Book Title: Revati Dan Samalochna
Author(s): Ratnachandra Maharaj
Publisher: Shwetambar Sthanakwasi Jain Vir Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/035225/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2462. 233Cr sadlaaalnth samAlocanA" mUla-vRtti - hindI anuvAda sahita ) le0 paM0 zatAvadhAnI muni zrI ratnacandrajI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA

-- [ mUla-vRtti hindI anuvAda sahita ] lekhaka zatAvadhAnI paM0 mahArAja jI pracindrajI kamI hindI-anuvAdaka . paM0 zobhAcandrajI bhArata yAyatIrtha prakAzaka zrI0 zve0 sthAjaina vIra maNDala, kekar3I vi0 saM0 prati vIra saMvat 2461 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nathamala luNiyA dvArA Adarza presa (kesaragaJja DAkakhAne ke pAsa ) ajamera meM chapI saJcAlaka-jItamala lUNiyA jaina samAja ke isa bar3e bhArI presa meM saba prakAra kI chapAI bahuta umadA, sastI aura jaldI hotI hai / %3 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana " jaineM jayatu zAsanam " bhagavAn mahAvIra kA zAsana jayavanta barto, vijayazAlI ho aisI bhAvanA pratyeka jaina meM hotI hai-- honI cAhiye ! tIrthaMkaroM ke yuga meM unake zAsana ke sAdhu zrAvaka meM kitanI prema vRtti, kitanI dharma, bhAvanA, kaisA pApabhirutva, zrAtmaveSaka vRtti aura kaisA zAsana prema thA ! isakI sabUta jinAgama aura pUrvAcAyoM ke granthAdi par3hane se spaSTa hotA hai / eka hI samaya meM pArzva prabhu ke zAsanavartI muni aura mahAvIra prabhu ke zAsanavartI muni the; kintu paraspara kI vinItatA, satyAnveSaka dRSTi aura nirahaMtva jAnakara hameM bar3A AlhAda hotA hai ( dekhiye uttarAdhyana sUtra adhya0 23 ) unhIM pArzva prabhu, mahAvIra prabhu evaM anya tIrthakaroM ke samaya meM nAnA kriyAkAMDa meM rakta parivrAjaka, sanyAsI, tridaMDI, tApasa Adi bhI the; kintu jinezvara ke sacce sAdhu zrAvakoM kI unapara kaisI mAdhyastha dRSTi, anukampA buddhi aura Atma dharma ke sanmukha prANImAtra ko lejAne kI kaisI paropakAra vRtti thI ! ( dekhiye bhagavatIjI ke kayI zataka va uddezya unake varNana se bhare haiM: ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] Aja eka pramu mahAvIra ke zAsana meM unhIM ke tattvajJAna aura philosaoNphI ko mAnane vAle jaina zvetAmbara, digambara, sthAnaka vAsI, teraha panthI zrAdi phikoM meM aura usake bhI aneka prabhedoM meM baTe hue haiN| una saba jainoM ke tIrthakara ( iSTa deva), navakAra mantra (iSTa jApya) aura tatvajJAna meM koI pharka nahIM hai / bilkula eka vAcyatA hote hue bhI kriyA kAMDoM kI, paramparA kI vibhinna mAnyatAoM ko pradhAnatA dekara paraspara meM lar3a rahe haiN| pattoM ke liye hama mUloM ko cheda rahe haiN| digambara bhAI kaheM ki, zvetambaroM ke mahAvIra ne mAMsa khAyA aura zvetAmbara kaheM ki, digambaroM ne strI-zUdroM ke adhikAra chIna liye, brAhmaNatva ko apanAyA ityAdi se mahAvIra ko kalaMkita kiyaa| isa prakAra pArasparika visaMvAda se ajainoM ko ha~sane kA, Apake ISTadeva mahAvIra prabhu ko aura jaina zrAgama graMthoM ( tatvajJAna ) ko kalaMka dene kA maukA milatA hai| apane Apako vidvAn mAnane vAle, zAsana ke hitaiSI kahalAne vAle, zAstra ke marmajJa mAnane vAle zropa svayaM hI una pratispardhi ke kulhAr3e ke hAthe ho jAte haiN| kyA zvetambaroM kA mahAbIra aura digambaroM kA mahAbIra bhinna hai ? karmaphilaoNsophI aura tatvajJAna meM pharka hai ? kabhI nhiiN| adhika se adhika itanA kaha sakate ho ki, hama eka hI pitA ke pRthaka 2 putra haiN| unhIM vIra paramAtmA ke nirdiSTa mokSamArga ko pahu~cane ke bhinna 2 mArga mAtra hamAre pUrvaja prAcAryo ( jo ki, chagrastha hI the, bhale hI hamase kucha adhika buddhimAna hoMge) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 ] ne batAye haiM / ataH kriyAkAMDa kI prathA kucha bhale hI bhinna hai; kintu dhyeya eka hI hai| zvetAmbara digambaroM para yA digambara zvetAmbaroM para kalaMka dete haiM, ve donoM pramu mahAvIra ke zAsana para hI kuThArAghAta karate hai / syAdvAda nyAyako samajhane vAle vividha nayavAdoM se bhI samanvaya kara sakatA hai, to kiMcit sthUla bheda vAle zvetAmbara digambara mAnyatAM kA samanvaya to ati sulabha hai hii| jaba ki, digambara bhAiyoM ne zvetAmbara AgamoM para AkSepa karake mahAvIra ne mAMsAhAra kiyA hai aisA bhagavatI sUtra ke 'revatI dAna' ke adhikAra meM siddha karake zvetAmbara AgamoM ko tuccha samajhAne kI ceSTA kI hai to una bhAiyoM ko satya samajhAne ke liye, unakI dayanIya dazA ko sudhAra lene kI anukampA vRtti se jaina-dharma divAkara paM0 ratna zatAvadhAnIjI ratnacandrajI mahArAja ne 'revatI dAna' ke viSaya meM AgamoddhAra samiti ke vidvAn muni sadasyoM ko upasthiti meM jayapura virAjate samaya yaha nibandha likha kara digambara bhAiyoM kA bhramanivAraNa kiyA hai| muni zrI ne vaidyaka ke prAcIna granthoM (vaidyaka zabda sindhu, vanauSadhi darpaNa, kaiyadeva nighaNTu, zAligrAma nighaNTu Adi) se, vaiyAkaraNIya granthoM ( kArikAbalo, suzruta saMhitA Adi ) se zabda koSa granthoM (zabdArtha cintAmaNi Adi) se, kAvyapranthoM ( vAgbhaTa Adi) se; aise 2 prAcIna evaM vizvasta granthoM se isa samAlocanA meM yaha siddha kiyA hai ki, jina zabdoM (mArjAra, kukaTa, kapota Adi) ko ekArtha vAcI ( pazu, pakSI) samajha kara Apatti kI jAtI hai, ve zabda vanaspati ke nAma vAcI bhI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka zabda ke aneka artha hote haiN| sabhI phirke ke jaina bhagavAn kI vANI ko anekArtha yukta to mAnate hI haiN| phira inhIM zabdoM ko ekArthI mAna lenA bhagavAn kI vANI kA apamAna karanA, yA apanI tucchatA batAnA yA apanI haThavAdI buddhi kA pradarzana nahIM hai ? . adhika to kyA kaheM ! eka sIdhI-sAdI bAta hai ki, yAjJikAdi aneka prakAra kI hiMsA ko roka kara ahiMsA kA jhaNDA UThAne vAle, pakAye hue mAMsa meM bhI samucchima jIvoM kI utpatti manAne vAle, pRthvI-vANI-vanaspati jaisI jIvanAvazyaka bastuoM ke sacita bhakSaNa meM hiMsA batAne vAle, apratiprAtI AyuSya vAlI deha dhAraNa karane vAle pramu mahAvIra pazu-pakSI kA mAMsa kA bhakSaNa kara hI kaise sake ? jaina dharma kA nAma zravaNa karane vAle ko vidharmI bhI ise maMjUra nahIM kara sakatA / to bar3e Azcarya aura kheda kI bAta hai ki, inhIM mahAvIra ke putra digambara jaina bhAiyoM ko yaha kaise sUjhI? aisA bhI mAna liyA jAya ki, digambara bhAiyoM ko zvetAmbara sUtroM para AkSepa karanA thA, to bhI kyA Aja taka kisI zvetAmbarIya sAdhu yA zrAvaka kI hiMsA kI aura pravRtti dekhI ? yadi zvetAmbarI loga ukta zabdoM kA pazu-pakSI artha karate to ve avazya mAMsAhArI hue hote parantu aisA Aja taka dekhane meM nahIM pAyA hai| mujhe sampUrNa vizvAsa hai ki, digambara bhAI isa revatI dAna samAlocanA ko par3hakara apane mantavya ko sudhAra leMge aura zvetAmbarIya jaina bhAI bhI revatI dAna ke zabdoM kA. paramArtha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / .. [ 5 ].. samajha kara bhrama meM par3e hue bhAiyoM kA bhramanivAraNa kareMge / sujJeSu kiM bahunA ? byAvara (rAjapUtAnA.) ! jina zAsana kA tuccha sevaka mahAvIra jayanti vI. saM. 2461 / dhIrajalAla ke turakhiyA vi. saM. 1992 caitra zuklA 13 | oN. adhiSThAtA, jaina gurukula byAvara noTa:-revatI-dAna kA spaSTIkaraNa khAsa kara una digambara paMDitoM ke liye likhA gayA hai, jo ki, zvetAmbara Ag2amoM ke manamAne asaMbaddha zabdArtha karate haiM / ina paNDitoM ko vidvatA evaM yukti pramANa sahita unakI priya bhASA saMskRta meM hI paM0 muni zrI stracandrajI mahArAja ne yaha padya gadyAtmaka nibandha likhA thA, jisakA lAbha Ama janatA ko bhI mile yaha Avazyaka samajha karake eka digambara nyAyavAdI paMDitajI ne hI isakA manuvAda kara dene kI kRpA kI hai, ataH unako dhanyavAda diyA jAtA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khuza khabara eka pandha do kAja zrI jaina gurukula, byAvara ne apanA presa (chApAkhAnA) zurU kara diyA hai yadi Apa hiMdI, gujarAtI, iMgliza bhASA meM kisI prakAra (kuMkuMm patrikA, hu~DI, parce, risITa buka, choTI bar3I pustaka Adi ) kI sundara zuddha chapAI kA, kArya karAnA cAhate haiM to gurukula pri0 presa meM hI chapAne kA ArDara diijiye| ApakA kAma ThIka samaya para, sundara aura zuddha prakAra se hogaa| dAma bhI vAjiba lagegA aura gurukula ke udyoga vibhAga ko uttejana milegaa| patra vyavahAra kA patAmainejara, zrI jaina gurukula priMTiGga presa ___ byAvara ( rAjapUtAnA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zabda mahAnubhAvo, 'zvetAmbara mata samIkSA' pustaka tathA jaina mitra Adi patroM meM revato kA bhagavAna ko diyA AhAra abhakSa thA tathA aura bhI kaI Aropa vizva vandya vIra bhagavAna para par3hakara romAMca kAMpane lge| AkSepoM ko nirmUla siddha karane ke lie parama pUjya, prAtaH smaraNIya zatAvadhAnIjI paMDita muni zrI ratnacandajI svAmI ne 'revatI dAna samAlocanA' zIrSaka lekha likhA, jo jaina prakAza ke utthAna ( mahAvIrAMka ) meM prakAzita ho cukA hai| kintu lekha saMskRta bhASA meM hone ke kAraNa Ama janatA ko lAbha kama de sakA / ataH sarva sAdhAraNa ke hitArtha yaha lekha hindI bhASAnuvAda sahita prakAzita kiyA gayA hai / lekha meM svAmIjI mahArAja ne sapramANa, Agama, tarka va zabda zAstrAnusAra vipakSI samAja kA bhrama nivAraNa va samAja para Aropita kalaGkoM ko nirmUla siddha kara diyA hai aura yaha bhalI bhA~ti ullekhita hai ki revatI kA diyA huA AhAra kaisA thA ? Agama va zabda zAstrAnusAra yaha svayaM siddha hai