કેટલાક તે તરસના માર્યા “પાણી.. પાણી ” પિકારી રહ્યા હતા. | ગાડીને આવે એક પળ પણ પૂરી ન થઈ તે પહેલાં તે પાણીની રહેલ નાખતાં ત્રણ-ચાર ફેરિયા દેડા-દેડ કરવા લાગ્યા. એમાં એક છોકરો પણ હતું, એ અત્યાર સુધી મારી બાજુમાં જ બેઠો બે વાત કરી રહ્યો હતે. એ બાજુના ગામડામાંથી પાણીની ડેલ ભરીને આવ્યા હતા અને પિતાની દરિદ્રકથા મને સંભળાવી રહ્યો હતે;
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક આની
પણ જ્યાં ગાડી આવી કે એ વાત અધૂરી મૂકીને ડાલ લઇને દોડયા, અને બધાની ભેગે એ પણ ટહેલ નાંખવા લાગ્યા : લા ઠંડા wen....'
""
પ્રવાસીઓનાં મોં પર આશાભેર નજર નાખતા એ આ છેડાથી પેલા છેડા સુધી દોડાદોડ કરી રહ્યો હતો. સૌ પોતાનું પાણી જલ્દી વેચી પૈસા મેળવવાની હરીફાઇમાં ઊતર્યાં હતા. આજે માણસે પણુ પેાતાનું પાણી વેચીને પૈસા જ મેળવી રહ્યા છે તે !
એ-ત્રણ ઠેકાણે પ્રવાસીઓને ઠંડું પાણી પાઇ એણે બે-ત્રણ પૈસા મેળવ્યા, અને એ ત્રણ પૈસાથી તેા એના માં પર આનંદની સુરખી આવી હતી, પણુ એના આનના કટારાને છલકાવવા માટે એને હજી એક પૈસાની જરૂર હતી-માત્ર એક જ પૈસાની. એક પૈસા મળી જાય તેા એતે એક આની પૂરી થાય ! અને એની એક આની એટલે તમારા સેા રૂપિયા કરતાં પણ કંઇક અધિક ! વસ્તુની કિંમત તો યની ભાવના પર જ છે ને! ગાડી ઉપડવાની તૈયારીમાં હતી ત્યાં એક સજ્જનની હાક સંભળાણી અય પાણીવાળા ! '
66
સફેદ વસ્ત્ર, એળેલા વાળ અને રીમલેસ ચશ્માથી શોભતી એ આકૃતિવાળા સજ્જન તરફ એ ફેરિયા હભેર દોડી ગયા, અને પ્રવાસીના પ્લાસ્ટીકના ગ્લાસમાં ભાવનાના પ્રવાહ સાથે પાણી રેડવા લાગ્યા. પ્રવાસીએ એક ગ્લાસ પાણી પીધુ' અને એક ગ્લાસ ભરી ભવિષ્ય માટે રાખી લીધુ. ગાડી ઉપડવાના સમયે છેકરાના હાથમાં એક આની મૂકતાં એણે કહ્યું : - અલ્યા ! લે, આ એક આવી, એ પૈસા પાછા આપ; બધા તેા એક પૈસા જ આપે છે પણ હું તા તને બે પૈસા આપુ` છે! ’
આછા અજવાળામાં, સાભાર એણે એક આની લીધી અને મે પૈસા પાછા આપ્યા. એનું નાનું હૈયું આ કૉલૅજીઅન પ્રવાસીની દારતાથી નાચી ઉઠયું અને એનાં મૃતનુતાની દૃષ્ટિથી ગાડી
નયને
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક આની
ઉપડી ત્યાં સુધી એ પ્રવાસીને જોઈ રહ્યાં. ગાડી ગયા પછી એ નાચતા-કુદતો સ્ટેશન પર ટમ ટમ બળતા દીવા પાસે આવ્યો અને આનન્દભર્યા નયને મળેલા પૈસાને નિરખવા લાગ્યા. આનન્દથી ઘેલો બનેલો એ પેલી આનીને ચુંબન કરવા જતો હતો પણ આની નયન-નજીક આવતાં થંભી ગયો.
ખંજરના ઘા જેવો એણે આંચકે ખાધે, એનો આનન્દ ઓગળી ગયો. મેં પરથી લોહી ઊડી જવા લાગ્યું, બે પળ પૂતળાની જેમ અવાફ બની એ આની સામે જોઈ જ રહ્યો.
એના મેને ભાવ અણધાર્યો બલાયેલો જોઈ મેં પૂછયું કેમ ભાઈ ! શું વિચારમાં ?”
પિતાની ફાટેલી ટોપી માથા પર સરખી ગોઠવતાં એણે કહ્યું “મહારાજ ! શું કહું આપને આ ઇન્સ્ટીટાઈટ ધોળાં લૂગડાંવાળાઓની વિાત ? મારું પાણી મફતમાં પી. ગયા એ તે ઠીક, પણ સાથોસાથ એક પઈસામાં પણ ન ખપે એવી સાવ ખેટી એક આની આપી ગયે અને બે પૈસા લેતે ગયે.”
એના દર્દભરેલા આ શબ્દો મારા હૃદયમાં ભાલાની જેમ ભેંકાઈ ગયા ! ગઠજથી એક માઈલ દૂર એના ગામે એને જવાનું હતું એટલે એ પોતાના ગામ ભણી નિરાશ ડગલાં ભરવા લાગે.
“ એ રીતે મેં અને સ્ટેશનમાસ્તરે આજ વાત પર કલાક સુધી વિચારણા કરી. માનવીનું નૈિતિકદષ્ટિએ કેટલું પતન થયું છે ! માણસ ચોખ્ખાઈ રાંખે, સારો દેખાવવા પ્રયત્ન કરે, બહારની ટાપ–દીપ કરે; ભણતરમું અભિમાન કરે; પણ શું ભણતરને આ જ અર્થ કે એ અભણે ને યુક્તિપૂર્વક છેતર્યા કરે!
હાય રે! જીવનને સુધારવા માટે જે જ્ઞાન મેળવ્યું તે જ જ્ઞાન છે. આજે જીવનને બગાડતું હોય તે હવે કોની આગળ રુદ્ધ કરવું?
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિજયના ડા
ખીલતી ઉષા જેવી ૨ ગીલી ીતિ આવે કે અમાવાસ્યાની રાત્રિ જેવા કાજળ વૈન્યે અપયશ મળે; અમરતાને ઢાલ મળે કે ભયંકર મૃત્યુને ભેટા થાએ; ભંડાર લક્ષ્મીથી છલકાઇ જાઓ કે લક્ષ્મીથી ભરેલા ભંડાર ખાલી થા; પણ નિર્ણીત કરેલા સત્યપથથી એક ડગલું પણ ખસવું એ પાપ છે ?–આ સિદ્ધાન્ત અનન્તના પ્રવાસીઓને છે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધરા ફાટશે, આભ તૂટશે, ગગનના તારાઓને વસુંધરા પર ઢગલો થશે, ચન્દ્રમાંથી અંગારા ખરશે, પથ્થર પર કમળ ઊગશે,, વિશ્વને રંગ પલકમાં મેઘ ધનુષ્યની જેમ પલટાઈ જશે, સાગરે ભાજ મૂકશે. તેય મારા ઉપાડેલા કાર્યને તે કોઈ રોકી શકશે નહિ. આવી ધિર્યતા અને વાસ્તવિક ભાવનાની નક્કરતાથી ઉપાડેલું વિરાટ અને દુ:સાધ્ય કાર્ય પણ સાધક માટે નાનું અને સુસાધ્ય બની જાય છે!
આ વિરાટ કાર્ય મારાથી થશે કે નહિ?—આમ કેવળ વિચારૂ માં જ જીવન વ્યતીત કરનાર પામર માનવ, કોઈ કાળે કાર્યસિદ્ધિ કરી શકતો નથી!
હિમ્મત અને ઉત્સાહન પૂરથી આગે કદમ ભરનાર માનવ જ વિશ્વમાં વિજયની પતાકા ફરકાવે છે ! .
કેવળ તગદીર પર ભરેસે રાખી તબિજને જતી કરવી, એ તે માણસાઈનું દેવાળું અને અશક્તિનું પ્રક્શન છે!
કાર્યની ધગશ અને ઝીણવટપૂર્વકની સાધના, સાધકને પૂર્ણપણાને કેમ પમાડે છે તેના પર તમને એક પ્રાચીન દ્રષ્ટાન્ત આપું–
ઉજાણીને દિવસ છે. માનવ સાગર ઉપવન ભણી ઉભરાઈ રહ્યો છે. આનનું વાતાવરણ મૂર્ત સ્વરૂપમાં દશ્યમાન થાય છે. નટગણુની કળા આજે પૂર બહારમાં ખીલી છે. એક ચતુર નટ પોતાની કાંધ પર ગાયને ઉપાડી કળા કૌશલ્યવડે જનતાના હૈયાને ડોલાવી રહ્યો છે. લોકોના મુખમાંથી એક જ અવાજ નીકળે છે. “શું એનું બળ! શું એની નિપુણતા !”
ઉપવનના એક ઊંચા મંચ પર બેઠેલા રાજા ને રાણી આ દશ્ય જોઈ પ્રસન્ન બને છે. રાજા રાણીને કહે છે “ આનું કેવું અપૂર્વ બળ ! ગાય જેવી ગાયને પણ કાંધ પર ઉપાડે છે. અજબ છે, આનું બળ !”
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિજયને ડકે
તે સ્મિત કરી રાણી કહે છે: “રાજન ! આપને આમાં આશ્ચર્ય શું થાય છે ? પ્રયત્ન કરતાં દરેક કાર્ય સિદ્ધ થાય છે. સાથે તે વધે. ગાય તો શું પણ વજનદાર એવી ભેંસ પણ કાંધ પર ઉપાડી શકાય છે ?”
કહેવું સહેલું છે, કરવું મુશ્કેલ છે. બોલો છો તેમ કરી તે બતાવો કે જેથી ખબર પડે કે કામ આમ થાય છે.” રાજા ગંભીર બની આક્ષેપ કરે છે.
આ સમય ચર્ચાને અયોગ્ય જાણી, ચર્ચા પડતી મૂકી, રાણું નિરધાર કરે છે, કે આ વાતને સચોટ પુરા અવસરે રાજાને આપે. ખરેખર, નિશ્ચિત હૃદયના માને, ભુજાવડે સાગર તરી શકે છે, પગવડે અરણ્ય ઓળંગી શકે છે, ભયંકર ગણુતા સિંહને વશ કરી શકે છે, દુર્ધર ઇન્દ્રિયને જય કરી શકે છે, દુઃસાધ્ય વિધાને મેળવી શકે છે, મનને નિયંત્રિત કરી શકે છે, ધારેલી ધારણ સફળ કરી શકે છે, અને અમોઘ મુક્તિને પ્રાપ્ત કરી શકે છે !
