________________
એક આની
ઉપડી ત્યાં સુધી એ પ્રવાસીને જોઈ રહ્યાં. ગાડી ગયા પછી એ નાચતા-કુદતો સ્ટેશન પર ટમ ટમ બળતા દીવા પાસે આવ્યો અને આનન્દભર્યા નયને મળેલા પૈસાને નિરખવા લાગ્યા. આનન્દથી ઘેલો બનેલો એ પેલી આનીને ચુંબન કરવા જતો હતો પણ આની નયન-નજીક આવતાં થંભી ગયો.
ખંજરના ઘા જેવો એણે આંચકે ખાધે, એનો આનન્દ ઓગળી ગયો. મેં પરથી લોહી ઊડી જવા લાગ્યું, બે પળ પૂતળાની જેમ અવાફ બની એ આની સામે જોઈ જ રહ્યો.
એના મેને ભાવ અણધાર્યો બલાયેલો જોઈ મેં પૂછયું કેમ ભાઈ ! શું વિચારમાં ?”
પિતાની ફાટેલી ટોપી માથા પર સરખી ગોઠવતાં એણે કહ્યું “મહારાજ ! શું કહું આપને આ ઇન્સ્ટીટાઈટ ધોળાં લૂગડાંવાળાઓની વિાત ? મારું પાણી મફતમાં પી. ગયા એ તે ઠીક, પણ સાથોસાથ એક પઈસામાં પણ ન ખપે એવી સાવ ખેટી એક આની આપી ગયે અને બે પૈસા લેતે ગયે.”
એના દર્દભરેલા આ શબ્દો મારા હૃદયમાં ભાલાની જેમ ભેંકાઈ ગયા ! ગઠજથી એક માઈલ દૂર એના ગામે એને જવાનું હતું એટલે એ પોતાના ગામ ભણી નિરાશ ડગલાં ભરવા લાગે.
“ એ રીતે મેં અને સ્ટેશનમાસ્તરે આજ વાત પર કલાક સુધી વિચારણા કરી. માનવીનું નૈિતિકદષ્ટિએ કેટલું પતન થયું છે ! માણસ ચોખ્ખાઈ રાંખે, સારો દેખાવવા પ્રયત્ન કરે, બહારની ટાપ–દીપ કરે; ભણતરમું અભિમાન કરે; પણ શું ભણતરને આ જ અર્થ કે એ અભણે ને યુક્તિપૂર્વક છેતર્યા કરે!
હાય રે! જીવનને સુધારવા માટે જે જ્ઞાન મેળવ્યું તે જ જ્ઞાન છે. આજે જીવનને બગાડતું હોય તે હવે કોની આગળ રુદ્ધ કરવું?