ki kapota kukkuTa, mArjAra Adi zabda kevala pazu dyotaka hI nahIM, kintu banaspati dyotaka bhI haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] jo mahAnubhAva hamAre Agama, sAmpradAyika kaTTaratAvaza, dekhate haiM, ve sUtroM ke rahasya kI khoja to kevala khaMDanAtmaka dRSTi se hI hI na samajha sake to bhalA kAraNa paMDita ajitaprasAdajI zAstrI ne apanI kI dhuna meM revatI ke lie mAMsAhAriNI Adi zabda likhane kA dussAhasa kiyA hai jo zrI zvetAmbara AgamoM kI anabhijJatA kA spaSTa paricaya hai / vAstavika bhAva dUra rahI / isI kIrti va khyAtI pAThaka, isa pustaka ko jijJAsA bhAva va tatva nirNaya kI dRSTi se par3heM aura vAstavika rahasya kA nirNaya kareM 1 namra nivedaka dhanarAja jaina maMtrI zrI zvetAmbara sthAnaka vAsI, jaina vIra maMDala kekar3I ( ajamera) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zve. sthA. jaina vIramaNDala, kekar3I kA saMkSipta paricaya kekar3I (ji0 ajamera ) meM pahile koI sthA0 jaina saMsthA nahIM thii| na koI vidvAna muni mahAtmA kA padhAranA hotA thaa| sad bhAgya se saM0 1987 phAlguna kRSNa 2 ko mahAvairAgI, ekAnta mauna yogI premI, Adarza brA0 bra0 zrAtmArtha muni zrI mohanaRSijI mahArAja zrI kA padArpaNa huaa| muni zrI ke upadezAmRtase sthA0 naina zrI saMgha meM nUtana jAgRti huI aura caitra zuklA 1 saM0 1988 ko ukta maMDala kI sthApanA huii| ____maMDala ke dharma premI utsAhI maMtrI dhanarAjajI jaina aura sabhAsadoM ne zrI saMgha kI sevA karanA prArambha kiyA, jaba se prati varSa cAturmAsa (munivara yA mahAsatIjI ke ) hone lage / dharmasthAnaka bana gayA aura sUtra battIsI, TIkAe~, tathA sAmAjika, dhArmika, rASTrIya Adi 1500 pustakoM kA saMgraha ho gyaa| isa prakAra pustakAlaya aura vAcanAlaya cala rahA hai / maMDala ke Aya vyaya aura kArya kI riporTa yathA samaya prakaTa hotI rahatI hai| ukta maMDala kI tarpha se hI isa samAlocanA kI 500 prati chapAyI gayI hai| sthAna 2 para aisI susaMgaThita saMsthAe~ kholakara zAsana sevA kA suyoga prApta karanA jaina bhAiyoM kA pavitra kartavya hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhAra bhUta granthoM kI sUcI 1. vanauSadhi darpaNa-saM0 kavirAja birajacaraNa guptA kAvya bhUSaNa, rAjavaidya, kUca ( vihAra ) saM0 1909. . 2. muzruta saMhitA-hindI bhASAnuvAda yukta, prakAzaka zyAmalAla, zrIkRSNalAla, san 1896. 3. vaidyaka zabda sindhu-pra. kavirAja zrI umezacanda gupta san 1894... 4. kArika valI---siddhAnta muktAvalI sahiMtA zrI vizvanAtha paMcAnana bhaTTAcArya viracitA san 1912 pra. gu. priM. presa 5. kaiyadeva niyaNTu-kartA AyurvedAcArya paM. surendra mohana _B.A. vaidya kalAnidhi (kalakattA), prAcArya-dayAnaMdA / yurvedika kaoNleja lAhaura tA. 20-3-1928. pra. meharacaMda lakSmaNadAsa, saidamiTThA bAjAra, lAhaura. 6.zabdArtha cintAmaNi-prakA. medapATezvara mahArANA sA. zrI. sajjanasiMhajo ( udayapura ). sa. 1940 meM udaya sajjana yaMtrAlaya se prakAzita. 8. zAligrAma nighaNTu-saM. zAligrAma vaizyaH ( murAdAbAda ) pra. khemarAjaH zrIkRNadAsaH ( bambaI ) saM. 1969. 8. vAgbhaTTa-aruNadatta praNIla vyAkhyA sahita pra. pANDuraMga jAvajI (nirNayasAgara mudraNAlaya) ___ bambaI. zakAbda 1846 san 1925. revatIdAna samAlocanA ke sampAdana meM uparokta granthoM kA AdhAra liyA hai| ataH ukta granthoM ke sampAdaka evaM prakAsakoM kA AbhAra prakaTa kiyA jAtA hai| lekhaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketa sUcI hemacandrAcArya rAjanighaNTu vargaH trikANDazeSaH bhAvaprakAza pUrva bhAga suzruta sutrasthAna adhyAya medinI vAgbhaTa uttarakhaNDa, uttara taMtram ratnAvalI rAja:vallabhaH paricchedaH revatIdAna samAlocanA hindI bhASAnuvAda ko prati 1000 nimna sajjanoM ne apane kharca se chapAyI haiM / ve dhanyavAda ke pAtra haiN| zrI zve. sthA. jaina vIra maNDala, kekar3o prati 500 zrI. kuzAlacandajI abhayakumArajI, alvara prati 100 zrI. virajalAlajI rAmabaksajI jaina , zrI. choTelAlajI pAlAvata jaina , zrI. kAMdhalA ke sujJa zrAvaka bhAI ,, , 200 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 0 0 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA zrImAn mitrasena palTUmala jaina kAMdhalA kI tarapha se 200 pratiyA~ bheTa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM zraI // revatI- dAna-samAlocanA lekha :---- zatAvadhAnI paMDita mahArAja zrI ratnacaMdrajI svAmI maMgalAcaraNam / prArIpsitanibandha parisamAptyarthamiSTadevatAnamaskArAtmakamaGgalamAtanAMti namaskRtya mahAvIraM, bhavapAthodhipAragan / revatIdattadAnArthe, yAthAtathyaM vicintyate // 1 // namaskRtyeti -- upapadavibhakteH kAraka vibhakterbalIyastvAnmahAvIramita kArakavibhaktirdvitIyA / zranyeSvapISTadeveSu satsu vizeSatayA mahAvIrasyopAdAnaM vartamAnazAsanapatitvAtprakRtanibandhena tasya sambandhAzca / yuddhavijetA vIraH, karmayuddhavijetA tu mahAvIraH, vIreSvapi mahAn vIraH, atulaparAkramadarzako vardhamAnasvAmItyarthaH / ka parAkrama darzita ityata Aha-bhaveti, bhavaH saMsAraH sa evAgAdhatvAtyAthodhiH samudrastasya pAramantaM gacchatIti bhavapAthodhipAragastam / - revatIti, revatakhyA meriDhakagrAmanivAsinI kAcid gRhiNI, yayA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM aI // revatI-dAna-samAlocanA (hindI bhASAntara) maMgalAcaraNa jisa nibaMdha ko prAraMbha karane kI icchA kI hai usakI samApti ke lie iSTa deva ko namaskAra rUpa maMgalAcaraNa karate haiM___ saMsAra-samudra ke pAra pahuMce hue mahAvIra ko namaskAra karake revatI dvArA die hue dAna ke viSaya meM vAstavikatA kA vicAra kiyA jAtA hai // 1 // upa pada vibhakti se kAraka vibhakti adhika balavatI hotI hai, ataH yahA~ 'mahAvIram' pada meM dvitIyA kAraka vimakti kA prayoga kiyA gayA hai| iSTa deva to mahAvIra ke atirikta aura bhI haiM kintu mahAvIra hI vartamAna zAsana ke svAmI haiM aura prakRta nibaMdha kA saMbaMdha unhIM se hai, isalie maMgalAcaraNa meM unhIM kA grahaNa kiyA gayA hai| yuddha ke vijetA ko vIra kahate haiM kintu kama-yuddha meM vijaya pAne vAle ko mahAvIra kahate haiN| arthAt vIroM meM bhI jo mahAn vIra ho so mahAvIra / mahAvIra pada se yahA~ atula parAkrama dikhalAne vAle vardhamAna svAmI kA artha liyA gayA hai| ____ vardhamAna ne kahA~ atula parAkrama dikhalAyA hai ? isakA samAdhAna karane ke lie kahate haiM-mava arthAt saMsAra, yahI saMsAra bhagAdha hone ke kAraNa mAnoM samudra hai, usake pAra arthAt anta taka jo jA pahuMce vaha 'bhavapAthodadhipAraga' kahalAtA hai| matalaba yaha hai ki vardhamAna svAmI ne mokSa prApta karane meM atula parAkrama dikhalAyA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA ~~~~~~~~ mahAvIrasvAmyartha siMhAnagArAya bhaiSajyaM pratilAbhitam / tayA dattaM yahAnaM tasyAH padArthastadviSaye keSAMciccha kA vidyate, yattahAnavastu mAMsamAsIdanye vadanti tadvastu vanaspatiphalAdijanyamauSadhamAsIdatra pakSadvaye kiM yathAtathamiti vizeSeNa paryAlocanapUrvakaM pramANapurassaraM cintyate vicAryata ityarthaH // 1 // vorasya rogotpttiH| revatIdAnasya prayojanaM mahAvIrasvAminaH zarIre rogotpattiH / tasyAzca nimittaM vardhamAnasvAminaM prati gAzAlakena prakSiptA tejolezyA taddarzanAyAha gozAlakena vikSiptA, tejolezyA jinaM prati / yadyapi nAsparzadIra, tathApyabhUdvayathAkarI // 2 // gozAlakeneti-asya vistRtArthastu bhagavatIsUtre paJcadazazatake / atra tu sambandhamAtradarzakaH sNkssitaarthH| gozAlakaprakSiptatejolezyAyA mahAvIrasvAmizarIreNa saha saMparko nAbhUta, zarIrasamIpapradezAdeva tasyAH parAvRttatvAt / tathApi sAmIpyenAghAtajanakatvAtsA tejolezyA rogotpattijanakA'bhavadityarthaH // 2 // rogasvarUpam / mahAvIrasvAminaH kIdRzo rogo'janItyAha pittajvarastato jAtastathA varcasi lohitam / ___ asahyo viSulo dAho, dehe vIrasya caabhvt||3|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI - dAna - samAlocanA revatI, meMDhaka grAma meM rahane vAlI eka gRhiNI (gRhastha strI) thI jisane mahAvIra svAmI ke lie, siMha anagAra ko auSadha dAna diyA thA / revatI dvArA diye hue dAna ke viSaya meM kinhoM- kinhIM ko AzaMkA hai| kisI kA kahanA hai ki usane 'mAMsa' diyA thA aura koI-koI kahate haiM ki mAMsa nahIM balki banaspati ke phala vagairaha se banI huI davA dI thii| ina donoM pakSoM meM se kauna sA pakSa satya aura kauna sA asatya hai ? isakA vizeSa rUpa se Alocana aura pramANa pUrvaka vicAra kiyA jAtA hai // 1 // vIra ko rogotpatti * 5 mahAvIra svAmI ke zarIra meM roga kI utpatti honA revatI ke dAna kA nimitta thA aura roga kA kAraNa thA - gozAlaka ke dvArA mahAvIra svAmI . 