પોતે બોલેલાં વચનને કેવી રીતે પાર પાડવું, એની ચિન્તામાં બેઠેલી રાણીને ખબર મળ્યા કે, ગૌશાળામાં એને વહાલી ગણાતી ભેંસને પાડી અવતરી છે. આ સમાચાર મળતાં જ એને એક સુંદર વિચાર સૂઝી આવ્ય–ગૌશાળા મહેલની નીચે જ છે. માત્ર ત્રીસ પગથિંયાનું છેટું છે, એકાત છે, ચાલ, આવતી કાલથી પાડીને પ્રયોગ કરીએ * . બીજે દિવસે રાણી વહેલી ઉઠે છે, કછોટે મારે છે. ગાય દોહે છે. પીવાય તેટલું દૂધ પી લે છે. બાકીનું પાડીને પીવા દે છે. પછી પાડીને પિતાની કાંધ પર ઉપાડી ત્રણ ચાર વાર દાદર ચડ ઉતર કરે છે. અને પાડીને ગૌશાળામાં મૂકી દે છે. આમ રોજ કસરત વધે છે, સ્નાયુ (મસળ) ગોળ બને છે. શક્તિ સૂરે છે. થોડા જ દિવસમાં કોમળાંગીનું શરીર એક પિલવાનના રૂપમાં પરિણમે છે. સમયનાં
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિજયને કે વાણું વાહતાં પાડી ભેંસ બને છે. રાણુએ જોયું કે હવે આ ભેંસ ઉપાડવા એક પહેલવાન પણ અસમર્થ છે.
સધ્યાના રંગથી રંગીલું બનેલું યુગલ પરસ્પર વાર્તાના ઝપાટા લગાવી રહ્યું છે. રાણું નમ્ર વદને કહી રહી છે, “રાજન ! આપણું જે ઉજાણીના દિવસે ચર્ચા થઈ હતી કે “પ્રયત્ન એ માણસને પૂર્ણ બનાવે છે. તેને હું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુઠારા બતાવવા ઉત્સુક છું –જે આપની આજ્ઞા હોય તે.”
રાણી બીજે દિવસે, રાજાની સમક્ષ, ગામના પહેલવાન, બળવાન અને કળવાન માણસોને ભેગા કરે છે અને ભેંસને તેમની સમક્ષ રજ કરી ઉદ્દઘોષણ કરે છે, “આ ભેંસને એક જ માણસ પોતાની કાંધ પર ઉપાડી આ દાદર પર ત્રણ વાર ચડ ઉતર કરશે, તેને એક હજાર રૂપિયાનું ઇનામ આપવામાં આવશે.”
આ અખતરામાં કળવાન શું કે બળવાન શું, પહેલવાન શું કે બુદ્ધિમાન શું; બધા અફળ જાય છે, બધાના મેં પર નિરાશાની છાયા છવાઈ જાય છે. આ કુતુહલ જોઈ રાજા કહે છે. “ શું આ કાર્ય શક્ય છે ? એક ગાય ઉપાડવી પણ માનવ માટે કઠિન છે, તે પછી વજનદાર એવી આ ભેંસ તે કેમ જ ઉપાડી શકાય ?”
રાણી વદે છે “ જે આપની આજ્ઞા હેય, તે આ આપની દાસી ઉપાડવા તૈયાર છે.”
વિસ્મય અને આશંકાની દષ્ટિથી રાણીને જેત, રાજ આજ્ઞા આપે છે.
રાણી એકદમ કછોટે ભારી, ભેંસ પાસે આવે છે, એની પીઠ પર હાથ ફેરવી, જરા નમી પિતાની કાંધ પર રાબેતા મુજબ ભેંસને ઉપાડી, ધમધમ કરતી દાદરના પગથિયાં ચડવા લાગે છે. જોતજોતામાં ત્રણ વાર ચઢ ઉતર કરી, ભેંસને એના સ્થાને મૂકે છે! ,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિજયને કે
આ ગજબનાક બળ અને અપૂર્વ સાહસથી ચકિત બનેલા લોકોના મુખમાંથી ગગનભેદી અવાજ નીકળે છે–“વાહ! કમાલ કરી ! કયાં રાણુની કોમળ કાયા અને જ્યાં આ ભયંકર વજનદાર ભેંસ!”
આ અવસરે રાણુ જનતાને ઉદ્દેશીને ધીર, ગંભીર વાણીથી
પ્રયત્ન દ્વારા માનવ પૂર્ણ બની શકે છે. આ વાત તમને સમજાવવા માટે મારે આ સાહસ કરવું પડયું છે. માટે આજથી સૂતા હો તો જાગૃત બને. જાગૃત હા તે ઊભા થાઓ. ઊભા હો તે સ્ટાર બને. નિર્બળ હે તો સબળ બને. અધમ હે તે ધમી બને. એદી છે તે સચેત બને, જગતમાં ફતેહ મેળવવી હોય તે તમારી સુષુપ્ત ગુપ્ત શક્તિઓને પ્રગટાવો ! મારાથી આ વિરાટ કાર્ય નહિ બને એવી નિર્માલ્ય વાત મુખથી ઉચ્ચારશે નહિ. ધીર બને! વીર બને ! હિમ્મત રાખે ! આત્મામાં અનન્ત શક્તિઓ છે. એ શકિતઓ વડે તમે તમારા આત્માનું ગાઢ અન્ધકાર ભેદી શકો છો. એ શક્તિઓ વડે કેવલ્ય જ્યોત પ્રગટાવી શકો છો. એ શકિતઓવડે મુક્તમહાલમાં આઝાદ બની બેસી શકો છો. માટે જાગે ! અને તમારી ગૂઢ શક્તિઓને પ્રગટાવી, વિશ્વમાં વિજયને ડંકો વગડા !!! એક અંગ્રેજ કવિ પણ આ વાતની સાક્ષી પૂરતાં જણાવે છે કેPractice makes a man perfect.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
શું શીતળદાસ?
$ તરતાં શીખીને જ તારવા જજો,
નહિતર તમેય ડૂબશે અને સામાને પણ $ બાશે, તેમ પોતાની જાતને સુધારીને જ બીજાને સુધારવા જજે, નહિતર તમે ય બગડશે અને બીજાને ય બગાડશે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ જ્યારે પિતાના કૂરચકને એક વિકરાળ અટે ફેરવે છે, ત્યારે માનવના હૈયામાં ધ પેદા થાય છે, અને માનવની માનવતા ક્રોધના ભેંકાર વાવાઝેડામાં શીર્ણ–વિશીણું બની જાય છે ! ' જેમ એક ભયંકર ઝંઝાવાતથી રમણીય અને ચિત્તાકર્ષક ઉપવન બદસ્ત થઈ જાય છે, જેમ એક વિરાટ ધરતીકંપથી મનહર અને ખૂબબસૂરત મહેલાતોથી શોભતી નગરી બિહામણુ ખંડેરમાં પલટાઇ જાય છે, તેમ ક્રોધ દાવાનળથી હજારો બલકે ક્રોડ વર્ષની તપસ્યાઓ એક ક્ષણ માત્રમાં બળીને ખાખ થઈ જાય છે. '
ક્રોધ સુરૂપ ચહેરાને કુરૂપ બનાવે છે. ક્રોધ દીર્ધકાળની પ્રીતિને પલવારમાં નાશ કરે છે, ક્રોધ આશ્રયસ્થાનને તે બાળીને ભસ્મીભૂત કરે છે પણ સાથે રહેતા અન્યને પણ પ્રાયઃ સળગાવી દે છે; તેથી જ તે જ્ઞાનીઓ ક્રોધને આગની ઉપમા આપે છે !
' જ્યાં સુધી ક્રોધ સમૂળ નાશ ન પામે ત્યાં સુધી માનવને મુક્તિ દુર્લભ તે શું પણ અશક્ય છે, પણ કેટલાક અજ્ઞાની આત્માઓ ક્રોધના કડવા પરિણામને જાણ્યા વગર માનપાન મેળવવા માટે બાહ્ય સમતા-શીતળતાને ધારણ કરે છે, અને અંતરમાં કોધથી ધમધમતા હોય છે; પણ અવસરે ક્રોધ પિતાની શયતાનીયત પ્રગટ કર્યા વિના રહેતું જ નથી. શીતળદાસ નામને એક સંત, વસંતપુરના સુરમ્ય ઉપવનમાં ધૂણી ધખાવી જીવન વ્યતીત કરતે હતે. એની કીર્તિ ચારે દિશામાં વાયુની જેમ પ્રસરેલી હતી. એની અલૌકિક સમતાની વાત જનમુખમાં વારેવારે પ્રશંસા પામતી. લોકોની ધારણ એક જ હતી કે શીતળદાસ જે જિતક્રોધ સાધુ એક પણું નથી.
આ લોકવાયકા સમ્યગુદષ્ટિ શાતુભાઇના ગળે ન ઉતરી. એ પણ સારી રીતે સમજતા હતા કે જિતેન્દ્રિય સાધુ-સંત વિના અન્ય
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
શું શીતળદાસ? બાવાઓ માટે આ અપૂર્વ સિદ્ધિ શક્ય નથી અને એમાં વળી ધૂણી ધખાવી ચલમ ફૂંકતા બાવાઓ માટે તો નહિ જ. સત્યની ગષણું કરવા માટે શાંતુભાઈએ એક દિવસ સાંજે શીતળદાસની ઝૂંપડી પાસે જઈ કહ્યું.
“શીતળી ! જે જાન હૈ?” ધુણીમાં અગ્નિ ન હોવાથી હસતે મોંએ શીતળદાસે કહ્યું. * હિલી જ રહી છું” ઠાવકું મેં રાખીને ફરી એણે કહ્યું.. “મહેવાની જ હો તો થોડી નિપ” બાવાએ જરા કડક થઈ કહ્યું:
મા! કહતે હૈં નહીં, નિર ક જ ?' શાભાઈ સમજી ગયા કે હવે શીતળદાસ, ઉષ્ણદાસ થવાની તૈયારીમાં છે એટલે જરા પ્રસન્નમુખે બેલ્યા.
“ની! થ દ રીતની રે !” '. આઈબર અને દંભથી છુપાવે ક્રોધ લાંબા કાળ સુધી ટકતે નથી. બનાવટ તે અંતે બનાવટ જ છે. દંભના વર્તાલની મર્યાદા જ્યારે પરિસમાપ્ત થાય છે ત્યારે તે પોતાનું પાશવી રૂપ પ્રગટ કરે છે. બનાવટી સેનું તેજાબ આગળ જેમ ઊઘાડું પડે છે તેમ શીતળદાસ પણ હવે ઉઘાડા પડવા લાગ્યા. લાલ આંખ કરી કહ્યું.
“अबे गद्धा कहीं का! सुनता है या नहीं? एक बार कह दिया की आग नहीं है तो फिर क्यों झरारत करता है ?"
શાસ્તુએ વિસ્મયચકિત આખે કહ્યું.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
शात ? "बाबाजी! अब धूवेका तो गोटा नीकलने लगा है, महेर करके थोडी आग दीजिएगा!"
હવે એનાથી ન રહેવાયું. એને છુપેલે ક્રોધ પૂર્ણ સ્વરૂપમાં પ્રગટ થશે. ક્રોધથી ધમધમતા ચહેરે, ચીપીઓ લઈ શીતળદાસ શાન્તભાઈને મારવા દે.
બાવાજીની પિલને પરપેટ ફૂટી ગયે. દંભનાં વાદળો ચીરાઈ ગયાં. સિંહ-ચર્મધારી શિયાળીયું પકડાઈ ગયું. શીતળદાસ સર્વાગ व्याप कधी मनी गयो. या शान्तुनाये यु. ..
__"शीतलदासजी ! अब तो आम भभक उठी। आप कहते थे की आग नहीं है, तो यह आग कहांसे आई ? क्रोध वही तो आग हैं। जब तक आपके हदय में क्रोध तबतक इस कायक्लेशोंसे आप को मुक्ति नहीं मिलेगी। सुनीयेः
काम क्रोध मद लोभकी जब लग मन में आग । . तब लग पण्डित मूर्ख ही।
सब ही एक समान ॥ સમ્યગ્દષ્ટિ શાન્તભાઈની આ હિતકર મધુર વાણી સાંભળી બાવાજી પિતાની ભયંકર ભૂલ સમજી ગયા. એના હૈયામાં પશ્ચાત્તાપની પવિત્ર ગંગા વહેવા લાગી. સમતાના અમૃત બિંદુઓ વરસવા લાગ્યાં અને એના મુખમાંથી આ શબ્દો સરી પડ્યા.
आप मेरे गुरु हैं, आपने मुजे सत्य मार्ग बताया । यदि आप न मिलते तो मेरा जन्म विगड जाता व्यर्थ जाता। मैं शीतलदास नहीं हूँ लेकिन क्रोधदास हूँ।
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક પ્રસંગ
સત્તા, સંપત્તિ અને યૌવન-આ ત્રિવેણીના સગમ આગળ એવા તે ધસારા હેાય છે કે ત્યાં નમ્રતાની નૌકા હૂખ્યા વિના રહેતી જ નથી. છતાં આવા ભય સ્થાનમાંથી પણુ પેાતાની નોકા જે ઉગારી લે છે તે સજ્જન નહિ. પણ સમય !
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાઈફ ઓફ એલેકઝાન્ડરમાં એક સુંદર પ્રસંગ આવે છે-જે માનવને-વિશેષે સત્તાધીશને-કર્તવ્યની ભૂમિકા ભણું દોરે છે. આ પ્રસંગ જેટલો રોચક છે તેટલો જ રોમાંચક છે !
એલેક્ઝાન્ડર પહેલો, રશિયાને પ્રાણપ્રિય સમ્રાટું હતું. સમ્રાટ તરીકે નહિ, પણ એક આદર્શ માનવ તરીકે રશિયાના પ્રત્યેક નરનારીના હૈયામાં એનું સ્થાન અજોડ હતું. એનું નામ ચારે દિશાઓમાં પ્રસરેલું હતું. એના નામ પર લાખો-કરોડે માનવીએ કુરબાનીઓ આપવા તૈયાર હતા–એના હૈયામાં માનવતાને દીપક સદા જલતે. હત–વિભવના વાયરા એ અમર-દીપકને બુઝાવવા અસમર્થ હતા.
એક વાર એ ગુપ્તવેશે-ગામડિયાના વેશે રશિયાની પ્રજાની જીવનચર્ચા જેવા નીકળ્યો. એકલો જ પરિભ્રમણ કરતે, એ એક નાનકડા શહેરમાં પેઠે, અને એની નજર પડી એક અક્કડ લશ્કરી અમલદાર પર!
ચાર રસ્તા આગળ એક સુંદર મકાનની ભીંતને ટેકો દઈ એ અમલદાર ઊભો હતે. એના ઊભા રહેવાની ઢબ જ કઈ અણનમ અક્કડ પહાડની પ્રતીતિ કરાવતી હતી! . બે પગ પહોળા કરી, છાતી ફૂલાવી, મૂછ પર વળ દઈને બેપરવાથી ચીરૂટ પીતા આ લશ્કરી પિશામાં સજ્જ થયેલ અમલદાર ને જોઈને, એલેકઝાન્ડર તે દંગ થઈ ગયો. માનવી સત્તાના મદમાં આટલો મત્ત થઈ જતો હશે એની કલ્પના આવા મહાનુભાવોને તે આવવી જ અશક્ય ! નમ્ર માનવ બધાને નમ્ર જ માને. જેવી દષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ ! * જાણે સહજભાવે એલેકઝાન્ડરે તેને નમન કરી પૂછ્યું—“સાહેબ! કાલેગા જવાનો માર્ગ કયો?” આ તે ઉદર સિંહને કહે છે કે, તારા
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
- એક પ્રસંગ દાંત ગણવા દે, તેના જેવું થયું. નાના માનવીને વળી મોટા માણસ સાથે વાત કરવાનો શો અધિકાર ? એમાં વળી એક સાંધારણ ખેડૂત અસાધારણ મેજરને પ્રશ્ન પૂછે એટલે તે આવી જ બન્યું ને!
ઘૂરકીને ગર્વથી ચીરૂટને ધૂમાડે કાઢતાં એણે કહ્યું “નાકની ડાંડીએ સીધો ચાલ્યા જા.”
સત્તાથી છકી ગયેલા અમલદાની મગરૂરી પર એક ગૂઢ હાસ્ય કરી સમ્રાટે કહ્યું “સાહેબ! આપને ખેટું ન લાગે તે, આપને એક વાત પૂછું ?”
ગર્વથી હણહણતા ઘોડાની ઢબે એણે ટૂંક ઉત્તર વાળ્યો પૂછ!”
જરા સભ્યતા બતાવતાં એલેકઝાન્ડરે પૂછયું–“સાહેબ! આપને હાદો કોઈ મોટો લાગે છે! આપ હમણું ક્યા હેદાને શોભાવે છે ?”
તું જ કલ્પના કર જોઈએ ?” ધૂમાડાના ગોટે એના મેઢા પર કૂતાં એણે કહ્યું.
માથું ખંજવાળતાં એલેકઝાન્ડરે કહ્યું-“આપને હદો લેફટનન્ટને હે જોઈએ ?”
મેજર –એથીય ઊંચે.
જરા આશ્ચર્ય ચક્તિ થતાં એલેકઝાન્ડરે કહ્યું તે પછી કેપ્ટન?”
મેજર – એથી ય ઊંચે.” - એલેકઝાન્ડર–“ ત્યારે તે મેજર?”
“વાહ! તેં કલ્પના તે બરાબર કરી! તું ખરેખર, હશિયાર છે. તારી બેલવાની છટા પણ સુંદર છે. વારુ, હવે મને કહે જોઈએ તું કોણ છે?” ધૂમાડાને ગેટે જોરથી કાઢતાં મેજરે પૂછયું.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક પ્રસંગ
૧૨
સલામ ભરી એલેકઝાન્ડરે કહ્યું–“ સાહેબ! મારો તે વળી શા હેદો હોય ?”
મેજર છતાં કાંઈક તે હે જોઈએ. તારી બોલવાની રીત પરથી!”
એલેકઝાન્ડરે – ત્યારે આપ કલ્પના કરે જોઈએ. મેજર-“ગ્રામ પંચાયતને મેમ્બર ?” નીટમાં આવતાં એલેકઝાન્ડરે કહ્યું “એથી ઊ.” મેજર “ કારપેરલ?” ધીરે સ્વરે એલેકઝાન્ડરે કહ્યું – “એથી ય ઊંચે.” ચક્તિ થતાં મેજરે પૂછયું –“ ત્યારે તે લેફટનન્ટ? ” એલેકઝાન્ડર – એથી ય ઊંચે.” મેજરઃ– “કેટન ?” . એલેકઝાન્ડર – એથી પણ ઊંચે.”
ઝીણી નજર એની સામે નાખી, ધારી ધારીને જઈ એણે પૂછ્યું –“મેજર ?”
એકપળને પણું વિલંબ કર્યા વિના એલેકઝાન્ડરે કહ્યું – એથી પણ આગળ.” . જરા સભ્યતા જાળવી મેજરે પૂછયું “આપ કર્નલ?” - “ એથી ય આગળ ચાલો.” મૂછમાં હસતા એલેકઝાન્ડરે કહ્યું,
"ત્યારે તે આપશ્રી જનરલ સાહેબ છે.” ચીરૂટ ફેકી નમન કરતાં મેજરે કહ્યું.
એથી ય આગળ.” એલેકઝાન્ડરે પ્રશાન્ત ઉત્તર વાળ્યો. લશ્કરી સલામ ભરતાં ભાંગ્યાતૂટયા શબ્દોમાં કહ્યું “આપ સાહેબ ફિલ્ડ માર્શલ !”
બે ડગલાં આગળ વધી, મેજરના ખભા ઉપર હાથ મૂકતાં એણે કહ્યું—“વળી એક વાર કલ્પના કરો જોઈએ?”
મેજરને કંઠ રંધાઈ ગયે. કાયા કંપવા લાગી. શરીર પર
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
એક પ્રસંગ
સેવાથી રેબઝેબ થઈ ગયું. ટોપી ઉતારી એમના પગમાં પડતા એણે કહ્યું આપ નામદાર રાજાધિરાજ પ્રજાપાલક મહારાજા પોતે જ છે!”
પિતાની ઉદ્ધતાઈ અને અકડાઈનું જે કારમું પરિણામ આવવાનું હતું એ એને યાદ આવતાં એનું હૈયું કંપવા લાગ્યું. સત્તાનો મદ તે કયારને ય ગળી ગયો હતે, હવે તે ગળી રહ્યું હતું એનું શરીર અને ગળી રહ્યાં હતાં એનાં હાડકાં ! . . .
ચૂંટણીમાં પડી એણે પ્રાર્થના કરીઃ “મને માફ કરે. મારી અક્કડાઈએ મને મરણના નીકટમાં આણે છે. હું ભીખ માંગું છું— જીવનની !
પ્રશાન્ત ને ધીર સ્વરે એલેકઝાન્ડરે કહ્યું—“તમે કાંઈ અપરાધ કર્યો નથી કે જેથી મારે તમને માફી આપવી પડે. પણ એટલું તે ખરું કે હું મારા અમલદાર પાસે જે માનવતાની સૌરભની ઈચ્છા રાખતે હતોતે ન મળી, પણ મને મળી પાશવતાની ગંધ! માનવીના અધિકારનો વિકાસ થતો જાય તેમ એની માનવતાને પણ વિકાસ થવો ઘટે, એને બદલે એની પાશવતાને વિકાર થતું જાય, -એ કેટલી શોચનીય બિના છે. માણસાઈ સત્તામાં કે પદવીઓમાં નથી પણ એની સુંદર સંસ્કારિતામાં છે !”