'para pheMkI huI tejolezyA / isI bAta ko batalAte haiM gozAlaka ke dvArA bhagavAn kI ora pheMkI huI tejolezyA ne yadyapi vIra bhagavAn ko sparza nahIM kiyA, to bhI usase unheM vyathA ( roga janya pIr3A ) ho gaI || 2 || isakA vistRta vivaraNa bhagavatI sUtra ke pandrahaveM zataka meM hai / yahA~ sirpha prakaraNa batAne ke lie saMkSepa meM kaha diyA hai / gozAlaka ke dvArA phraiMkI huI tejolezyA kA mahAvIra svAmI ke zarIra ke sAtha sparza nahIM huA thA - zarIra ke pAsa se hI vaha lauTa gaI thii| Ane ke kAraNa usane AghAta utpanna kara diyA yoga kI utpatti kA kAraNa kahA gayA hai // 2 // phira bhI samIpa taka aura isI kAraNa use roga kA svarUpa mahAvIra svAmI ko kaisA roga huA thA, yaha batAte haiM tejolezyA samIpa Ane se bhagavAn vIra ke zarIra meM pica www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA pittati-tatastejolezyAsAmIpyAtpittajvaro, varcasi lohitaM, vipulo dAhazcetyetatrividharogodbhavaH zrIvIrasya dehe'jAyata / trividho'pi dussaha iti taduktaM bhagavatyAm-"tae NaM samaNassa bhagavo mahAvIrassa sarIragaMsi vipule rogAyaMke pAunbhUe ujjale jAva durahiyAse pittajjaraparigayasarIre dAhavaktIe yAvi viharai aviyAiM lohiyavaccAiMpi pakarei"-(bhaga0 15,1 pR0 685) // 3 // jntaaprvaadH| anena janasamudAye yaH pravAdo'bhUttamAhagozAlena parAbhUto, vIraH pittajvarAditaH / mRtyumApsyati SaNmAsyAM, chamasthaHprasUtA kathA // 4 // gozAleneti-loke IdRzI vArtA prasRtA yanmahAvIrasvAmigozAlakayorvivAde gozAlako vijetA mahAvIrasvAmI ca parAjitaH / gozAlakasya tapastejasA paribhUyamAnaH zrIvIraH pittajvaravyAptazarIro dAhApakrAntyA chadmasthaH san mAsaSaTkAnte kAladharma prApsyati / manyate gozAloktiH satyA bhaviSyatIti pravAdo lokApavAdarUpo jAtaH / taduktam-"evaM khalu samaNe bhagavaM mahAvIre gosAlassa maMkhaliputtassa taveNaM teeNaM annAiTThe samANe aMto chaNhaM mAsANaM pittajjaraparigayasarIre dAhavakaMtIe chaumatthe ceva kAlaM karessati" (bhaga.0 15,1, pR0.685).|| 4 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jvara ho gayA, dasta jalana hone lagI // revatI - dAna-samAlocanA meM rakta girane lagA tathA atyanta asahya 3 // tejolezyA pAsa taka AI isa kAraNa mahAvIra ke zarIra meM pitta jvara huA, mala meM rakta Ane lagA aura tez2a jalana hone lagI / isa prakAra tIna prakAra kA roga unheM ho gayA / yaha tInoM hI prakAra kA roga asA thA / bhagavatI sUtra meM kahA hai - taba zramaNa bhagavAn mahAvIra ke zarIra meM bahuta se roga aura AtaMka pragaTa ho gae / ye tIvra aura asahya the / unakA zarIra pitta jvara se vyApta ho gayA, jalana hone lagI aura khUnI dasta lagane lage // 3 // janatA- pravAda - aphavAha isa bImArI ke kAraNa logoM meM jo aphavAha ur3I, use batAte haiM gozAlA ke dvArA mahAvIra parAsta kara diye gaye haiM / pitta - jvara Adi ke kAraNa chadmastha mahAvIra chaha mahIne ke bhItara hI bhItara mRtyu ko prApta ho jAe~ge / isa prakAra kI aphavAha logoM meM ur3ane lagI // 4 // loka meM aisI bAta phaila gaI ki gozAlA aura mahAvIra svAmI ke vivAda meM gozAlA vijayI huA aura mahAvIra hAra gae haiN| gozAlA ke tapa ke prabhAva se parAbhava pAne vAle zrImahAvIra svAmI kA zarIra pitta jvara se AkrAnta ho gayA hai aura dAha hone se ve chadmastha hI raha kara chaha mAha meM kAla-dharma - mRtyu -- ko prApta hoNge| mAlUma hotA hai, gozAlA kA kathana-pakSa saccA hogA / isa prakAra kI bAteM loka meM phailane lagIM kahA bhI hai cAroM varNa kahate haiM ki maMkhaliputra gozAlaka ke tapasteja se parAbhava pAye huve zramaNa bhagavaMta mahAvIra chaH mahIne ke aMdara pitta jvarAdi roga se chadmastha avasthA meM hI kAla dharma pAveMge // 4 // na Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 1 www.umaragyanbhandar.com Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA lokApavAdajanyaM muneduHkham / asya pravAdasya munijanaSvapi kIdRzI pariNatirjAtati darzayatismRterasya pravAdasya, cice cintAvyathA'bhavat / siMhAbhidhAnagArasya, dhyAnasthasya vanAntike // 5 // smRteriti-meNDhikagrAmasyezAnakoNe vidyamAnasya zAlakoSThakAkhyodyAnasya samIpe mAlukAkacchakanAma vanamAsIt / tatra zrIvIraprabhuH saparivAraH samavasRtaH / siMhAbhidhAnastacchiSyo munigaNAnvito vanasyaikAntapradeze dhyAnamagno'bhavattadAnIM pUrva zrutasya lokapravAdasya smRtirjAtA, tayA ca manasi mahaduHkhaM samajani / vyavahAra iva dharme'pi lokApavAdo dharmijanahRdayaM paritApayatyeva / ata evoktaM-"yadapi zuddhaM lokaviruddhaM, nAkaraNIyaM nAcaraNIyam / " taduktam-"teNaM kAleNaM 2 samaNassa bhagavatro mahAvIrassa aMtevAsI sIhe nAmaM aNagAre pagaibhadae jAva viNIe mAluyAkacchagassa adUrasAmaMte chaTuMcha?NaM anikkhitteNaM 2 tavokammeNaM urdu bAhA jAva viharati, tae NaM tassa sIhassa aNagArassa mANaMtariyAe vaTTamANassa ayameyArUve jAva samuppajjitthA evaM khalu mamaM dhammAyariyassa dhammovadesagassa samaNassa bhagavao mahAvIrassa sarIragaMsi viule rogAyaMke pAu. bhUe ujjale jAva chaumatthe ceva kAlaM karissati, vadissaMti ya NaM annatitthiyA chaumatthe ceva kAlagae, imeNaM, eyArUveNaM mahayA maNomANasieNaM dukkheNaM abhibhUe samANe pAyAvaNabhUmio pakSoruhai"-(bhaga0 15,1, pR0 686) // 5 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI - dAna - samAlocanA lokApavAda se muniyoM ko zoka isa aphavAha se munijanoM kI bhI cittavRtti kaisI huI, so kahate haiM - isa apavAda ke smaraNa se, vana meM dhyAna karane vAle siMha nAmaka nagara ke mana meM cintA janya pIr3A huI // 5 // meMDhaka grAma se IzAna koNa meM vidyamAna zAlakoSTha udyAna ke pAsa mAlaya kaccha nAmaka eka vana thA / vahA~ bhagavAn mahAvIra apane ziSyoM ke -sAtha padhAre / bhagavAn ke ziSya muni-guNa se yukta siMha anagAra vana ke eka ekAnta pradeza meM dhyAna meM lIna hue| usa samaya pahale sune hue usa loka pravAda kA unheM ramaraNa ho AyA / unake mana meM atyadhika duHkha huA / jaise vyavahAra meM lokApavAda asahya hotA hai vaise hI dharmA puruSoM ko dharmaM viSayaka apavAda bhI asahya hotA hai / isIlie kahA hai ki "zuddha kArya bhI yadi loka viruddha ho to nahIM karanA cAhie / " kahA bhI hai-usa kAla meM, usa samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra ke ziSya, bhadra svabhAva vAle, binayI siMha anagAra mAluyAkaccha ke nikaTa maujUda, SaSThabhakta karate hue, bAheM Upara ko phailAkara tapasyA karate hue vicarate the / dhyAna-mana siMha anagAra ko aisA vicAra AyA ki mere dharmAcArya, dharmopadezaka, zramaNa bhagavAn mahAvIra ke zarIra meM vipula rogaAtaMka prakaTa huA hai / ( yAvat ) chadmasthAvasthA meM zarIra tyAga kareMge. aisA anya tairthika kaheMge / siMha anagAra isa mahAn mAnasika duHkha -bar3e duHkhI hue aura AtApana- bhUmi se pIche lauTe // 5 // se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI - dAna - samAlocanA duHkhAtireke kiM jAtam ? mAnasikaM duHkhamAzvAsakAma ve pratikSaNaM vaMddhamAnaM sadazrurUpaM hRdayAdbahirniHsarati tadevAha - 10 mAluyAkacchakaM gatvA, rurodArttasvareNa saH / mRte nAthe'pavAdena, hA ! hA !! dharmasya hInatA // 6 // rurodeti - yadyapi mahatA mahatA zabdenArttasvareNa rodana - mArttadhyAne'ntarbhavettathApyatra tasya dharmaprazasta rAgajanyatvAd gurubhaktipariNAmapariNatatvAnnArttadhyAnatvaM / tasya tu kevalamiyameva cintA yanmahAvIrasvAminaH SaNmAsImadhye yadyavasAnaM bhavettarhi paratairthikAH kiM kathayiSyanti / te'vazyaM zAsanamAlinyaM kariSyanti vadi-vyanti ca yanmahAvIrazchadmastha evaM mRta ityetadbhaviSyaddharmahInatAjanyameva tadrodanamiti / taduktam - " jeNeva mAluyAkacchae teNeva uvA0 2 mAluyAkacchaM to RNupavissai 2 mAluyA0 2 mahayA mahayA saddeNaM kuhukuhussa parunne" - (bhaga0 15; 1, pR0 686 ) / / 6 // - ziSyasamAzvasanam / 1 vIreNa preSitAssantaH siMhamAhayituM drutam / zrAgataM kAnanAdenaM, vIra itthaM samAzvasat // 7 // vIreNeti -- maNiratnamAlAyAM "ziSyastu ko yo gurubhakta eva, gurustu ko yazca hitopadeSTA" iti ziSyagurulakSaNamuktaM tatsatyameva / ziSyarodanaM mahAvIreNa jJAtam / jhaTityeva zramaNAn saMbodhyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA isa tIvra duHkha ke bAda kyA huA ? AzvAsana dene vAlA vahA~ koI nahIM thaa| ataeva unakA duHkha pratikSaNa bar3hatA-bar3hatA anta meM A~suoM ke rUpa meM bAhara nikalane lagA; yahI batAte haiM vaha anagAra mAluyAkaccha vana meM jAkara Artasvara se rone lage ki hAya ! hAya !! svAmI (mahAvIra ) kI mRtyu hone para dharma kI hInatA hogI / / 6 / / __ yadyapi z2ora-jora se cillAkara bhArca svara se ronA ArtadhyAna ke antargata hai tathApi siMha anagAra kA yaha ronA ArtadhyAna nahIM hai kyoMki eka to vaha dharma sambandhI zubha rAga se utpanna huA aura dUsare usame gurubhakti kI bhAvanA thii| unheM to kevala yahI cintA thI ki yadi chaha mAsa ke motara mahAvIra svAmI kA avasAna ho gayA to anya matAvalambI kyA kaheMge ! nissandeha ve vIra-zAsanaM ko malina kareMge aura kaheMge ki dekho mahAvIra to chaprastha avasthA meM hI mara ge| isa prakAra bhaviSya kAlIna dharma kI hAni ke vicAra se hI ve roye the| kahA bhI hai-jisa ora mAluyAkancha thA, usI ora ve Aye aura mAluyAkaccha meM praviSTa hue / usameM praviSTa hokara cillA-cillAkara rone lage // 6 // ziSya ko AzvAsana bhagavAna vIra ne siMha anagAra ko zIghra bulAne ke lie muniyoM ko bhejaa| udyAna se Aye hue siMha anagAra ko vIra ne isa prakAra AzvAsana diyA // 7 // "kauna ziSya ? gurubhakta hoya jo, kauna guru ? hitadezaka ho|" yaha maNiratnamAlA meM likhA huA guru ziSya kA svarUpa satya hI hai| astu / ziSya kA rodana bhagavAn mahAvIra ne jaanaa| unhoMne tatkAla zramaNoM ko bulAkara kahA-"komala svabhAva vAlA merA ziSya siMha anagAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 revatI - dAna-samAlocanA vadadvIraH - mama ziSyaH siMhamuniH prakRtibhadrako mAluyAkaccha ke vane roditi, tamAhvayata / zrutvaitacchIghrameva tadvanaM gatAH zramaNAH siMhAnagAraM sAvadhAnaM kRtvA kathayanti taM vIrasandezam / so'pi drutameva gurvAjJAM zirasi kRtvA taiH saha mAlukAkacchavanAcchA koSThakavanamAgatya guruM natvA samIpe sthitavAn / samupasthitaM taM vIra itthaM vakSyamANaprakAreNa samAzvasat antarbhAvitaNyarthatayA sAntvayAmAsa ityarthaH // 7 // samIpasthitaM taM gururAzvAsana pUrvaka mityamAha - rodisi tvaM kathaM bhadra ! SaNmAsyA nAsti