વિવેકી માનવના હૈયામાં સદા અંકાઈ જાય એવા ડાં શબ્દરને વેરી, એલેકઝાન્ડર ચાલ્યો ગયો.
આ અદભૂત વાત બીજા અમલદારોએ જાણી ત્યારે બધા ચક્તિ થઈ ગયા. 'અભિમાનથી ઉન્મત્ત થઈ ગયેલ હૈયાઓમાં આ પ્રસંગે વિનયને કોઈ અજબ પો પડ્યો !
સૌજન્યપૂર્ણ, મધુરભાષી, કર્તવ્યનિષ્ઠ અને નમ્રતાની મૂર્તિ સમા વડાઓ–નેતાઓ જે પ્રજાઓના હૈયાઓમાં બિરાજતા હોય-એ પ્રજા ગૌરવના સર્વશ્રેષ્ઠ શિખરની ટોચ પર શા માટે ન બેસે?
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક વિરલ વિભૂતિ
સંસારવનમાં કંટક પર ચલી પરિશ્માન્ત બનેલો કે જીવનયાત્રી મને મળશે તો હું, રું
મારા જીવન-ઉપવનમાંથી મેળવેલા આ હું ચિન્તન-પુણે, એના માર્ગમાં પાથરીશ, ભલે, પુષ્ય છૂદાઇ જશે પણ મીઠી સૌરભથી એ પ્રવાસીને અપૂર્વ શક્તિ તો મળશે ને! આ આનન્દનું મૂલ્યાંકન અર્થની ગણતરીમાં મસ્ત રહેનારા અર્થશાસ્ત્રી કરી શકશે ખરા?
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાને ભડકાથી સળગતી દુનિયા પર, વિલાસમગ્ર દુનિયા
૨ પર, પાપથી ખદબદતી દુનિયા પર, ચૈત્ર શુદ્ધ તેરસના પુનિત દિવસે એક અજોડ બાળકે–વિભૂતિએ અવતાર લીધો. - આંખમાં અમૃત, મુખકમળ પર મધુર સ્મિત, હૈયામાં કરુણા
અને આત્મામાં અખંડ વિશ્વ વાત્સલ્ય ભરીને અવતરેલી આ વિરલ વિભૂતિને જોઈ, દુનિયા દંગ બની ગઈ.
આ વિરલ-વિભૂતિના આગમનથી દુઃખિયારી દુનિયા પર સુખની ગુલાબી હવાને સંચાર થયે. વસન્તની કામણગારી કોકિલા આમ્રવૃક્ષની શાખા પર આનન્દ ને ઉલ્લાસથી મૂલા ઝૂલતી, મંજુલ દવનિથી ટહૂકા કરવા લાગી, કુંજની ઘટાઓમાંથી મનહર પક્ષીઓ મનોજ્ઞ–ગીત ગાવા લાગ્યાં. શુભ્ર વસ્ત્રધારિણી સરિતા, પૂર્ણ સ્વાસ્થથી ઝડપભેર મધુર હાસ્ય કરતી, સાગર ભણી ધસવા લાગો-વિશાળ આકાશમાં પરિભ્રમણ કરતા દિનકરને કોમળ પ્રકાશ-પેજ, ધરા પર વર્ષવા લાગે, અને અવિરત નરકની યાતના ભોગવતાં પીડિત હૈયાં, આ શાન્ત અને સુખના મુક્ત વાતાવરણમાં વિહરવા લાગ્યાં, વાતાવરણ કાંઈક અોકિક હતું !
• આ વિરલ વિભૂતિને અવતાર થતાં, સ્વયં દેવેન્દ્રો એમના દર્શનાર્થે આવ્યા, મહાન ભૂપાલો અંજલિપૂર્વક એમની સામે શિર ઝુકાવીને, નમન કરવા લાગ્યા; અનેક માનવે એમની સેવામાં હાજર થયાં, અને વિશ્વને વૈભવ એમના ચરણમાં ખડકાવા લાગે.
એ દિવસોમાં એમના હીવન રંગ જામે. સંસારનો રંગ પણ ખીલ્યો અને પ્રિયદર્શના જેવું સંસ્કારી સંતાન પણ જગ્યું, પણ આ બધું એ વિરલ વિભૂતિને મન પુણ્યરૂપી રોગને નાશ કરવા માટે ઓષધરૂપ જ હતું. આમ કરતાં ત્રીશ વર્ષના વાણા તે વિજળીના ચમકારની પિઠે વહી ગયાં. માનવીને સુખના દિવસે કેટલા સેહામણું લાગે છે !
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક વિરલ વિભૂતિ દુનિયાના સદ્દભાગના એક મનહર પ્રભાતે આ વિરલ વિભૂતિએ વૈભવથી ઉભરાતાં રાજમંદિરો અને વહાલસોયાં સ્નેહીઓને ત્યાગ કરીને, મહાભિનિષ્ક્રમણ કર્યું; કારણ કે દુનિયા એમને દુઃખથી છલકાતી દેખાણી. દુનિયા જ્યારે દુઃખથી રીબાતી હોય ત્યારે આ કોમળ હૈયું સુખમાં કેમ વિલસી શકે ?
આ વિરલ વિભૂતિના વસમા વિયોગની વેધક વાંસળી વાગી અને ક્ષત્રિયકુંડ ગામના ઉપવનમાં એક અજોડ કરુણ દશ્ય જાણ્યું. આ દશ્ય આ જીવનસમપક વિરલ વિભૂતિની વસમી વિદાયનું હતું. આ દૃશ્ય અનાથ હૈયાંની કોમળ લાગણીઓથી છલકાતું હતું. આ દશ્ય વચ્ચે હૃદયવિદારક ઘેર ડૂસક અને સાચાં આંસુ પણ હતાં. હા! આકરી વિદાય કોમળતાપૂર્વક ભજવાતી હતી. આ વિદાયના દશ્યમાંથી વાત્સલ્ય અને કરુણાની ધારા ટપકતી હતી. આ વસમી વિદાયની વાંસળીમાંથી હૈયાને હચમચાવી મૂકે એવા કરુણ અને વેધક સૂરો વારંવાર આવી. નાજુક હયાંઓને વ્યથિત કરતા હતા. પોતાના લઘુ બન્ધવનું આ મહાભિનિષ્ક્રમણ નન્દિવર્ધનના વાત્સલ્યપૂર્ણ હૈયાને વલોવી નાખતું હતું જીવનમાં ક્ષણ માત્ર પણ છૂટ નહિ પડનાર પિતાનો લઘુબા ધવ આજે સદાને માટે ગૃહત્યાગ કરે છે. ખરેખર, માનવીની પ્રિય વ તુ જાય છે ત્યારે એના જીવનનું સર્વસ્વ લેતી જ જાય છે !
ત્રીશ વર્ષ સુધી સૌરભવાળા તરુવરોની શીતળ છાયામાં વિહરનાર માનવી, અખંડ અગ્નિ ઝરતા તડકામાં તપે, પુપની નાજુક શયામાં પિઢનાર માનવી, કંટક પર કદમ ભરે, લાખોની સલામ ઝીલનાર માનવી, રંક અનાર્યોનાં અપમાન સહે; આ કાર્ય કેટલું કપરું છે, એ તે અનુભવીનું હૈયું જ વેદી શકે–તે આ વિરલ વિભૂતિનું હૈયું જ !
સ્વયં ઈદ્ર મહારાજાએ મુકત કંઠે પ્રશંસા કરી- “આજે ભારતવર્ષમાં એક વિરલ વિભૂતિ છે કે જે મરણથી ગભરાતી નથી અને
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક વિરલ વિભૂતિ જીવનથી હર્ષ પામતી નથી, જેને સુખનાં મને સાધને ખુશ કરી શક્તાં નથી અને દુ:ખના કૂર સાધને મૂંઝવી શક્તા નથી. એ મહા. વિભૂતિની દિવ્ય તપશ્ચર્યા આજે વિશ્વમાં અજોડ છે!—” આ પ્રશંસામાં કોઈ સામા ય માનવીના ત્યાગ, તપ અને ધર્મની કેવળ અતિશક્તિ કરવામાં આવી છે એમ ત્યાં સભામાં બેઠેલા ઇર્ષાળુ સંગમે માની લીધું, અને સાથે સાથે નિશ્ચય કરીને ઊઠે કે, એ પામર માનવીને ત્યાગ, તપ અને ધૈર્યમાંથી ચલિત કરીને, ઈન્દ્રની પ્રશંસાને અસત્ય બનાવું. આ નિશ્ચય કરતાં જ સંગમ દેવ મટી દાનવ બન્યો, અને એ વિરલ વિભૂતિ પાસે આવ્યો. - સિંહનું રૂપ ધારણ કરી માનવ-હૈયાઓને વિદારી નાખે એવી સિંહ-ગજનાઓ કરી જોઈ, પ્રલયકાળના મેઘનું રૂપ ધારણ કરી વિજળીઓના કડાકાભડાકા કરી બ્રહ્માંડના કાન ફેડી નાખે એવા અવાજોના અખતરાઓ પણ કરી જોયા. અને છેલ્લે સર્વ શક્તિઓ કેન્દ્રિત કરી ભયંકર રાક્ષસનું રૂપ ધારણ કરી, એ વિરલ વિભૂતિ પર ત્રાટકરાને પ્રયોગ પણ કરી જોયે; પણ એ બધું નિષ્ફળ નીવડયું ?
આવા પ્રલયનાં ઝંઝાવાત અને ચક્રવાત વચ્ચે પણ જેમને ઘેર્ય દીપક અચલ રીતે ઝળહળતો જેઠ, સંગમ દંગ થઈ ગયે. એના અભિમાનના ચૂરેચૂરા થઈ ગયા: અભિમાન ગળતાં જ પતે. ઓચરેલા પાપને પશ્ચાત્તાપ થવા લાગ્યો. એ વિરલ વિભૂતિ પ્રત્યે આચરેલા અયોગ્ય વર્તનથી એના હયામાં પશ્ચાત્તાપનો ભડકો ભભૂકી હ, અને પિતાની જાતને ધિક્કારતો એ વિભૂતિના ચરણોમાં પડી, અજંલિપૂર્વક દીન સ્વરે ક્ષમા માંગવા લાગે.
પ્રભો ! આપ શૂરવીર છે, ધીર છે, ગંભીર છે. આપનું અમિક બળ અનુપમ છે, આપનાં ત્યાગ, તપ અને શૈર્ય અજોડ છે ! આપની જોડ આ વિશ્વમાં લાધે તેમ નથી. આપનો પ્રશંસા ઇન્દ્ર કરી પણ હું અધમ એ ન માની શક્યો અને આપની પરીક્ષા કરવા માટે આવ્યા; પણ આજે મને પૂર્ણ સત્ય સમજાયું કે, મારા
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
એક વિરલ વિન્નતિ જેવા અધમે પોતાની મનની કલુષિતતાથી જ આપના જેવા મહામાનવ ના ગુણે સમજી શકતા નથી, અને ઈર્ષા અને અભિમાનથી પિતાની જાતને જ મહાન બનાવવાનો પ્રયત્ન કરતા પરિભ્રમણ કરે છે. આપ જગતના પિતા છે આપ જગચ્છરણ છે, વિશ્વબન્યું છે, જગદાધાર છો, અધમોહારક છે, અને તારક છે. હે કરુણાસાગર ! મારો અપરાધની ક્ષમા કરે. હું નીય છું–અધમ છું–પાપી છું. મારે ઉદ્ધાર આપના જ હાથમાં છે. નાથ ! માટે મને તારો !”
આવા અઘોર અને ભયંકર અપરાધ કરનારા સંગમ પર પણ વિશ્વવિખ્યાત આ વિરલ વિભૂતિએ તે પિતાની અમૃત-ઝરતી આંખોમાંથી કરણાની વર્ષાજ આરંભી ! એમની વૈરાગ્ય-ઝરતી આંખમાંથી વાત્સવ્યનું ઝરણું ઝરવા લાગ્યું. એ પુનિત ઝરણામાં સ્નાન કરી, ભારે હૈયે સંગમ પિતાના સ્થાન ભણી સંચર્યો !
સંગમે કરેલા અનેક દુઃખો વયા પછી ફરી એમણે આર્ય અને અનાર્યવ્રજભૂમિ ભણી વિહાર આદર્યો. સાડાબાર વર્ષ સુધી મીન પણે ઘોર તપશ્ચર્યા કરી. આ દિવસોમાં તેમના પર અનેક વિષમ વિપત્તિનાં વાદળાં એક પછી એક એમ તૂટવા લાગ્યાં, છતાં એમણે વૈર્ય, સહિષ્ણુતા અને શાંતિપૂર્વક એમને પ્રસન્નમુખે આવકાર આપે.
આમ અનેક યાતનાઓના દાવાનળમાં આ તેજસ્વી વિરલ વિભૂતિના કર્મો બળીને રાખ થયાં અને એમને અનંત સૂર્યના પ્રકાશથી ચમકતો આત્મા પ્રકાશી ઉઠયો કૈવલ્યજ્ઞાન વ્યાપી રહ્યું અને અંધકારને નિતાંત નાશ થયો. પૂર્ણ આત્માના પ્રકાશથી દિશાઓ વિલસી રહી. આ રળિયામણું સમયે એમના મુખકમળ પર અંખડ અને નિર્દોષ આનંદ, વિશ્વવાત્સલ્ય ને પ્રશાંત ગાંભીર્યને ત્રિવેણી સંગમ જામે ! “ : સાડાબાર વર્ષ સુધી સેવેલા મૌનનું દિવ્ય તેજ આ વિરલ - વિભૂતિના શરીરના રોમાંચોઠારા ફૂવારાની જેમ વસુંધરા પર પ્રકાશ પાથરી રહ્યું. વર્ષોને અને એમને મેઘ-ગંભીર મંજુલ-ધ્વનિ સાંભળીને
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક વિરલ વિભૂતિ શું દેવો કે શું દાન, શું માનવું કે શું અજ્ઞ પ્રાણુઓ; બધા એમની નિકટમાં આવવા લાગ્યા. એમને ઉપદેશ સાંભળવા એ બધા અધીરા બન્યા.
આ વિરલ વિભૂતિએ મેઘ-ધારાની પેઠે ઉપદેશ પ્રારં –મહાનુભાવે ! જાગે ! વિલાસની મીઠી નિદ્રામાં કેમ પત્યા છે ? તમારું આત્મિક-ધન લૂંટાઈ રહ્યું છે. ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ આ ચાર મહાન ધૂર્ત છે. એ તમને મેહની મદિરાનું પાન કરાવી તમારા જ હાથે તમારી અમૂલ્ય સંપત્તિઓને નાશ કરાવી રહ્યા છે, માટે ચેતે ! સાવધાન બને ! જાગરૂક બને! અને એ ધૂન સામનો કરો.”
આ સચેટ ઉપદેશ સાંભળી ભક્તો હાથ જોડી કહેવા લાગ્યા “ નાથ ! આપ શક્તિમાન છે. આપ આ ધૂર્તોને સામનો કરી શકો છે, પણ અમે નિર્બળ છીએ, ધૂર્તે સબળ છે; અમારાથી એમને સામને કેમ થઈ શકે ? અમારા માટે આ કાર્યો કઠિન છે-કપરું છે, અઘરું છે. આપ તે સમર્થ છે. આપની સરખામણું અમારાથી કેમ થાય ?” 0 લોકોની દીનતાભરી વાણી સાંભળી, એ વિભૂતિએ વીર–ધષણું કરી –“ મહાનુભાવો ! આવી ત્યાજનક વાચા ન ઉચ્ચારે. શત્રુઓ પાસે આવી નિર્બળ વાત કરશે તે એ તમારે નાશ કરશે. હું પ્રત્યક્ષ જોઈ રહ્યો છું કે તમારે આત્મા બળવાન છે–વીર્યવાનછેઅનન્ત શક્તિઓનો ભંડાર છે. તમારે અને મારો આત્મા શક્તિની દષ્ટિએ સમાન છે. માત્ર ફરક એટલો જ છે કે તમારા પર કર્મનો કચરો છે, અને મારા આત્મા પરથી એ કચરો દૂર થયો છે. તમે પણ પ્રયત્ન કરી એ કર્મના કચરાને દૂર કરે અને પૂર્ણ–પ્રકાશી બને. કાયરતા છોડી મર્દ બને. ખડકની પેઠે અડગ રહો. ઠેધ વગેરે શત્રુઓની સામે બળવો પોકારો. હું તમને સમરાંગણમાં વિજય મેળવવાની બૃહ–રચના બતાવું.”
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
એક વિરલ વિભૂતિ આ મંજુલ વાણી સાંભળી લોકો પ્રસન્ન બન્યા. જીવનવિકાસની નૂતન દૃષ્ટિ જાણવા માટે બધા ઉત્સુક બન્યા.
કદી ન ભૂલાય તે મનોહર સ્વર ત્યાં ગુંજી રહ્યો-“હે દેવોને પણ પ્રિય જને! આ જીવન કેવું ક્ષણભંગુર છે તેને જરા વિચાર કરે. યવિન પુષ્પોની જેમ કરમાઈ જનારું અસ્થાયી છે. સંપત્તિ વિજળીના ચમકારાની પેઠે ક્ષણિક છે. વૈભવ સંધ્યાના રંગની જેમ અસ્થિર છે. સંયોગો મન્દિરની ધ્વજની પેઠે ચંચળ છે. આયુષ્ય પાણીના પરપોટાની જેમ અશાશ્વત છે. સંસારમાં માત્ર ધર્મ જ. એક એવો છે કે જે સ્થાયી-અચલ-શાશ્વત છે. આ ઉત્તમ ધર્મ પાળવા માટે ધર્મબ્ધતાને છોડવી જ પડશે. ધર્માન્જતાને છોડ્યા વિના સત્ય ધર્મ મળવો મુશ્કેલ તે શું પણ અશક્ય છે ! ધર્માલ્પતાએ સત્ય ધર્મને ગુંગળાવી નાખ્યો છે, માનવોને અબ્ધ બનાવ્યા છે. આ અધતામાંથી hહ અને કંકાસનું સર્જન થયું છે. આ ધર્મબ્ધતાથી મહાયુદ્ધો થયાં છે. માનવી, માનવીને શત્રુ થયો છે. આ જ અંધતાને લીધે જ્ઞાન પણ અજ્ઞાનમાં ફેરવાઈ ગયું છે. હિંસા, પણ અહિંસાને નામે પ્રગટી છે. પાપ પણ પુણ્યના નામે જીવતું થયું છે. અધર્મ પણ ધર્મને બહાને પ્રગટ થયું છે માટે સત્ય ધર્મ મેળવવાને અમેઘા ઉપાય બતાવું છું તે પ્રમાદ ત્યજી સાંભળે
જીવન-વિકાસને અમૂલ્ય ઉપાય અનેકાન્તવાદ છે. અનેકાન્તવાની કસોટી પર ધર્મની પરીક્ષા સુંદર રીતે થઈ શકે છે, માટે જીવનમાં અનેકાન્તવાદ કેળવે, એના વડે વિશ્વાત્મય કેળવે. એક એકને સમન્વય સાધે. અનેકાન્ત એ પૂર્ણ દષ્ટિ છે, એના વડે વિશ્વમાં રહેલા સત્યતનું ગષણ કરે. અનેકાન્તવાદ એ સાચ ન્યાયાધીશ છે! એ જ વિશ્વને નિષ્પક્ષપાત સાચે અને પૂર્ણ ન્યાય આપશે. એ અસત્યના કાળા પડદાને ચીરી નાખશે અને સત્યના દર્શન કરાવશે. આ અનેકાન્તવાદને સ્થાધાદ કહે કે સાપેક્ષવાદ કહે, બધું એક જ છે. આ અનેકાતવાદની દષ્ટિ જ્યાં સુધી જીવનમાં નહિ આવે
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક વિરલ વિભૂતિ
૧૧૪ ત્યાં સુધી માનવીને વિકાસ થંભેલો જ છે, એવો મારો સ્વાનુભવ છે.”
અનેકાન્તવાદને આ ભવ્ય સિધ્ધાંત સાંભળી લોકોનાં હૈયા આનન્દથી વિકસી ઉઠયાં. આ નૂતન દૃષ્ટિ પ્રત્યેકને આદરણીય લાગી. તેથી જ લોકોનાં મુખમાંથી આ શબ્દો સરી પડ્યા. “કેવી વિશાળ ભાવના ! કેવી વિશાળ દષ્ટિ ! દેવ ! આપ ધન્ય છે. આપે જે પૂર્ણ પ્રકાશ મેળવ્યો છે તે અદ્ભુત છે! આપ આપની વાણીનું અમૃત-ઝરણું આ સંતપ્ત સંસાર પર અવિરત વહેતું રાખો, એવી અમારી નમ્ર વિનંતિ છે, દેવ !” - આ વિભૂતિને રૂપેરી ઘંટડીના જેવો મધુર ધ્વનિ પુનઃ ગુંજી રહ્યો“ભાગ્યશાળીઓ! હું જે કહી ગયો તે જીવનદષ્ટિની વાત કરી ગયોવિચારવાની વાત કહી ગયો. હવે આચારની વાત કહું છું. વિચારમાં જેમ એકાન્તવાદને સ્થાન છે, તેમ આચારમાં અહિંસાને સ્થાન છે.