me mRtiH / arddhaSoDazavarSAntaM, sthAsyAmi kSitimaNDale // 8 // rodisIti -- zrImahAvIraH siMhaM vakti-tava rodanaM mudhaiva, nAsti rodanakAraNam / ajJA lokA na jAnanti satyam / mithyaiva lokapravAdaH / etatpravAdaprayojakaM gozAlakavAkyamasti tadapyasatyameva / kAraNe'satye kAryamapyasatyam / na SaNmAsyaiva, mama mRtyurbhaviSyati / ahaM tvasmin bhUtale sArddhapaJcadazavarSaparyantaM vicariSyAmi to viSAdaM mA kuru / taduktaM - "taM no khalu zrahaM sIhA ! gosAlamsa maMkhaliputtassa taveNaM te eNaM nAiTThe samANe aMto chahaM mAsANaM jAva kAlaM karessaM, ahannaM annAI zraddhasolasavAsAiM jiNe suhatthI viharissAmi " - ( bhaga0 15; 1, pR0 686 ) // 8 // jIvanasadbhAve'pi rAgo vidyate tasya kimiti zaGkAnivarttanAyAhanivartsyati mama vyAdhiH, zIghraM bhaiSajyayogataH / gacchedAnIM pramodena, revatIgRhiNI gRham // 6 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA 13 ......x.mmmmmmwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwimmmmmmmmm maluyAkaccha vana meM ro rahA hai| use bulA laao|" bhagavAn kI AjJA suna kara zramaNa usI samaya vahA~ ke lie ravAnA ho ge| vahA~ pahu~ca kara siMha anagAra ko sAvadhAna karake unase bhagavAn kA sandeza khaa| siMha anagAra guru-AjJA zirodhArya karake, muniyoM ke sAtha mAluyAkaccha vana se zAlakoSTha vana meM Ae aura gurujI ko vandanA karake unake pAsa baitthe| upasthita huye siMha muni ko mahAvIra svAmI ne isa prakAra AzvAsana diyA // 7 // samIpa meM baiThe hue siMha muni ko tasallI dete hue guru yoM bole bhadra ! tU rotA kyoM hai ? chaha mAsa meM merI mRtyu nahIM hogii| maiM isa pRthivI maMDala para sAr3he pandraha varSe taka maujUda rahU~gA / / 8 // zrImahAvIra, siMha bhanagAra se kahate haiM-terA ronA vyartha hai, gene kA koI kAraNa nhiiN| ajJa loga satya ko nahIM jaante| yaha aphavAha mithyA hai / isa aphavAha ko phailAne vAlA gozAlA kA vacana bhI mithyA hai| jaba kAraNa hI satya nahIM to kArya satya kaise ho sakatA hai ? chaha mahIne meM merI mRtyu nahIM hogii| isa bhUtala para maiM sAr3he pandraha varSa paryanta vicaraNa kruuNgaa| tU viSAda na kr| kahA bhI hai-he siMha ! maMkhali putra gozAlA ke tapa ke teja se maiM parAbhUta nahIM huA hU~ aura na chaha mAha meM merI mRtyu hI hogii| abhI maiM sAr3he pandraha varSa taka aura vicruuNgaa|| 8 // jIvita rahane para mI roga kA kyA hogA ? kahate haiM auSadhi ke yoga se merA roga zIghra dUra ho jAyagA / prasanna. hokara abhI revatI zrAvikA ke ghara jAo // 9 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 revatI-dAna-samAlocanA www ~ nivatsyatIti-rogasyApi nAsti cirakAlikatvam / tannivRttyupAyamapi jAnAmyeva / madartha tu tasyApi nAstyAvazyakatA tathApi tvAdRzAnAmAzaGkAM nivartayituM darzayAmyupAyam / yadIcchA cedvinivartya viSAdaM prasannacittenedAnImeva revatIgAthApatnIgRhaM braja / taduktaM-"taM gacchaha NaM tumaM sIhA ! meMDhiyagAmaM nagaraM revatIe gAhAvatiNIe gihe"-(bhaga0 15, 1, pR0 686) // 9 // tatra yadanaSaNIyaM tatprathamaM darzayati dve kapotazarIre vai, tayA mhymupskRte|| te na grAhye yatastatrAdhAkarmadoSasaMzrayaH // 10 // dve iti-revatIgAthApalyA bhaktivazAd dve kapotazarIre madarthamupaskRte te tu nAneye, kutaH ? madartha niSpAditatvAttatrAdhAkarmadoSaH saMbhavati / prAdhAkarmadoSaviziSTatvAttadvastu na grAhyamiti / mUlapAThastu-"tattha NaM revatIe gAhAvatiNIe mamaM aTThAe duve kavoyasarIrA uvakkhaDiyA tehiM no aTTho"-(bhaga0 15; 1, pR0. 686) // 10 // kimAneyamityAhamArjArakRtakaM paryu-SitaM kukkuTamAMsakam / AnayaiSaNayA sadyo, bhvedynaamykssyH||11|| - mArjArakRtakamiti yadanyanmArjArakRtaM paryuSitaM hyastananiSpAditaM kukkuTamAMsakaM tadgRhe vidyate tat prAsukameSaNAzuddhaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA 15 roga bhI cirakAlIna nahIM hai / use dUra karane kA upAya bhI maiM jAnatA huuN| mujhe to isakI bhI AvazyakatA nahIM parantu tuma jaisoM kI AzaMkA ko dUra karane ke lie upAya batAtA huuN| icchA ho to viSAda ko dUra kara, prasanna mana se isI samaya revatI gAthApatnI ke ghara jaao| kahA bhI hai he siMha ! meMDhikagrAma nAmaka nagara meM revatI gAthApatnI ke ghara jAo // 9 // vaha jo aneSaNIya hai use pahile dikhAte haiM ___ usane-gAthApatnI ne mere lie do kapota-zarIra pakAye hai, ve grAhya nahIM haiM, kyoMki unake grahaNa karane meM prAdhAkarma doSa hai // 10 // revatI gAthApatnI ne bhakti ke vaza hokara mere lie do kapota-zarIra pakAye haiN| ve lAne yogya nahIM haiN| kyoM ? isalie ki ve mere lie pakAye hue haiM ataH unheM grahaNa karane se AdhAkarma doSa lgegaa| tAtparya yaha ki AdhAkarma doSa se dUSita hone ke kAraNa vaha vastu grAhya nahIM hai| mUla pATha isa prakAra hai___ tattha-revatI gAthApatnI ne mere lie do kapota-zarIra sampanna kiye haiN| unase hameM prayojana nahIM // 10 // to lAnA kyA ? so kahate haiM M mArjArakRtaka, kala banAyA huA kukkuTamAMsa (ka) eSaNA pUrvaka le Ao, jisase zIghra hI roga dUra ho jAya // 11 // pUrvokta kapota-zarIra ke atirikta, kala banAyA humA kukkuTaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA mAnaya, yena bhaiSajyena sadya eva mamAmayo vinazyet / etatpadyadvayasya bhAvArtho'gre vizadIbhaviSyati, atra tu zabdArthamAtramuktam ! mUlapAThastu-"asthi se anne pAriyAsie majjArakaDae kukkuDamasae tamAharAhi eeNaM aTTho"- bhaga0 15,1, pR0 686) // 11 // AjJAyAM satyAM yatkRtaM tadAhakRtaM tathaiva siMhena revatIpatilAbhitam / zuddhaM dravyaM samAnItaM, tena zAntirajAyata // 12 // kRtamiti-siMhAnagAraH pramuditaH sannIryAsamityA revatIgRha gataH / revatI vinayabhaktipUrvakamabhivaMdya muniM pRSTavatI 'mahAnubhAva ! kimAgamanaprayojanam ?' muninA zrImadvIroktaM, sarva vRttaM niveditam / gAthApatnI sAzcarya papraccha-kathametanmama rahasyaM jJAtaM bhavatA ? tenoktaM,nAhaM svayaM jAnAmi kintu mama dharmAcAryaprajJApanena / sA saharSa bhaktagRhaM jagAma / taduktaM-"jeNeva bhattaghare teNeva uvA0 pattagaM moeti pattagaM moettA jeNeva sIhe aNagAre teNeva uvAgacchai 2 tAsIhassa aNagArassa paDiggahagaMsitaM savvaM sammaM nissirati" (bhaga0 15; 1, pR. 687) / jJAsyanti pAThakA anena pAThena yadrevatyA dIyate sa nAhAro'pi tu bhaiSajyameva / yadyAhAraH syAttadvaddhapAtre na syAd, AhArastu mukte pihite pAtre syAd, atra tu 'patcagaM moeti'- pAtraka mocayatItyarthaH, baddhasyaiva mocanasaMbhavo, na tu pihitasya / vRttikAreNa tu 'pAtrakaM piTharakAvizeSaM muJcati-sikkake uparikRtaM sattasmAdavatArayatItyarthaH' kRtaH sikake sthApitamapi vastu kinciShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA mAMsaka usake ghara maujUda hai| vaha prAsuka hai, use le aao| jisasejisa auSadhi se-merA roga jaldI dUra ho jAya / ina donoM padyoM kA bhAvArtha Age spaSTa ho jAyagA / yahA~ to zabdArtha hI kahA hai| mUla pATha isa prakAra hai-"dUsarA jo paryuSita mArjAra kRtaka kukkuTamAMsaka hai use le Ao / vahI kAma kA hai" // 1 // AjJA hone para jo kiyA so kahate haiM siMha muni ne vaisA hI kiyaa| revatI kA diyA huA zuddha padArya vaha lAye aura usase roga kI zAnti huI // 12 // siMha anagAra prasanna hokara IryA samiti se revatI ke ghara ge| revatI ne vinaya-bhakti karane ke bAda muni se pUchA-"mahAnubhAva' ! apane Agamana kA prayojana khie|" muni ne vaha saba vRttAnta kahA jo zrImAn mahAvIra ne kahA thaa| gAthApatnIne Azcarya ke sAtha pUchA-"merI yaha gupta bAta Apane kaise jAnalI ?" muni ne kahA-"maiM svayaM nahIM jAnatA kintu apane dharmAcArya ke batAne se maiM jAnatA huuN|" / vaha prasanna hokara bhojanazAlA meM calI gii| mUla pATha yaha hai-"vaha bhojana gRha kI ora gaI / pAtra ko kholaa| pAtra kholakara siMha anagAra kI bhora AI aura vaha saba siMha bhanagAra ke pAtra meM rakha diyaa|" pAThakoM ko isa pATha se vidita hogA ki revatI ne jo kucha diyA, vaha bhAhAra nahIM thA varan auSadhi thii| yadi bhojana hotA to banda vartana meM na rakhA hotaa| balki banda na kiye hue-DhaMke hue vatana meM hotA / parantu yahA~ "pattagaM moie (pAtraka mocayati ) aisA pATha hai| mocana karanA arthAt kholanA / baMdhe hue ko hI kholA jAtA haina ki Dhake hue ko / TIkAkAra ne isakA, pirakA vizeSa kA mocnH|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 revatI-dAna-samAlocanA dviziSTameva syAnna tu sAmAnyAhAraH / vastutastu 'moei' iti 'munca' dhAtoH preraNArUpaM baddhasya mocanameva tadarthaH samIcInaH, kRtaM prasaMgena / revatyA pratilAbhitaM bhaiSajyaM gRhItvA munimahAvIrAntike gataH / tena samAnItaM zuddhadravyarUpaM bhaiSajyaM darzitam / bhuktaM cAnAsaktyA prbhunnaa| tena ca zarIre pUrNamArogyaM samajani taduktam-"se vipule rogAyaMke khippAmeva uvasamaM patte haTe jAe aAroge baliyasarIre tuTThA samaNA, tuTThAo samaNIo, tuTThA sAvayA, tudvAno sAviyAo, tuTThA devA, tuTTAo devIo, sadevamaNuyAsure loe tuDe haTe jAe samaNe bhagavaM mahAvIra"-bhaga0 15; 1, pR0 687 / / 12 / / // iti saMkSiptakathAnakArthaH / / athaarthmiimaaNsaa| zarIramAMsamArjArakRtakapotakukkuTAH / SaDete dvayarthakAHzabdA, arhanti cintanIyatAm // 13 // zarIra iti--'duve kavoyasarIrA' iti vAkye kapotazarIrazabdo, 'majjArakaDae' iti vizeSaNavAkye mArjArakRtakazabdo, 'kukkuDamaMsae' ityatra kuka muTamAMsakazabdau / itthaM triSu vAkyeSu dvau dvau zabdo zaMkAspado stH| dvayarthakatvAt / zarIrazabdasya prANizarIravanaspatizore'pi vartamAnatvAt , mAMsazabdasya prAdhiShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA .. ... ... .mmmmmmmmm...