અહિંસા એ સુંદર સરિતા છે, અનેક વષિત હૈયાં એના જળથી તરસ છુપાવે છે. અહિંસા એ સેતુ છે, કે જે બે વિખૂટાં થી હૈયાંએને જોડે છે. અહિંસા એ ગુલાબનું ફૂલ છે, જે પોતાની માદક સિરભથી જગતને પ્રકૃલ્લિત કરે છે. અહિંસા એ વસન્તની કોયલ છે, પોતાના મધુર સંગીતથી હિંસાના ત્રાસથી ત્રસિત લિડાઓને પ્રમુકિત કરે છે અહિંસા એ જ વિશ્વશાંતિને અમોઘ ઉપાય છે. અહિંસા વિના વિશ્વમાં શક્તિનું સામ્રાજ્ય સ્થાપવાનો બીજો એકેય ઉપાય નથી જ, અહિંસાની અમર ચન્દ્રિકા જ વિશ્વ પર અમૃત વર્ષાવશે.
. હિંસાના પાપે જ એક માનવી બીજા માનવીને જળથી જેમ ચૂસી રહ્યો છે. હિંસાની ભાવનાએ જ એક રાષ્ટ્ર બીજા રાષ્ટ્રને કચડી રહ્યું છે. હિંસક માનસે જ વિશ્વમાં અત્યાચારની હેળી સળગાવી છે. હિંસાના સામ્રાજ્યએ માનવીને પીડિત, વ્યથિત અને દલિત બનાવ્યા છે. હિંસક ધર્મો નિર્દોષ પશુઓના ભોગ લઈ રહ્યા છે, માટે આચારમાં અહિંસા કેળવે. ધર્મના નામે માતા પશુઓનું રક્ષણ કરો. જાતિવાદના નામે ધિક્કારાતા દલિત વર્ગને ઉદ્ધાર કરે, અહિંસા
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
એક વિરલ વિભૂતિ એ અમૃત છે. એનું તમે પાન જરૂર કરો ! તમે અમર બનશે ! બીજાઓને એનું પાન કરાવે તે દુખિયારી દુનિયા પર સુખની ગુલાબી હવાને સંચાર થશે.”
આ પ્રેરણું –દાયક ઉદૂષણથી ભકતમાં જોમ આવ્યું. ચૈતન્યના ધબકારા થવા લાગ્યા. વિજળીની જેમ એમના જીવનમાં અનેકાન્તવાદ અને અહિંસાને પ્રવાહ વહેવા લાગે. દુરાગ્રહની ગાંઠે ગળવા લાગી. વમનસ્ય તે બળીને ખાખ થયું. નિબળો સબળ બન્યા. બીકણે બહાદૂર બન્યા. મુડદાલો પણ મર્દ બન્યા. શુ વાણીને વિરલ પ્રભાવ ! આમ સાક્ષાકારની સિદ્ધિ દ્વારા જીવનમાં કોઈ અલૌકિક સર્જનલીલા સર્જાતી ગઈ.
ત્યાંથી આ વિરલ વિભૂતિ વિહાર કર્યો. ગામડે ગામડે ફરી વળ્યા. ગામે ગામ માનવમહેરામણ ઉભરાતે! એમના દર્શન અને ઉપદેશથી માન અને ભારતભૂમિ પાવન થયાં.
પૂરા ત્રણ દાયકાઓ સુધી અખંડ ઉપદેશનું ઝરણું વહાવી ભારતમાં શાન્તિનું સામ્રાજ્ય સ્થાપ્યું. અહિંસા-જળનું સિંચન કર્યું, સત્યનાં વૃક્ષ રોપ્યાં, અસ્તેયના કયારા બનાવ્યા, સંયમના છોડ. વાઓ પર સંતેષના અનેકવણું પુપિ વિકસી ઉઠયાં. આ ખંડેર ભારતને મેહક-નંદનવનમાં ફેરવી નાખવાનું આ ભગીરથ કાર્ય, આ વિરલ વિભૂતિએ પોતાના જ વિધમાન કાળમાં, અખંડ સાધનાધારા કરી બતાવ્યું-એ ભારતનું અહોભાગ્ય!
પણ દુર્ભાગ્યની એવી એક રજની આવી કે જેમાં આ લક્ષપ્રકાશી, ઓજસ્વી દીપક, પાવાપુર નગરીમાં માજમ રાતે, એકાએક બૂઝાઈ ગયો-નિર્વાણ પામ્યો. જ્ઞાનને સ્વાભાવિક–દીપક બૂઝાતાં વિશ્વમાં અજ્ઞાન-અંધકાર વ્યાપવા લાગ્યો. એ અન્ધકારને દૂર કરવા કૃત્રિમ દીપક પ્રગટાવવા પડ્યા. અને લોકો એને કહેવા લાગ્યા – દિવાળી–'દી-૫-આ-વ-લિ'
એ વિરલ વિભૂતિ વિભુ મહાવીર ! તારું મધુર નામ આજે પણ માનવ હૈયાની અમર વીણાના તારે ઝણઝણી રહ્યું છે !
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
હારની જિત
ખીજાને ગખતા જોઇ, પેાતે સંભળીને ચાલે–તે જ્ઞાના, પેતે એક વાર ગબન્યા પછી ખીજી વાર સ`ભળીને ચાલે–તે અનુભવી. પેાતે વારવાર ગખવા છતાં ઉન્મત્ત બનીને ચાલે”તે અજ્ઞાની !
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંદ્ર એટલે ચંડક! Bધ એ તે એમને જ. એ જમાનામાં એમના જેવા અજોડ તપસ્વી કઈ નહિ-તે-એમના જેવા અજેડ ક્રોધી પણ કોઈ નહિ! એમની આંખ ફરે અને શિષ્યો ફફડી ઉઠે, એમની હાક પડે ત્યાં શિષ્ય થંભી જાય. | ફૂલ અને ફળથી લચી પડતી વેલડીઓવાળા અવંતીના ઉપવનમાં આચાર્ય ચંદ્ર વિહાર કરતા આવી ચઢયા. ઉપવનનું મનોહર શાંત વાતાવરણ જોઈ એમનું ચિત્ત ત્યાં કર્યું. માણસની ધમાલભરેલી પ્રવૃત્તિથી ત્રાસેલા ચંડસકને કુદરતના વાતાવરણે ઠાર્યા. એમણે એક વિશાળ વડલા નીચે પોતાની બેઠક જમાવી. ઉપવનને સુગંધમિશ્રિત શીતળ વાયુ એમના શરીર સાથે ગેલ કરવા લાગ્યો, ત્યારે એમને આત્મા વિચારની દુનિયામાં વિહરવા ઉપડ્યો -
આજે સંયમ લીધાને ચાળીસ વર્ષ થયાં. દેશ-દેશમાં વિહાર કર્યો, લાખોને ઉપદેશ દીધે, કાજળને પણ ધોઈને ધોળું કરે એવી ઉજજવળ કીર્તિ મેળવી, અનેક માણસોને શિષ્ય બનાવ્યા, શિષ્ય અને ભકતોનું એક મેટું મંડળ ઊભું કર્યું. આ બધી બાહ્ય પ્રવૃત્તિમાં આત્માને તે હું સાવ જ વિસરી ગયો. હાય રે! મેં જગતને પ્રધ્યું પણ મારો આત્મા તે ક્રોધ અને કીર્તિના મેહમાં ડૂબી ગયો!
આજે ગણ્યા ગણાય નહિ એટલા તે શિષ્યો છે. એમાંથી રોજ કો'કની ભૂલ તે થાય જ. એ ભૂલ હું જોઈ શકતા નથી. ટક્યા વિના રહી શકતો નથી. અને એક વાર કહ્યા છતાં પણ ન સુધરે એટલે હું ક્રોધ કર્યા વિના રહી શકતો નથી. આ સંયોગોમાં શિષ્યો તે. સુધરે કે ન સુધરે પણ હું તે ક્રોધ કરી મારું આત્મધન સ્પષ્ટ રીતે ખાઈ રહ્યો છું. એના કરતાં આ સાધુઓમાંના એક યોગ્ય સાધુને ગણુને નાયક બનાવી, એને જ આ સમુદાય સોંપી, હું આ પ્રકૃતિ-મઈયાના શાંત ખોળામાં ચિંતનમય જીવન કાં ન વ્યતીત કરું?
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
હારની જિત
આ વિચાર એમણે રાત્રે પોતાના શિષ્યોને જણવ્યો. શિષ્ય આ વાત સાંભળી અતિ પ્રસન્ન થયા. આ માર્ગ સેને સુખદ લાગ્યો. ચોગ્ય સમયે ગુરુની ભક્તિ પણ થાય અને વારે ઘડીએ ગુરુના ક્રોધના ભંગ થતાં પણ બચી જવાય. સૂર્યની જેમ ગેરહાજરી સાસ નથી, તેમ સૂર્યની ચોવીસ કલાકની હાજરી પણ સારી નથી. ગુરુની દેખરેખ વિનાનું જીવન ખરાબ છે, તે ગુરુની અતિ દેખરેખવાળું જીવન પણ એટલું જ ખરાબ છે. અને તેથી જ સને આ મધ્યમ માર્ગ ગમી ગયો.
અા બનાવ પછી ત્યાગી જીવનના પ્રવાસીઓના દિવસે ખૂબ સુંદર રીતે અને શાંત રીતે પસાર થવા લાગ્યા. સૌ પિતાની આધ્યાત્મિક પ્રવૃત્તિમાં મસ્ત હતા. પણ એમાં એક દિવસ રંગ જામે. રંગ એવો જા કે વનમાં કદી ન ભૂલાય તે !
વાત એમ બનીઃ અવંતીના ધનાઢય વેપારીના પુત્ર ધનપાલના એ દિવસોમાં લગ્ન થયાં. નવા પરણેલે ધનપાલ પોતાના મિત્રો સાથે ક્રીડા કરવા નીકળે. કંકુ, મેંદી અને આભૂષણથી શોભતે એ મુનિઓના સ્થાન પાસે આવી ચડ્યો. તાજા જ કરેલા લોચથી તેલા માથાવાળા મુનિઓને જોઈ એના મિત્રો ગમ્મતે ચઢયો. એની સાથે ધનપાલ પણ તેફાને ચઢય. સમર્થ માણસો વાતાવરણને ઘડે છે પણ અસમર્થ માણસને તે વાતાવરણ ઘડે છે. લગ્નના ઉન્માદ ભરેલા વાતાવરણે ધનપાલને પણ તેફાની બનાવ્યું.
“ભગવાન ! સજજનોથી પૂજિત અને સુખ દેનાર ધર્મ અમને આપ ન સંભળાવે ?” મિત્ર સામે આંખને ઈશારો કરતા હસમુખે એક મુનિને કહ્યું.
“મહારાજ ! આ તાજો જ પરણેલે છે, પણ એનું મન સંસારથી વિરક્ત છે. આ પરણ્યો નથી પણ આને પરણવું પડયું છે. આને વિષય વિષ જેવા કારમાં લાગે છે. સંસારની આ ઉદાસી
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
હારની જિત
આત્માને આપ દીક્ષા આપી આને ઉદ્દાર ન કરી ? કટાક્ષ કરતાં કહ્યું.
આ યુવાનેાના ખેલવાના રંગ પરથી ચાર સાધુઓ બરાબર સમજી ગયા. આ ધમ સાંભળવા નથી આવ્યા પણ માત્ર વિદ કરવા જ નીકળ્યા છે. પણ આ જીવનપથ ભૂલેલાઓને ખબર નથી કે આ સ્થાન વિતતું નથી-પણ માગ ભૂલેલા પવિત્ર સ્થાનને પણ અપવિત્ર સ્થાન બનાવી મૂકે છે, ત્યાગના ધામને પણુ ભાગના અખાડા બનાવી મૂકે છે, વૈરાગ્યનાં સાધનાને પણ ઉપહાસ્યનાં સાધના માની બેસે છે !
૧૧૯
' ખીજાએ
સાધુનું મૌન જોઇ, ઠાવકું માં રાખી, હસમુખે બનાવટ આદરીઃ પ્રભા ! આપ તે વ્યાસાગર! આ કેદીને શું આ સંસારના કેંદ્રખાનામાંથી આપ ખબર નહી કાઢો ? ”
te
સાગરની ભરતીની જેમ ઉપહાસ્ય પણ સ્થાન અને કાળની મર્યાદા માંગે છે, સ્થાન અને કાળની મર્યાદા ભૂલાય તે માણસની એ જ સ્થિતિ થાય છે જે પ્રલય વખતે પૃથ્વીની થાય છે!
દીક્ષાની વાત અમારા હાથમાં નથી. પે...લા આસોપાલવતા વૃક્ષ નીચે બેઠેલા અમારા ગુરુશ્રી છે. એમની પાસે જાઓ. એ તમને જે જોઇએ તે આપશે. ' આચાર્ય ચડરુદ્રને ચિધતા એક મુનિએ યુવકાને કહ્યું.
ધાસ મળે તો અગ્નિ ભભૂકે પણ એને જો કાંઈ સાધન ન મળે તા અગ્નિને પોતાને જ બળીને અંતે શાંત થવું પડે છે, તે જ રીતે મશ્કરી કરનારને પણ સામેથી ક્રોધથી ઉત્તર મળે તેા અને ઉત્તેજના મળે, પણ એને ઉત્તર શાંતિથી મળે તે! મશ્કરી કરનારને જ નિરાશ થવુ પડે છે.
આ મુનિમંડળ આગળ નિરાશ થયેલું યુવક વ્રુન્દ પેતાની મસ્તીમાં મસ્ત બેઠેલા આચાય ચડદ્ર પાસે આવ્યું. સ્વામિન! આ અમારા મિત્ર સંસારના દાવાનળમાં સળગી રહ્યો છે, અને એમાંથી
44
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ૧ર૦
હારની જિત
બચવા માટે આપના ચરણકમળનું શરણ શોધતે આ આપની પાસે આવ્યો છે. આપ કૃપા કરી અને ઉગાર.” ઉપહાસ્યભર્યું નમન કરતો હસમુખ ધનપાલનો હાથ પકડી ગુરુચરણ પાસે લઈ ગયો અને કહેવા લાગ્યો. “આજે જ, અત્યારે જ, આને દીક્ષા આપી આનું કલ્યાણ કરો.” - શાંત બેઠેલા ચંડસકને આ મશ્કરી અતિક્રર અને અનુચિત લાગી. ઉપહાસ્ય કરતા યુવકન્દને જોઈ એ ધૂપૂ થઈ ગયાં. એમને ક્રોધ સોળે કળાએ ખીલી ઉઠે. બે દીક્ષાની ભાવના હોય તો જાઓ થોડી રખ લઈ આવે, જેથી લચ-મુંડન કરું ” તે ગઈ ઉઠયા. ..
ગંભીર મીન જેમ ઉપહાસ્યના અગ્નિને ઠારનાર પાણી છે તેમ ક્રોધ એ ઉપહાસ્યના અગ્નિને વધારનાર બળતણ છે !
ઉપહાસ્યના હીંડળે હીંચતા હસમુખે રાખ હાજર કરી. ક્રોધના આવેગમાં આવી ચડદ્ર બન્ને હાથથી, બને એટલા જોરથી, પકડી લોચ કરવા મંડી પડ્યા, પેલે ચીસ નાખવા લાગેઃ “અરે બાપ મરી ગયો. હવે તમારી કદી મશ્કરી નહિ કરું. આ તે હસવામાંથી ખસવું થાય છે, મને માફ કરે......” પણ ચંડરુદ્ધ શાન સાંભળે ? એની ચીસે સાંભળે તે પછી એ ચંડરુદ્ર શાના? એમણે તો જોતજોતામાં વાળ ખેંચી કાઢયા, માથું મુંડી કાઢયું. વરરાજાનું મંડાયેલું માથું જોઈ સી ખિન્ન થયા, પણ આ ધમાલમાં ધનપાલને આત્મા જાગી ઊઠયા.
મેં આ શું કર્યું? એક ત્યાગીનું ઉપહાસ્ય ! જે શાંત બેઠેલા તપસ્વીઓને કસોટી કરવાના બહાને, ચીડવવા જાય તેને યુવાન કેમ કહેવાય? યુવાન તે છે કે જે વૃદ્ધ, સ્ત્રી અને સંયમીઓનું રક્ષણ કરે. પણ એ રક્ષક યુવાન જ પિતાની મર્યાદા મૂકે તે પછી જગતને આધાર કોણ? શું રક્ષક જ ભક્ષક બનશે! પણ હજુ કઈ બગડયું નથી. સારું જ થયું છે. જેમાં શાંતિની પહેલાં અને પછી તેફાન અનિ
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
હારની જિત
૧૨૧ વાર્ય હોય છે, તેમ સંયમની પણ પહેલાં આવા બનાવો અનિવાર્ય બની જાય છે. હવે તે સ્વીકારેલે પંથ સફળ જ બનાવું–આમ વિચારી એણે પોતાના મિત્રને કહ્યું: “ મિત્ર ! શાંત થાઓ. અશાંતિ ન કરો. ધમાલ કરવી વ્યર્થ છે, જે બનવાનું હતું તે બની ગયું. હવે ભવિષ્ય માટે વિચાર કરવો રહ્યો. આ મશ્કરી પણ મારા માટે તે કલ્યાણકાર જ નીવડી છે. મરવા માટે ખાધેલ પદાર્થ અમૃતને ઘુંટડે નીવડ્યો. આ પણ પુણ્યનો પ્રભાવ છે ને! જગતના પદાર્થોમાં આનંદ પછી શોક હોય જ. લગ્નને આનંદ પણ એક દિવસ તે વિયોગના શાકમાં સર્જાવા માટે જ જનમ્યો છે ને ! તે પછી જે મેડા થવાવાળો વિયોગ વહેલો થાય તે અતિશોક શા માટે કરે ? વળી આપણે કહ્યું અને આચાર્યશ્રીએ લોન્ચ કર્યો, એમાં એમને શ દોષ ? અને કહેલું વચન પાળવું, એ સજ્જનનું કર્તવ્ય છે. વચનભંગ કરનાર માનવ એ માનવ નહિ. પણ માનવના વિશમાં દાનવ છે, માટે હું તો સ્વીકારેલા આ પંથનો પ્રાણું તે પણ ત્યાગ કરીશ નહિ. તમે સૌ શાંતિપૂર્વક ઘેર જઈ શકો છો. જે વસ્તુ વમી નાખી-એકી નાખી તે વસ્તુની ફરી ઈચ્છા કરવી એ તો ધાનનું કામ, માણસનું નહિ!”
ધનપાલનું આવું શ્રદ્ધાપૂર્ણ વક્તવ્ય સાંભળી સે વિસ્મિત મને વિદાય થયા. યુવકોના મંથન અને આશ્ચર્યને પાર ન રહ્યો.
સૂર્યનારાયણ પશ્ચિમનાં દ્વાર ઉઘાડી ઘરમાં પ્રવેશ કરી રહ્યા હતા, સંધ્યા એની પાછળ પાછળ ચાલી આવી રહી હતી. નારંગી રંગની સાડી ઓઢીને ઘરમાં પ્રવેશ કરતી સંધ્યાને જોઈ પંખીઓ પણ પિતાના માળામાં પ્રવેશ કરી રહ્યાં હતાં. શરમાળ સંધ્યા અંધકારને સાળુ ઓઢી અંધારામાં અદ્રશ્ય થઈ, ત્યારે મુનિ ધનપાલે આચાર્ય.ચંડરુદ્રને કહ્યું :
ગુરુદેવ! મારે આપની પાસે એક નમ્ર અરજ કરવી છે. મને 'મારા કઈ મહાભાગ્યના ઉદયથી આ પવિત્ર સંયમ મળે છે. પણ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
હારના જિત
મને મારા કુટુમ્બના મોટા ભય છે. હુ મારા પિતાને એકના એક જ પુત્ર છું અને તાળે જ પરણેલા, એટલે આ સયમના સમાચાર એમને મળતાં જ એ મને લઈ જવા હમણાં જ આવશે. મેહમગ્ર માણુસા મને ધ્યેયથી ચલિત કરવા અનેક ઉપદ્રવેા કરશે માટે આ સ્થાન છેાડી દેવું મને યાગ્ય લાગે છે—પછી જેવી આપની ઇચ્છ * ભાઈ સમુદાય મોટા છે, બાળ અને વૃદ્ધ સાધુએ મારી સાથે ઘણા છે; એ બધા અત્યારે એકદમ વિહાર કેમ કરી શકે? ” મૂંઝ વર્ષોથી હાથ પર માં ટેકવી આચાર્યે કહ્યું.
64
“ તે! આપણે બે જણ અહિથી વિહાર કરીએ તો ? સાધુ સમુન્ દાયને એક મહામુનિને ભળાવી આપશ્રી મને સાથે લઇ વિહાર કરવા કૃપા ન કરો ? જો કે આથી આપને જરા કષ્ટ સહન કરવું પડશે, પણ આપણે ધમાલમાંથી ઉગરી જઇશું ” નવે ઉકેલ કાઢતા ધનપાલે કહ્યું. 66 આ મા ઠીક છે. '' પ્રસન્ન થયેલ આચાયે કહ્યું.
""
રજની ધીમે ધીમે જામતી હતી. જંગત. અન્ધકારમાં લપેટાનું જતું હતું. મુનિ ધનપાલ ચાલ્યેા જતા હતા અને એની પાછળ પાછળ લાકડીને ટેકે ટેકે વૃદ્ધ આચાય ચડદ્ર ચાલ્યા જતા હતા. એ કાજળ ધાળ્યા અધારામાં એક ખાડા આબ્યા, એમાં એચિતા આચાય ચડદ્ર ગબડી પડયા, શિષ્યે એમને ધીમેથી ઉઠાડયા, ધૂળ ખંખેરી, ધીમે ધીમે ફરી ચાલવા લાગ્યા. થેાડે દૂર ગયા ત્યાં ઝાડના એક હુંઠા સાથે જોરથી આચાય અથડાઈ પડયા અને એવી ઠાકર વાગી કે પગની આંગળીમાંથી લાહીની ધારા વહેવા લાગી. અને આ વેનાથી વિલ બનેલ ચંડસ્ત્રને દબાયેલા ક્રાધ, કરંડિયામાંથી સાપ ઉછળી પડે તેમ ઉછળી પડયા.
66
એ દુષ્ટ !આ તે શું કર્યું ? મે તને નહોતું કર્યું કે પહેલા જઇને રસ્તે જોઈ આવે ? આ ખાડા-ટેકરાવાળા ઉન્માર્ગે મને શું કામ લઇ આવ્યેા ? હું શાન્તિથી અવન્તીમાં બેઠા હતા પણ તારી દીક્ષાના કારણે મારે અંધારી રાત્રે આમ ભાગવું પડયું અને આ વૃદ્ધાવસ્થામાં તારા
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
હારની જિત
૧૨) માટે હેરાન થવું પડ્યું. પણ દુષ્ટ, તું માર્ગ પણ ઈ ન આવ્યો ?” આમ કહી ક્રોધથી ધમધમતા ચંડકે ડંડાથી એના માથા પર પ્રહાર કર્યો. જાત પર કાબૂ ખે તેનું નામ ક્રોધ ! ક્રોધ આવે ત્યારે જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીનું અત્તર મટી જાય છે. બંને એક જ કોટિના! તાજે જ લેચ કરેલો હવે, માથું આવ્યું હતું, દંડનો જરાક પ્રહાર થતાં જ એકદમ માથામાંથી લોહી ધસી આવ્યું. કોણ જાણે લેહી જ એના જીવનની દિશા પલટાવવા નહિ પ્રગટયું હોય !
આ ઘા વાગવી છતાં ધનપાલ શાન્ત જ રહ્યો. એ વિચારવા લાગેઃ “હાય રે! હું કે ઉપદ્રવી ! આ મહાભાગ્યશાળી આચાર્ય સાધુ સમુદાયમાં શાન્તિથી સંયમ જીવનમાં વિહરી રહ્યા હતા. મેં આવી આમને અન્જારી રીતે ઉપાડયા, અને મુશીબતની ઊંડી ખાડીમાં ઉતાર્યા આ પાતકમાંથી હું મુકત કઈ રીતે થઈશ ? ક્યાં એ ભક્તિભર્યા હૈયે આ-જન્મ સેવા કરનારા પવિત્ર શિષ્ય અને ક્યાં હું પ્રથમ દિવસથી જ પીડા આપનાર અધમ શિષ્ય ? હવે હું ખૂબ સંભાળીને ગુશ્રીને દોરું કે જેથી આમને જરા પણ વ્યથા ન થાય !” આમ ગુશ્રીનું ભલું ઇચ્છતે અને આત્માને ધિકારતે એ
ખૂબ સંભાળપૂર્વક ચાલવા લાગે એનું મન પવિત્ર ઊર્મિઓમાં - વારંવાર ડૂબકી મારવા લાગ્યું. પશ્ચાત્તાપના પવિત્ર ઝરણામાં એ ફરી ફરી સ્નાન કરવા લાગ્યો. કર્મને મેલ એના આત્મા પરથી નીકળી ગયો. જીવનમાં અંતરાય કરતું અંધારું દૂર થયું. પ્રકાશ - ઝળહળી ઉઠ્યો. અને અનંત જ્યોતથી પ્રકાશને કેવળજ્ઞાનને દિપક એના હૈયામાં પ્રકાશી ઉઠે
'પૂર્વનાં દરબારના દરવાજા ઊષા બોલી રહી હતી. સૂર્યના આગમનની તૈયારીઓ થઈ રહી હતી. લંગડે અરુણ ચારે બાજુ કુમકુમ વેરી રહ્યો હતો. પંખીઓ સ્વાગતનાં ગીત લલકારી રહ્યાં હતાં. એવામાં સૂર્યને રથ-સૂર્યનારાયણના ઘડાનો ખરીથી ઊડેલી પ્રકાશની ધૂળના ગોટે ગોટા ઉડાડત–દેખાણે. એ પ્રકાશના ગોટા
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
હારલી જિત મુનિ ધનપાલના માથામાંથી નીકળતા લોહીના રંગ સાથે હરીફાઈ કરો રહ્યા હતા. તે જ વખતે આચાર્ય ચંદ્રની નજર એ લોહી ખરડાયેલા શિષ્યના માથા પર પડી. એ દશ્ય જોતાં જ આચાર્ય દ્રજી ઉડ્યા, એને આત્મા પોકારી ઉઠ્યો.. હાય રે ! આ શું! પ્રભે! પ્રભો! મને સદબુદ્ધિ આપ. મારું જીવન વિવેકય બની રહ્યું છે. ક્રોધ અને અભિમાનની અસર મારા પર સામ્રાજય જમાવી ગઈ છે. જીવનના વાસ્તવિક માર્ગને ભૂલી મન આજે વિવક ભ્રષ્ટ બનતું જાય છે. હું નીકળ્યો હતો જીવનનો સાધના કરવા, જીવનને ઉચ્ચ બનાવવા, જીવનના મર્મને પામવા, ક્રોધને વિજય કરવા-પણ આજે ? આજ તે હું અવનતિની ગર્તામાં ગબડી રહ્યો છું. સમજ પડતી નથી કે આ વિપરીત ગતિ કેમ? એક ધ્યેયનિષ્ઠ જીવનને આ દિધા ! જ્ઞાની અને ક્રોધી ! ગઈકાલને સંયમી આવી ક્ષમા રાખે અને વર્ષોને સંયમી સળગતા લોખંડને ગોળ બને ! ધિક્કાર છે મને ! વર્ષો સુધી તપ કરું તેમાં શું વળે ક્રોધ આગળ પામર ને પરવશ બની જનારા આચાર્ય કરતાં આ નૂતન સાધક કેટલો શ્રેષ્ઠ છે ! જીવનની મહત્તા માળા, જપ, દીક્ષાના વર્ષો કે તપ ઉપર નથી પણ એની માનસિક સાધના ઉપર છે. માનસિક સાધનાવિહોણા સાધક માટે આ બધું કષ્ટ રૂપ જ ગણાય”આમ આત્મનિંદા કરતા આચાર્ય શિષ્ય પાસે ક્ષમા-માફી માગવા લાગ્યા, “ભાઈ ! મારા અપરાધની ક્ષમા આપ.” પશ્ચાત્તાપના આંસુ પાડતા આચાર્યશ્રીના જીવનમાં કૈવલ્ય જ્યોત પ્રગટી ગઈ. આત્મા પર ચોંટેલા પાપના મેલને જોવા માટે પશ્ચાત્તાપનાં આંસુ કરતાં પવિત્ર જળ બીજ કયું હોઈ શકે ? જીવનના અંધકારને ઉલેચી ગુરુ-શિષ્ય પૂર્ણ પ્રકાશમાં વિહરવા લાગ્યા કે
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
મા ન વતા ની ભવાઈ
આ શું? ગરીખે જ્યારે અન્ન વિના નરકની યાતના ભોગવી રહ્યા છે, ત્યારે આ શ્રીમન્તા હાસ્યની લ્હાણ કરી રહ્યા છે, નૃત્યની મહેફિલ ઉડાવી રહ્યા છે, સંગીતના જલસા કરી રહ્યા છે, વિભૂષાથી વિભૂષિત ખની ડેલી રહ્યા છે અને અન્નના ફૂટ ગેાઠવી ત્થા છે! અરે, અરે ! શું આ જ માનવતા ?
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાંજનો સમય હતે, સાતેક વાગ્યા હતા. ઉપાશ્રયની ગેલેરીમાં હું ઊભો ઊભ મનહર સંધ્યાનું દર્શન કરતો હતે. કુદરતની લીલા આકાશમાં કોઈ અલૌકિક રીતે જામી હતી. રંગ તે આકાશમાં છૂટે હાથે રવામાં આવ્યું હતું. કુદરતના ભંડારમાં રંગની કયાં ખેટ છે ? સંધ્યાની એ ભવ્ય રંગલીલા જોઇ, મારું હૈયું નાચી ઊઠયું. .
એ જ સમયે મારી નજર એક દશ્ય પર પડી. કદી ન ભૂલાય એવું એ દશ્ય હતું. સહૃદયી માનવીના આનંદને ચૂસી લે એવું એ દશ્ય હતું. એ દશ્યમાં માનવતાની ભવાઈ હતી, એમાં વિધિનું ક્રૂર અટ્ટહાસ્ય હતું!
એક બાઈએ, એઠવાડ કાઢી વધેલાં રોટલાનાં ચાર ટૂકડાં એટલા પર ફેંક્યાં. એ જોઈ, ભૂખ્યા કૂતરાં એ ટૂકડાઓ પર ત્રાટકી પડયાં. તે જ ક્ષણે એક કાળભૂખ્યો માનવી ધસી આવ્યું. એના પેટમાં ભૂખના ભડકા થઈ રહ્યા હતા. ભૂખને માર્યો એ ગીધડાની જેમ ભમી રહ્યો હતે. એણે કૂતરાંઓને ટૂકડાં ખાતાં જોયાં અને એ એકદમ સમળીની જેમ ત્યાં પહોંચી ગયો. પોતાની ફાટેલી ટેપીવતી એક ઝડપ મારી, બે ટુકડા, એણે પડાવી લીધાં. એ ટૂકડાં કૂતરાનાં એઠાં હતાં, અર્ધા ચવાઈ ગયેલા હતા. કૂતરાં, એના પર ધસે એ પહેલાં તે એણે એ ટૂકડાં મેંમાં મૂકી દીધાં. જાણે નુતન જીવન ન મળ્યું હોય તેમ મલકાતે એ ચાલતે થયો ! એ આગળ ચાલતે હતો. એની પાછળ શેરીનાં કૂતરાં હતાં. ..ભસ, ભસ ને ભસ
કૂતરાં ખૂબ ભસતાં હતાં તેમ તે કાળભૂખે માનવી ખૂબ હસતે હતો !
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
માનતાની ભવાઈ
કૂતરાં માનવીની આ ભવાઈ જેઈ ભસતાં હતાં, એની ક્રૂર અવહેલના જોઈ ભસતાં હતાં.
ભૂખે માનવી, માનવજાતની આ અનાથ નિર્ધનતા જાઈ, હસતે હતે. એ કહેતે હવે
ઓ હીનકમ માનવ ! તારે માટે આજે સંસારમાં કયાંય સ્થાન નથી. પશુઓ માટે પાંજરાપોળ, પણ તારા માટે તે તે પણ નથી.”
ભસવામાં હસવું–ને– હસવામાં ભસવું તે આનું નામ!
Page #130
--------------------------------------------------------------------------