~~~~mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm karanA arthAt chIMke para rakkhe hue ko nIce utAranA, aisA artha kiyA hai| chIMke para rakkhI huI vastu bhI sAmAnya AhAra nahIM kintu koI viziSTa vastu hI honA caahie| adhika kahane kI AvazyakatA nahIM, daraasala bAta yaha hai ki 'moeI' yaha muc dhAtu kA preraNA-rUpa hai aura baMdhe hue ko kholanA isakA artha hai| revatI dvArA diye hue bhauSadha ko grahaNa kara muni, zrI mahAvIra svAmI ke pAsa ge| unhoMne apane lAye hue zuddha padArtha rUpa davA ko dikhkhaa| bhagavAn ne anAsakta bhAva se usakA upabhoga kiyA / usake sevana se bhagavAn kA zarIra bilakula noroga ho gyaa| kahA bhI hai-vaha vipula gegAtaMka zIghra hI uparAma ko prApta huaa| zarIra haSTa, nIroga aura sabala hogyaa| sAdhu, sAdhviyA~, zrAvaka, zrAvikAe~, deva, deviyA~, tathA devoM ke sAtha nara asura Adi samasta loka prasanna hue taba zramaNa bhagavAn mahAvIra hRSTa-tuSTa hue| // saMkSipta kathAnaka samAta // arthamImAMsA zarIra, mAMsa, mArjAra, kRta, kapota, aura kukkuTa, ye chaha anekArthaka zabda vicAra karane yogya haiM // 13 // 'duve khoyasarIrA' isa vAkya meM kapota aura zarIra kada, 'majjArakAe' isa vizeSaNa vAkya meM mArjAra tathA kRtaka zabda, evaM 'kukkuDamaMsae' yahA~kA kukkuTa aura mAMsaka zabda; isa prakAra ina tIna vAkyoM meM bAye hue do do zabda, saMdigdha hai kyoMki ve do-do bharya vAle hai| zarIra kama se prANI ke deha ke artha meM prayukta hotA hai usI prakAra vanaspati dera meM prayoga kiyA jAtA hai| mAMsa mAnya prANI mAMsa kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 revatI-dAna-samAlocanA . . . . mAMsavatphalagarbhe'pyuktatvAt, mArjArakukkuTakapotazabdAnAM prANivadvanaspatyarthe'pi vidyamAnatvAt / tatkathamiti tu pramANapurassaramane darzayiSyAmaH / dvayarthakA vA'nekArthakAH zabdAH zrotari saMzayajanakAH santo'vazyameva vicAraNIyapathamAyAnti / etAdRzaparisthitau prasaMgAdikameva nirNAyakaM bhavati / yathA kenaciccheSThinA kiMkaraM pratyuktaM 'saindhvmaany'| etacchravaNAnantaraM sa saMzayAnazcintayati 'kiM lavaNamAnayAmi vaa'shvm'| prasaGgopasthito. tu. nirNayati / yannedAnI lavaNaprayojanaM prayANaprasaGgAt / yadvA nAzvaprayojanaM bhojanaprasaGgAt / evamatrApyubhayArthakAn SaT zabdAn zrutvA zrotAro gacchantyeva cintApatham / atraM ye samyaMgadRSTayaH zAstrajJAste tu prasaGgAnusAreNa samyagdRSTitayA samyagarthameva nizcinvanti / ye tu mithyAdRSTayaste viparItamevAthai gRhNIyuH / teSAM tatsvabhAvatvAt / yaduktaM nandIsUtre-"sammadidvissa sammasuyaM micchadidvissa micchasuyaM" // 13 // viparItadRSTayaH kamarthaM gRhantItyAhaviparyastadhiyaH kecinmatvA mAMsArthakAMzca tAn / / zAstrasyApi sadoSatvaM, khyApayanti yathAkatham // 14 // viparyastadhiyaiti-yathA dRSTistathA sRSTiH / samyagajJAnadarzanAvAsitAntaHkaraNAH kecijjamAH prakaraNAdikamanapekSyaiva zaddhamartha vihAyoparyuktAnAM SaegAM zabdAnAM prANijanyamAMsAdyarthekatvaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA or ..... .........rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr.....rrrrrrwww. taraha phala ke gUde artha meM bhI prayukta hotA hai| saba mArjAra, kukkuTa aura kapota zabda jIva ko bhA~ti banaspati ke artha meM bhI prayukta hote haiM / ina zabdoM kA aisA prayoga kisa prakAra hotA hai, yaha bAta Age calakara btaaveNge| do artha yA aneka artha vAle zabda, sunane vAle ko avazya sandeha utpanna karate haiM ataH una para vicAra karanA caahie| aisI dazA meM prasaMga Adi se hI nirNaya ho sakatA hai| mAna lIjie kisI seTha ne apane naukara se kahA-'saindhava' le aao| yaha sunakara vaha sandeha meM par3a jAtA hai ki namaka lAU~ yA ghor3A le AU~ ? kintu prasaMga kA vicAra karake vaha nirNaya kara letA hai ki isa samaya namaka kI Ava. zyakatA nahIM hai kyoMki seThajI yAtrA kara rahe haiM, athavA isa samaya ghor3e kI AvazyakatA nahIM kyoMki bhojana kA prasaMga hai / isI prakAra do artha vAle ina chaha zabdoM ko sunakara zrotAgaNa vicAra meM par3a jAte haiN| jo samyagdRSTi aura zAstra ke jJAtA haiM ve prasaMga ke anusAra samyam raSTi hone ke kAraNa samyak artha kA nizcaya kara lete haiM kintu jo mithyA. dRSTi haiM ve ulaTA hI artha grahaNa karate haiM kyoMki mithyAdRSTiyoM kA svabhAva hI aisA hotA hai / nandI sUtra meM kahA hai-"samyagdRSTi kA zruta samyaka zruta hai aura mithyAdRSTi ke lie vahI zruta mithyAzruta hotA mithyAdRSTi kyA artha lete haiM 1 so batAte haiM ulaTI buddhi ke loga ina zabdoM ko mAMsArthaka mAnakara, jaise-taise zAstra ko bhI dUSita batAte haiM // 14 // .. jaisI dRSTi vaisI sRSTi / samyagjJAna, darzana se jinakA antaHkaraNa saMskRta nahIM hai aise koI-koI loga prakaraNa Adi kI paravAha na karake, zuba artha ko tyAga kara. uparyukta chaha zabdoM kA artha prANIjanya mAMsa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 revatI-dAna-samAlocanA .. .... nirdhAya yathAkathaMcit zAstrasya-bhagavatyAdisUtrasyApi mAsAdizabdaviziSTatvAt-sadoSatvaM-duSTatvaM khyApayanti-prathayanti / / 14 / / vastutastu svayaM duSTaH svadoSAneva pareSvAropayatItyAhamithyAbuddhavilAso'yaM, na sadasatparIkSaNam / pANyartho ghaTate naiva, prasaMge'tra kathaJcana / / 15 // mithyAbuddhariti-ayaM pralApaH zAstrasya duSTatvakhyApanarUpaH na satyAsatyaparIkSAtmakaH, kintvayaM mithyAbuddhe-viparItadRSTareva vilAsaH pariNAmaH / mithyAmatiH sApekSavacanAnAM paryAlocanapUrvakaM nArtha cintyti| yadi sadasatparIkSA syAttadA saMgatama) vihAyAsaMgatamartha na svIkuryAt / vivekabuddhimAMstu prakaraNAdikaM cintayet / kaH prasaMgaH, ko dAtA, ko gRhItA, kasmai gRhyate, kIdRzaM tasya jIvanamiti sarvamanusaMdhAyavArtha kuryAt / samyagdRSTyA vA zAstradRSTyA cintyamAne'sminprasaMge kathaMcidapi mArjArAdizabdAnAM prANyartho-prANimAMsAdyarthoM vA naiva ghaTate-yujyata ityarthaH // 15 // kathaM na ghaTata ityAhanarakAyuSyahetutvaM, mAMsAhArasya darzitam / sthAnAMgAdiSu sUtreSu, spaSTaM shriimjjineshvraiH|| 16 // narakAyuSyahetutvamiti-prAsukaiSaNIyabhojinAM munInAM dve gatI eva bhavataH-mokSo vaimAnikadevagatizca / tatrApi zrIShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA yadi nizcita karake jaise-taise bhagavatI Adi zAstroM ko bhI mAMsa-pratipAdaka kaha kara dUSita karate haiM // 14 // vAstava meM ve svayaM doSI haiM aura apane hI doSoM kA dUsaroM para zrAropaNa karate haiM yahI dikhalAte haiM - 23 yaha pralApa viparIta buddhi kA phala hai, sat asat kI parIkSA kA nhiiN| kyoMki isa prakaraNa meM prANI artha kisI bhI prakAra nahIM ghaTa sakatA / / 15 / / zAstra ko dUSita karane rUpa yaha pralApa apanI duSTatA ko prakaTa karatA hai / satya-asatya kI parIkSA se isakA kucha sambandha nahIM hai / yaha to mithyA buddhi kA hI pariNAma hai / mithyAdRSTi, sApekSa vacanoM ke artha ko vicAra pUrvaka cintana nahIM karatA / yadi satya-asatya kI parIkSA kare to saMgata artha ko chor3a kara asaMgata artha ko kyoM svIkAra kare ? viveka-buddhi vAle ko to prakaraNa Adi kA vicAra karanA cAhie | kauna detA hai ? kauna letA hai ? kisa lie letA hai ? lene vAle kA jIvana kaisA hai ? ina saba bAtoM para naz2ara rakhate hue hI artha karanA cAhie / samyagdRSTi se yA zAstra dRSTi se vicAra karane para isa prasaMga meM mAMjara Adi zabdoM kA prANI yA prANI kA mAMsa Adi artha nahIM ghaTatA hai // 15 // na ghaTane kA kAraNa jinezvara bhagavAn ne sthAnAMga narakAyuSya kA kAraNa spaSTa rUpa se Adi sUtroM meM mAMsAhAra ko batAyA hai // 16 // prAsuka- eSaNIya bhojana karane vAle muniyoM ko do hI gatiyA~ prApta ho sakatI haiM-mokSa athavA vaimAnika devagati / bhagavAn mahAvIra svAmI ko to mokSa hI prApta huA kyoMki ve tIrthaMkara the| lekina mAMsA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 revatI-dAna-samAlocanA manmahAvIrasya tu mokSagamanameva / atha mAMsAhAreNa tu narakagatiH sambhavati / taduktam sthAnAMgasUtracaturthasthAne "cauhiM. ThANehiM jIvA jeraiyattAe kammaM pakareti taM jahA-mahAraMbhAe, mahAparigagahayAe, paMciMdiyavaheNaM, kunnimaahaarennN"| Adi zabdena bhagavatyaupapAtikasUtrayohaNamarthAdbhagavatyaSTamazatakasya navamoddezake tathaupapAtikasUtre dezanAdhikAre'pyevamevoktam / naitadyena kenApyuktamapitu zrImajjinezvaraiH / nAtra kAcicchaGkA apitu spaSTamuktamityarthaH / evaM ca mAMsAhArasya narakAyuSyahetutvaM yairuktaM ta evottamapuruSAH kiM mAMsAhAraM kuryuH ? naiva kuryurityarthaH // 16 // kinca mAMsaM niSpadyate yatra, sthAne tatra muniishvraiH| annAdyartha na gantavyaM, nizothe taniSidhyate // 17 // mAMsamiti-mAMsAhAraniSpattisthAne'nyadazanAdikaM prahItuM muninA na gantavyamiti nizIthasUtre navamoddezake niSedhaH kRtaH / tathAhi-"je bhikkhU ragaNa khattiyANaM jAva bhisittANaM maMsakkhAyANa vA macchakhAyANa vA chaviyakkhAyANa vA bahiyA niggayANa vA asaNaM pANaM; khAima, sAimaM jAva sAijjai" / yadvastuniSpattisthAnasyApi duSTatvaM tadvastuduSTatvasvabhAvenoktaM, tarhi vastunastu kA kathA ? anena mAMmasyAzuddhatvaM duSTatvaM ca pratipAditam / / 17 // . . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA 25 hAra se naraka gati hotI hai| sthAnAMga sUtra ke cauthe sthAna meM kahA haijIva cAra sthAnoM (kAraNoM) se narakAyu karma bAMdhate haiM-mahA AraMbha se, mahA parigraha se, paMcendriya jIvoM ke badha se aura kuNima-mAMsa ko bhAhAra se| zloka meM jo Adi pada diyA hai usase bhagavatI aura aupapAtika sUtra kA grahaNa karanA cAhie / arthAt bhagavatI zataka AThaveM ke nauve uddezaka meM tathA aupapAtika sUtra ke dezanA adhikAra meM bhI yahI bAta kahI gaI hai| yaha kathana kisI aise-vaise kA nahIM kintu bhagavAn jinendra kA kathana hai| bhagavAn kA yaha kathana ekadama spaSTa hai-isameM jarA bhI sandeha kI guMjAiza nahIM hai| isa prakAra jinhoMne mAMsAhAra ko narakAyu kA kAraNa batAyA hai kyA vahI uttama puruSa mAMsAhAra kareMge? kadApi nahIM kara sakate // 16 // aura mIjisa jagaha mAMsa pakAyA jAtA ho vahA~ munIzvaroM ko anna Adi ke lie bhI na jAnA caahie| nizItha sUtra meM aisA niSedha kiyA gayA hai // 17 // jisa sthAna para mAMsa pakAyA jAtA ho vahA~ muni ko dUsarA aba Adi AhAra lAne ke lie bhI nahIM jAnA cAhie, aisA nizItha sUtra meM nauveM uddezaka meM niSedha kiyA hai| vaha niSedha isa prakAra hai jo bhikSu mAMsa, machalI, bhuTTe hole Adi khAne vAle rAjA yA kSatriya kA mazana pAna, khAdya, svAdya, ( AhAra letA hai usako caumAsI prAyazcitta AtA hai) jisa padArtha ke doSa ke kAraNa, usake niSpatti sthAna taka ko dRSita mAnA gayA hai, usa padArtha ke doSa kA to kahanA hI kyA ! isa udAharaNa se mAMsa kI azuddhatA aura duSTatA kA pratipAdana kiyA gayA hai||17|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA punazcauttarAdhyAyasUtre'pi darzitaM mAMsabhojinaH / phalaM durgatibandhAdi, duHkhadaurbhAgyadAyakam // 18 // uttarAdhyAyasUtre iti-dvitIyamUlasUtre zrImaduttarAdhyayane tvanekasthaleSu mAMsAhArakarturduHkhadAridryajanakaM durgatibandhAdi phalaM bhavatIti tattasthale darzitam / tathAhi-paJcamAdhyayanasya navamyAM gAthAyAm "hiMse bAle musAvAI, mAille pisuNe sddhe| bhuJjamANe suraM maMsaM, seyameyaM ti mannar3a // 56 // " surAmAMsabhojino bAlamaraNaM bhavati na tu paMDitamaraNabhiti / bolamaraNAcca durgatireveti durgatiphalakatvaM mAMsAhArasya darzitam / evaM saptamAdhyayane "ithivisayagiddhe ya, mahArambhapariggahe / bhuJjamANe suraM maMsaM, parivUDhe paraMdame // 7 // 6 // ayakakkarabhoI ya, tuMdile ciylohie| AuyaM narae kaMkhe, jahAesa va elae // 7 // 7 // " atrApi surAmAMsabhojino narakAyuSyabaMdhakatvaM vijJApitam / evamevaikonaviMzatitame'dhyayane "tuhaM piyAI maMsAI, khaMDAI sollagANi ya / khAvio visamaMsAI, aggivaraNAiM'Negaso // 1970 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA 27 www.on phira bhI uttarAdhyayana sUtra meM bhI mAMsabhojI ko duHkha aura durbhAgya dene vAlA durgati kA bandha Adi phala dikhAyA hai / / 18 // dUsare mUla sUtra zrImaduttarAdhyayana meM, aneka sthaloM para mAMsAhAra karane vAle ko duHkha aura daridratA janaka durgati kA bandha Adi phala hotA hai, aisA kahA gayA hai| pA~caveM adhyayana ko navavarvI gAthA meM likhA haihiMsaka, vAla, mRSAvAdI, mAyAvI, cugalakhora, aura zaTha manuSya madirA aura mAMsa kA bhoganA zreyaskara hai, aisA mAnatA hai / ( 5-6) madirA-mA~sa-bhojI kA bAlamaraNa hotA hai-paNDita maraNa nahIM hotA aura bAlamaraNa se durgati hI hotI hai, ataeva mAMsAhAra ko durgati kA kAraNa yahA~ batAyA hai / sAtaveM adhyayana meM kahA hai strI Adi viSayoM meM Asakta, mahA AraMbhI, mahA parigrahI, dUsaroM ko pIr3A pahu~cAne vAlA, mAdarA aura mAMsa kA sevana karatA huA DUbatA hai / (7-6 ) yahA~ bho madirA-mA~sa-bhojI ko narakAyu kA bandha honA pragaTa kiyA hai / unIsaveM adhyayana meM kahA hai "tujhe mAMsa bahuta priya thA aisA kaha kara paramAdhAmI ne mujhe mere ho zarIra ke mAMsa ke Tukar3e kA sollA banA kara aneka bAra khilaayaa"| (70) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 revatI-dAna-samAlocanA tuhaM piyA surA sIhU, mero ya mahUNi ya / pAino mi jalatIo vasAo ruhirANi ya // 16 / 71 // mRgAputraH svamAtaraM narakaduHkhaM varNayati / taduHkhasya pUrvabhavAcaritamadirApAnamAMsabhakSaNatvaprayojyatvaM darzayati / etaiH sarvacanairmadirApAnamAMsabhakSaNasyaikAntaduSTatvaM pratipAdyate // 18 // kiJcapizitaM bhuJjamAnAnAM, mnujaanaamnaarytaa| sUtre sUtrakRtAMge tvAdrakumAreNa bhASitA // 16 // pizitamiti--sUyagaDAbhidhe dvitIye'GgasUtre SaSTAdhyayane bauddhArdrakumArayoH saMvAde mAMsabhakSaNasya karmabandhAhetutvaM manyamAnAn bauddhAnprati vaktyAdrakumAraH"taM bhujamANA pisitaM pabhUtaM, No uvalippAmo vayaM rennN| iccevamAhaMsu aNajjadhammA, aNAriyA bAlarasesu giddhA // 38 // je yAvi bhujaMti tahappagAra, sevanti te paavmjaannmaannaa| maNaM na eyaM kusalA kareMti, vAyA'vi esA buhayA umicchA // 36 // " pizitAzino'nAryA bAlA rasagRddhA anAryadharmANa iti vize'SaNacatuSTayena mAMsAzanasyaikAntanindyatvaM darzitam / kuzalapuruSAstu tadicchAmapi na kurvanti / mAMsasya nirdoSatvapratipAdanaparA vANyapi mithyaivetyetatsarva varNanaM mAMsAhAraniSedhAyAlamasti / etaTTIkAkAreNa prakRtaviSaye zAstrAntarIyapramANAnyapyupanyastAni tAni cemAni-- Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA rrrrrrrrrrmmmmmmmmmmmmm "tujhe tAr3I surA-mAdirA bahuta priya thI aisA kaha kara paramAdhAmI ne mujhe jalatA huA rudhira aura cIM pilAI" (71) aura bhIsUtrakRtAMga sUtra meM, mAMsabhojo manuSyoM ko ArdrakumAra ne anArya kahA hai // 19 // sUyagaDAMga nAmaka dUsare aMgasUtra meM, chaThe adhyayana meM bauddhoM kA aura ArdrakumAra kA saMvAda hai| bauddha mAMsa bhakSaNa ko karmabandha kA kAraNa nahIM mAnate / ArdrakumAra unase kahate haiM "hama prabhUta mAMsa-bhakSaNa karate hue bhI kamoM se lipta nahIM hote" aisA vahI kahate haiM jo anArya dharma vAle haiM, svayaM. anArya aura bAla haiM tathA jo rasoM meM zrAsakta haiN|" // 38 // "jo mAMsa Adi kA bhoga karate haiM aura yathArthatA ko na jAnate hue pApa kA sevana karate haiN| kuzala manuSya usakI icchA bhI nahIM karate / mAMsa kA samarthana karane vAle bacana bhI mithyA hI haiM" // 36 // mAMsa bhakSaka loga anArya haiM, bAla haiM, rasalolupI haiM aura anAryadharmI haiM, ina cAra vizeSaNoM se mAMsa-bhojana kI sarvathA nindanIyatA dikhalAI gaI hai| buddhimAn puruSa to usakI icchA bhI nahIM karate / mAMsa kA pratipAdana karane vAlI vAgI bhI mithyA hI hai| yaha saba varNana mAMsAhAra ke niSedha ke lie paryApta haiN| isake TIkAkAra ne isa viSaya ke anya zAstroM ke bhI pramANa diye haiN| ve yaha haiMShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA rrrrrrivarwwwmarwwwwwwwwwwxxxmmmmmm "mAM sa bhakSayitA'bhatra yasya mAMsamihAmyaham / etanmAMsasya mAMsatvaM, pravadanti manISiNaH // 1 // yo'tti yasya ca tanmAMsamubhayoH pazyatAntaram / ekasya kSANakA tRptiranyaH prANaviyujyate // 2 // zrutvA duHkhaparamparAmatighRNAM, mAMsAzinAM durgatiM, __ye kurvanti zubhodayena viratiM, mAMsAdanasyAdarAt / sadIrghAyuradUSitaM gadarujA, saMbhAvya yAsyanti te, matryeSu TabhogadharmamatiSu, svargApavargeSu ca // 3 // evamanekapramANasadbhAve'pi vistarabhayAd diGmAtramatra darzitam // 19 // navAcArAMgadvitIyazrataskandhAdau mAMsArthasAdhakA api pAThAH santi bAdhakapramANavatsAdhakapramANaM kiM na svIkriyata ityata Aha na cAcAradvitIyasthAH, pAThA mAMsArthasAdhakAH / yatazcintyaM tadastitvaM virodhAdAgamAntaraiH // 20 // neti--AcArasyAcArAMgAbhidhasUtrasya dvitIyazrutaskandha AcAradvitIyaH / AcArasya dvau zrutaskandhau stastatra yo dvitIyaataskandha ityarthaH / tatra tiSThantIti tatsthAH / pAma pAlApakAH "se bhikkhU vA0 jAva samANe se jaM puNa jANejjA maMsAiyaM kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI - dAna- samAlocanA " jisakA mAMsa maiM isa loka meM khAtA hU~, mAM (mujhako) sa ( vaha ) paraloka meM khAyagA / yahI mAMsa kI mAMsatA haiarthAt isIlie use 'mAM-sa' kahate haiM / "jo jisake mAMsa ko bhakSaNa karatA hai, unake antara ko dekho--eka kI to kSaNika tRpti hotI hai aura dUsarA becArA prANoM se mukta hotA hai" // 2 // "mAMsa-bhakSiyoM kI atyanta ghRNAspada aura duHkha dene vAlI durgati ko suna kara jo puruSa puNyodaya se mAMsa bhakSaNa kA tyAga karate haiM, ve dIrghAyu pAte haiM, naroiga hote haiM, khUba bhogopabhoga aura dharma ko prApta karane vAle manuSyoM meM tathA kramazaH svarga aura mokSa meM jAte haiM // 3 // isa prakAra ke aneka pramANa maujUda hone para bhI vistAra ke bhaya se yahA~ sirpha digdarzana mAtra karAyA gayA hai // 19 // 31 zrAcArAMga sUtra ke dvitIya zrutaskandha Adi meM mAMsArtha ke sAdhaka pATha bhI haiN| Apa bAdhaka pramANoM kI taraha sAdhaka pramANoM ko kyoM nahIM svIkAra karate ? isakA samAdhAna - cArAMga ke dvitIya zrutaskandha kA pATha nahIM karatA, kyoMki bhAgamAntara ke sAtha pAThoM kA astitva vicAraNIya hai | 20 | mAMsArya ko siddha virodha hone se una AcArAMga ke dvitIya bhrataskandha ko vahA~ 'AcAra dvitIya' kahA hai| AcAroga ke do ataskandha hai| unameM se dvitIya tase jigara bA* bAba samAne se jaM puNa AjA sAimaM vA acchA kA" ityAdi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 revatI-dAna-samAlocanA macchAiyaM vA......" ityAdayaH piNDeSaNAdhyayanasatkA na mAMsAthasAdhakatvenopAdAtuM zakyante kuto netyAha-yata iti yammAtkAraNAt zrAgamAntaraiH-mAMsAdiniSedhakaiH sthAnAGgabhagavatInizIthAdyAgamapAThaiH / virodhAt-bAdhitatvAt / nanu dvitIyazrutaskandhapATharAgamAntarapAThAnAmeva bAdhitatvamastu vinigamanAvirahAditi cenna / AcArAGgadvitIyazrutaskandhasya prathamazrutaskandhAsthavirairuddhRtatvena niyuktakAreNa bahiraGgatvapratipAdanAt / bahiraGgavidhito'ntaraGgavidherbalIyastvAnmAMsAdipAThAnAM bAdhitatve vinigamanAsatvAt / tadastitvam-teSAM dvitIyazrutaskandhagatapiNDeSaNAdhyayanasatkapAThAnAmastitvaM sadbhAvaH / cintyam-cintanIyam vicAraNIyamastIti / bahiraGgAnAM tatpAThAnAmastitve'pi sandehAspade te pAThAH svayamasthirAtmavantaH kathaM mAMsArthasAdhakAH syuH ? naiva syurityarthaH // 20 // AgamavirodhaM pradarya prakRtaprakaraNa virodhaM dayatedravyazuddhena dAnena, devAyurvaddhametayA / jinanAma ca mAMsArtha-karaNe'do na sambhavet // 21 // dravyazuddhaneti-revatIgAthApalyA siMhAnagArAya yadravyazuddhaM dAnaM dattaM tasya prabhAveNa tayA tadAnImeva devagatyAyuSyaM tIrthadUranAmakarma ca baddhamityuktaM tatraiva prakaraNe sthAnAGgasUtrasya navame sthAne ca / tathAhi-"taeNaM tIe revatIe gAhAvatiNIe teNaM davvasuddhaNaM dAyagasuddhaNaM tavassisuddheNaM tikaraNasuddhaNaM paDigAhagasuddhaNaM dANeNaM sIhe aNagAre paDilAbhie samANe devAue nibddhe|" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA 33 pATha mAMsArtha kA samarthana karane ke lie upayoga nahIM kiye jA sakate, kyoMki mAMsAdi kA niSedha karane vAle sthAnAGga bhagavatI nizIthAdi AgamapAThoM se ye pATha bAdhita haiN| yadi yaha kaho ki dvitIya zrataskandha ke pAThoM ke dvArA hI dUsare AgamoM ke pATha kA bAdha vinigamanA (eka pakSa kI yukti) ke abhAva se kyoM na ho, to yaha kathana ThIka nahIM / kyoM. ki AcArAGga dvitIya zrutaskandha kA pATha sthaviroM ne prathama zrutaskandha se lekara uddhRta kiyA hai aura niyuktikAra ne usakA bahiraGgatva pratipAdana kiyA hai| 'vahiraMga vidhi se antaraGga vidhi balavAna hotI hai' isa niyama ke anusAra mAMsAdi bodhaka pAThoM kA bAdha hone para vinigamanA ho jAtI hai| una dvitIya zrutaskandha gata piNDeSaNAdhyayana saMlagna pAThoM kA honA vicAraNIya hai / isaliye vahiraMga una pAoM kA astitva hI sandehAspada hai / ve pATha svayaM asthira hote hue kisa prakAra mAMsArtha sAdhaka ho sakate haiM arthAt kisI prakAra bhI nahIM / Agama virodha batAkara prakRta prakaraNa se virodha dikhAte haiM: isane-revatI gAthApatnI ne-dravya zuddha dAna se devAyu kA baMdha kiyA itanA hI nahIM balki tIrthaGkaranAmagotra ko bhI bA~dhA / yadi mAMsa artha liyA jAya to yaha donoM bAteM nahIM bana sakatI haiN|| 21 // gAthApatnI revatI ne siMha anagAra ke lie jo dravyazuddha dAna diyA thA, usake prabhAva se usane usI samaya devAyu aura tIrthaGkaranAma gotra kA bandha kiyaa| yaha usI prakaraNa meM likhA hai| vaha pATha isa prakAra hai-taeNaM tIe revatIe gAhAvatiNIe teNaM davvasuddhaNaM dAyagasuddhaNaM tavassisuddhaNaM tikaraNasuddhaNaM paDigAhagasuddhaNaM dANeNaM sohe aNagAre paTilAbhie samANe devAue nibddh|" sthAnAgasUtra meM revatI ne tIrtha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA bhaga0 15; 1, pR. 687 samaNassa NaM bhagavato mahAvIrassa titthaMsi NavahiM jIvahiM titthagaraNAmagotte kamme Nijvatite seNieNaM, supAseNaM, udAiNA, pohileNaM aNagAreNaM, daThAuNA, saMkheNaM, sayaNeNaM, sulasAe, revatIe / sthA0 9, sUtra 691, pR0 455 / revatyA dattaM yadi prANimAMsaM syAttadoktapAThau na saMgaccheyAtAm / mAMsasyAzuddhadravyatvena duSTatvasya sapadyeva nidarzanAt / kiJca tIrthaGkaranAmadevAyuSyabaMdho'pi na saMbhavet / mAMsAhArasya narakAyuSyahetutvena sthAnAGgAdau pratipAditatvAt / tathA ca kapotAdizabdAnAM prANimAMsArthaparatve svokRte dravyazuddhistIrthaGkaranAmakamadevAyuSyabaMdhazcetyetanna saMgaccheta // 21 // mAMsArtha 'kaDae' zabdasyAnandayApattiH syAdityAhakaDae iti zabdasya, mAMse naanvyyogytaa| na hi niSpAdyate mAMsa, mArjAreNa kathaMcana // 22 // chinnaM vA bhakSitaM tasya, lakSyArthaH kriyate tadA / vAkyArthAsaMgatiH spaSTA, dAtuM yogyaM na tadbhavet // 23 // kaDae iti-'majArakaDae kukkuDamaMsae' iti vAkye mArjAreNa kRtamiti tRtIyAtatpuruSe kRte kRtabhityasya niSpAditamityarthe mArjAraniSpAditamityarthaH syAt / sa ca na saMbhavati / na hi zastrAdinA mArjAraH kukkuTamAMsaM niSpAdayituM zaknoti / tatsakAze zastrAdInAmabhAvAt / daMtadaMSTrAdikameva zastraM tena ca kukkuTa chinatti bhakSayati vA mArjAra ityucyate tadA mahadasAmaJjaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI - dAna - samAlocanA jharanAmagotra bA~dhA mUlapATha isa prakAra hai: - samaNassa bha0 mahAvIrassa tivyaMsi NavahiM jovehiM titthagaraNAmagotaM kamme Nivvatite seNieNaM..... "revatIeNaM su0 691 pR0 455 | revatI ke dvArA diyA huA padArtha yadi prANI kA mAMsa hotA to -yaha pATha saMgata nahIM hotA kyoMki mAMsa azuddha dravya hai aura usakI azuddhatA abhI batalAI jA cukI hai / dUsarI bAta yaha hai ki yadi revatI ne prANI-mAMsa diyA hotA to devAyu kA bandha aura tIrthaGkaranAma - gotra karma kA bandha bhI na hotA, kyoMki sthAnAMga Adi sUtroM meM mAMsAhAra ko narakAyu kA kAraNa batAyA hai / tAtparya yaha hai ki kapota Adi zabdoM ko prANI-mAMsa artha kA pratipAdaka mAnA jAya to dravyazuddhi aura devAyu kA baMdha, yaha donoM bAteM nahIM bana sakatIM // 21 // mAMsa artha mAnane para 'kaDae' zabda kA ananvaya 35 saMbaMdha nahIM ghaTatA, kyoMki kaDae zabda kA 'mAMsa' ke sAtha - mArjAra ke dvArA mAMsa kA niSpAdana nahIM kiyA jAtA hai| yadi mArjAra ke dvArA chedA yA khAyA huA, aisA 'kaDae' zabda kA lAkSaNika artha liyA jAya to vAkyArtha kI asaMgati spaSTa ho hai / aisA padArtha dAna dene yogya nahIM ho sakatA / / 22-23 // 'majjArakaDara kukkuDa maMsae' isa vAkya meM 'mArjAreNa kRtam (mArjAra ke dvArA kiyA huA) isa prakAra tRtIyA tatpuruSa samAsa karane para mArjArakRta kA artha mArjAra dvArA niSpAdita hotA hai / yaha artha asaMbhava hai, kyoMki mArjAra zastra Adi se sakatA / mArjAra ke pAsa zastra hote ki dA~ta aura DAr3he Adi hI mArjAra ke ke mAMsa ko niSpAdana karatA evaM bhakSaNa kathana aura be sira paira kA hai| kyoMki aiso vastu to dAna ke yogya ho Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com " kukkuTa mAMsa kA hI nahIM haiM / niSpa dana nahIM kara yadi koI yaha kaheM zastra haiM aura unhIM se vaha kukkuTa karatA hai / so yaha lAkSaNika Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA warrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrowm syam / tadvastu dAnayogyameva na bhvet| tathA ca vAkyabodhAnApatyA vAkyArthAsaMgatiH spaSTaiva / ekApattidUrokaraNe'parApattiH samAgatA tathA ca vyAghranadInyAyaprasaMgaH // 22 // 23 // kathamasAmaJjasyamityAhamArjArocchiSTamannAdyaM, gaNyate'dyApi dUSitam / ziSTAH spRzanti naivaitad, bhakSaNasya tu kA kathA 24 // mArjArocchiSTamiti-vartamAnakAle'pi yadannadugdhAdike khAdyavastuni mArjAreNa mukhaM niviSTaM tadvastu dUSitamakhAdyaM nIcavaNerapi manyate / ziSTajanAstu tatsparzamapi tyajanti / bhakSaNaM tu sutarAmeva tyajanti // 24 // zarIrazabdaprayogo'pi mAMsArthabAdhaka ityAha pakSAdyaGgasamaSTiH syAccharIraM bhujyate na tat / prayogo'tra zarIrasya, mAMsArthabAdhakastataH // 2 // pattAdhaGgasamaSTiriti-'duve kavoyasarIrA' ityatra zarIrazabdena yadimAMsamevAbhimataM syAttadA 'kavoyasarIrA' ityeva prayujyeta / paraM ca tatrApi 'duve' zabdo bAdhitaH syAttanmAMse dvitvAsaMbhavAt / na ca dvitvaM kapote'nveti tadvArA tanmAMse'nvaya iti vAcyam / 'duve' ityasya samastatvena zarIra evAnvayo ghaTate na tu kapote / kiM ca zarIrazabdasya mAMsArthakatvaM na saMbhavatyeva / mAMsaM tu zarIraShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA hI nahIM sktii| isa prakAra mAMsa artha karane se vAkya kA ThIka ThIka artha hI nahIM lgtaa| ataeva eka bhApatti ko dUra karane cale to dUsarI Apatti A gaI ! yaha to vahI bAta huI ki idhara kuvA udhara khAI // 22-23 lAkSaNika artha ayukta kyoM hai ?-- .. mArjAra kA jUThA anna Adi Aja kala bhI dUSita mAnA jAtA hai| use ziSTa puruSa chUte bhI nahIM hai, phira khAne kI to bAta hI kyA hai ? // 24 // ___ vartamAna kAla meM bhI jisa anna yA dUdha Adi khAdya padArtha meM mArjAra (vilAva ) muMha DAla detA hai use nIca varNa ke loga bhI akhAdya aura dUSita mAnate haiN| ziSTa jana to usakA sparza bhI nahIM karate-isa prakAra bhakSaNa kA svayaM hI tyAga ho jAtA hai // 24 // 'zarIra' zabda kA prayoga bhI mAMsArtha kA bAdhaka hai paMkha Adi samasta aMgoM kA samudAya zarIra kahalAtA hai| yaha zarIra bhakSaNa nahIM kiyA jA sakatA / yahA~ para 'zarIra' zabda kA prayoga kiyA gayA hai ataH mAMsArtha karane meM isase bAdhA AtI hai // 25 // ___ 'duve kavoyasarIrA' yahA~ zarIra zabda kA matalaba yadi mAMsa hotA to phira 'kavoyamaMsA' aisA prayoga honA cAhie thaa| kintu aisA pATha hotA to bhI 'duve' zabda vRthA ho jAtA, kyoMki 'mAMsa' ke lie 'do' vizeSaNa nahIM lagAyA jA sktaa| yadi koI yaha kahe ki 'do' vizeSaNa mAMsa kA nahIM kintu kapota kA hai, so ThIka nhiiN| kAraNa yaha hai ki yahA~ 'kapotazarIra zabda samAsayukta hai aura samAsa-yukta hone se zarIra ke sAtha hI usakA ('do' vizeSaNa kA) anvaya ghaTatA hai, kapota zabda ke sAtha nhiiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA gatamekaM vastu tadbhinnAnAM rudhirAdInAmapi zarIre samAvezAt / zarIJcAvayavI mAsaM tu tadavayavaH, avayavino'nekAvayavasamaSTirUpatvAttadAha pakSAcaMgeti pakSAH picchAni Adizabdena caraNacaJcvAdayasteSAmaMgAnAM samaSTireva zarIraM, picchAdisahitaM pakSizarIraM na kvApi kenacidapyupaskriyate mujyate vA mAMsamAtrameva bhujyate na tu picchAdikam / tatazca zarIrazabdasya dvizabdasya ca prayoga evAtra mAMsArthabAdhakaH siddhyati na tu tatsAdhakaH / tatprayogasya siddhAnte kathaM sArthakyamityagre darzayiSyAmaH // 25 // rogacikitsAyAH prakRtiparIkSA mUlam prakRtizcintyate sujJairAdAvauSadharogayoH anyathA hAnatAsthAne, vRddhI rogasya jAyate // 26 // prakRtiriti-sujhaivaidyairAdau rogazcikitsyate / rogasya kA prakRtiH, kaH samayaH, puruSasya kodRzamAcaraNaM, kA prakRtiriti nirIkSaNAnantaraM kIdRzaprakRtikasyauSadhasya sevanamArogyajanaka bhavediti samyaka paryAlocya bhaiSajyaM dadAti suvaidyastadA rogasya hAnirbhavati / anyathA- kRti vijJAnaM vinA yadyoSadhaM dIyate tadA rogahAnistu dUre tiSThati pratyuta hAnisthAne tavRddhireva syAditi sAmAnyaniyamaH / atra mahAvIrasvAminA'pi tanniyamAnusAreNaiva rogasvabhAvapratipakSisvabhAvakamauSadhamAnetumAdiSTamiti / / 26 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA www.mmmmmmmmmmmmmm dUsarI bAta yaha hai ki 'zarora' kA artha mAMsa nahIM ho sakatA / mAMsa, zarIra meM rahane vAlI eka vastu hai, zarIra nhiiN| zarIra meM mAMsa ke atirikta rudhira Adi anya padArthoM kA bhI samAveza hotA hai| zarIra avayavI hai, mAMsa avayava hai| avayavI, aneka avayoM kA samudAya hotA hai| isIlie Upara kahA hai ki patra aura ( Adi zabda se ) paira coMca Adi aMgoM kA samUha zarIra kahalAtA hai aura pakha Adi ke sAtha pakSI kA zarIra na to koI kabhI khagatA hai na pakAtA hai| arthAt mAMsa ho khAyA jAtA hai, paMkha vagairaha nhiiN| ataeva zarIra zabda kA aura duve zabda kA prayoga hI yahA~ mAMsArtha kA bAdhaka hai-sAdhaka nhiiN| zarIra zabda kA prayoga sArthaka kisa prakAra hai, yaha bAta Age dikhAveMge // 25 // prakRti parIkSA, roga kI cikitsA kA mUla hai vidvAn loga pahale auSadhi aura roga ko prakRti kI parIkSA karate haiN| inakI parIkSA na karane se roga ghaTane ke badale bar3ha jAtA hai // 26 // vidvAn vaidya sarva prathama roga kI cikitsA karate haiN| roga kI prakRti kyA hai, mausima kauna sA hai, rogI puruSa kA AcaraNa kaisA hai, isakI prakRti kaisI hai ina bAtoM para pahale vicAra karake tathA kisa prakRti vAlI auSadha kA sevana karane se Arogya bar3hegA yaha soca kara hI vaidya auSadha dete haiN| tabhI roga kA nAza hotA hai prakRti kI parIkSA kiye vinA hI yadi davA de dI jAya to roga kA nAza honA dara kinAra rahA hAni kI jagaha ulaTI vRddhi hI hotI hai| yaha eka sAmAnya niyama hai / mahAvIra svAmI ne isI niyama ke anusAra hI roga ke svabhAva se viparIta svabhAva vAlI auSadhi lAne ke lie bhAjJA dI thI // 26 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA nanu mAMsamava rogaprakRtyanukUlaM kiM na syAdityAhamAMsasyoSNasvabhAvatvAttasmAtpittaprakopanam / varcasi lohitAdhikyaM, tena syAnna tadauSadham // 27 // mAMsasyeti-zItajanyarogANAmuSNasvabhAvauSadhaM rogazamakaM bhavenna tu zItasvabhAvauSadham / evamuSNatAjanyarogANAM zItasvabhAvauSadhaM zAntijanakaM na tUSNasvabhAvauSadham / tattu pratyuta rogavardhakameva bhavediti prAkRtajano'pi jAnAti / vaidyakazabdasindhvAkhyakoSe 701 pRSThe matsyazabdaprasaMge 739 pRSThe ca mAMsazabdaprasaMge matsyamAMsasya sAdhAraNamAMsasya ca raktapittajanakatvenoSNasvabhAva. vattvaM darzitam / tathA coSNarogANAM vardhakameva mAMsaM bhavati na tuzamakamiti siddham / zrImanmahAvIrasvAmizarIre pittajvaralohitapatanadAhAnAmuSNavyAdhirUpatvAduSNasvabhAvamAMsena teSAM vRddhiH syAdvA hAniH syAditi nirNetuM zakyata eSa, teneti pittaprakopena lohitAdhikyena ca mAMsamoSadhaM kathamapi bhavituM nAhati / tato'sminrogaprasaGga kapotAdizabdAnAM mAMsArthakatvakaraNe prasaGgAsaMgatirdoSaH syAditi / / 27 // vRttikArasya zrImadabhayadevasUreratra ka'bhiprAya iti dayataityaM satsu pramANeSu, mAMsArthabAdhakeSvapi / vRttikAreNa tatpakSaH, kimartha naiva khaNDitaH // 28 // itthamitiH-itthamamunA prakAreNoktaprakAreNetyarthaH / mAMsAthaiti-kapotAdizabdAnAM mAMsArthe tAtparya nAstIti mAMsArthaniSedhe bAdhakapramANAni darzitAni teSu pramANeSu vidyamAneSu vyAkhyAkAraShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA 41 mAMsa, roga kI prakRti ke anukUla kyoM nahIM hai ? mAMsa kA svabhAva uSNa hai| usase pitta kA prakopa hotA hai, mala meM rakta girane kI adhikatA hotI hai, ataeva mAMsa usa roga kI davA nahIM ho sakatA / / 27 // ____ zIta-janya rogoM kI davAI uSNa svabhAva vAlI hotI hai, zIta sva. bhAva vAlI nhiiN| isI prakAra garmI se jo roga utpanna hubhA ho usake lie zIta svabhAva vAlI auSadhi zAnti janaka ho sakatI hai, garma svabhAva vAlI nhiiN| garma svabhAva vAlI davA to ulTI roga bar3hAne vAlI hotI hai| vaidyaka zabda sindhu koSa pR0 70 meM matsya zabda meM aura pRSTha 739 meM mAMsa zabda ke prasaMga meM matsyamAMsa aura sAdhAraNa mAMsa raktapitta janaka hone se uSNa svabhAva vAlA batAyA hai isase yaha bAta siddha hai ki mAMsa uSNa rogoM kA bardhaka hai, nAzaka nhiiN| bhagavAn mahAvIra svAmI ke zarIra meM pittajvara, raktapAta aura dAha ye saba uSNa svabhAva vAle roga the, ye uSNa svabhAva vAle mAMsa se ghaTate yA uTe bar3hate ? isakA nirNaya sahaja hI ho sakatA hai| ataH pitta ke prakupita hone tathA khUna kI adhikatA hone se mAMsa yahA~ kisI bhI prakAra auSadha nahIM ho sakatA / isa kAraNa isa roga ke prasaMga meM kapota Adi zandoM kA mAMsa artha karane meM prakaraNAsaMgati doSa AtA hai // 20 // TIkAkAra zrI abhayadeva sUri kA abhiprAya: isa prakAra mAMsArtha ke bAdhaka pramANoM ke maujUda hone para bhI TIkAkAra ne usa pakSa kA khaNDana kyoM nahIM kiyA ? // 28 // ___ kapota Adi zabda mAMsa artha ke vAcaka nahIM haiM, isa prakAra mAMsArtha ke niSedha meM jo pramANa pahale batAye haiM, unake hone para TIkAkAra kA yaha bhAvazyaka kartavya thA ki ve dUSita pakSa kA pramANa pUrvaka khaNDana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 revatI-dAna-samAlocanA syAvazyakakarttavyamasti yadvAdhitapakSo nirAkaraNIyaH pramANapurassaramAgamaviruddhapakSaH khaNDanIyaH / atra kazcicchaGkate yad vRttikAraNa mAMsArthapakSaH kathaM na khaNDitaH ? 'zrayamANamevArtha kecinmanyanta' iti vAkyena keSAMcinmAMsArthapakSaH kimarthamupanyastaH / yadi pUrvapakSarUpeNopanyastaH syAttadA tadAdhanaM svazabdena kimarthaM na kRtamiti praznakArAzayaH / / 28 / / dvitIyapakSopanyAsaH anye tvAhurayaM pataH, kimartha naiva maNDitaH / yogyAyogyavimarzana, svAzayaH kiM na darzitaH // 26 // anya itiH--kapotakaH pakSivizeSastadvad ye phale varNasAdhAtte kapAta kUSmANDe hasbe kapote kapotake te ca zarIre vanaspatijIvadehatvAt kapotakazarIre, ityAdinA vanaspatyarthako dvitIyapakSa upanyastaH sopyanyeSAM na tu svasya / yadi sa pakSo'pi svAbhimatastarhi kimartha tanmaNDanaM-sthApanaM na kRtaM sAdhakabAdhakapramANaistadyogyAyogyatvaparyAlocanena mAMsArthabAdhane kimartha nijAzayo na prakaTIkRtaH ? // 29 // asyAkSepasya nibandhalekhakaH samAdhanaM karotivacmyatra vRttikAraNa, yadyapyuktaM na zabdataH / tathApi jJAyate tasyAzayaH sUkSmanirIkSaNAt // 30 // vacmItiH-patra viSaye'haM kiJcidvImi-vRttikAreNa yadyapi pUrvapakSe vottarapakSe svakIyazabdaiH kiJcinnoktam tathApi vRttikArasya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA karate / ataeva yahA~ koI zaMkA kara sakatA hai ki TIkAkAra ne usa pakSa kA kyoM khaNDana nahIM kiyA ? 'zrayamANamevArtha kecinmanyante' ( koI koI isa sune jAne vAle artha ko mAnate haiM ) isa vAkya se kisI kA mata mAMsArthaka hai, aisA kyoM kahA? yahA~ praznakartA kA Azaya yaha hai ki yadi isa vAkya se TIkAkAra ne pUrva pakSa kiyA hai to apanI ora se usakA khaNDana kyoM nahIM kiyA ? // 28 // dUsarA pakSaH dusare loga kahate haiM ki isa ( vanaspati artha ) pakSa kA unhoMne maMDana kyoM nahIM kiyA ? yogya-ayogya kA vicAra karake abhiprAya kyoM nahIM pradarzita kiyA ? // 29 // __ kapota arthAt kabUtara pakSI, aura usake raMga ke samAna jisa phala kA raMga ho vaha kapota phala arthAt kolaa| kyoMki kolA meM vanaspati kAyaki jIva hotA hai ataH use kapota-zarIra kahate haiN| isa prakAra TIkA. kAra ne no dUsarA pakSa likhA hai vaha bho dUsaroM kA mata batAyA hai-apanA nhiiN| yadi TIkAkAra ko vaha artha svIkAra thA to, sAdhaka-bAdhaka pramANoM ke dvArA, yogya ayogya kA vicAra karake mAMsArtha kA khaNDana karane meM apanA mata kyoM nahIM pragaTa kiyA hai ? tAtparya yaha hai ki TIkAkAra ne donoM artha diye haiM magara ve dUsaroM ke mata ke anusAra diye haiN| apanI ora se kucha bhI artha nahIM likhaa| isakA kyA kAraNa hai ? // 29 // nibaMdha-lekhaka kA samAdhAna: isa viSaya meM maiM kahatA hU~-yadyapi TokAkAra ne spaSTa zabdoM meM kucha nahIM kahA hai to bhI sUkSma nirIkSaNa karane se unakA zrAzaya mAlUma ho jAtA hai / / 30 // isa viSaya meM maiM kucha kahatA hU~-yadyapi TIkAkAra ne pUrva pakSa yA uttara pakSa ke viSaya meM apane zabdoM meM kucha nahIM kahA hai, tathApi pUrvApara kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 revatI-dAna-samAlocanA ko'bhiprAyo vidyate, sa tu pUrvAparaparyAlocanena jJAtuM zakyate / pUrvapakSasya kiyAnAdaraH kRtaH ? uttarapakSasya ca tAvAnevAdaro vA'dhikAdaraH ? / pUrvapakSasya kiyadAlocanapUrvakArthAvadhAraNaM darzitamuttarapakSasya ca kiyaditi sUkSmarItyA paryAlocane kRte tvavazyameva tadAzayaparijJAnaM syAdeveti / / 20 / / pUrvottarapakSayoH kiM nyUnAdhikyaM taddarzayati nirhetukazca saMkSiptaH pUrvapakSo na cAdRtaH / dvitIyo vistRtaH spaSTamuttarapakSalakSaNaH // 31 // nirhetuka itiH-zrUyamANamevArtha kecinmanyante ityekavAkyamAtreNaiva pUrvapakSa upanyastaH / nAtra kazciddheturdazitaH / na vA sAdhakabAdhakapramANAni / na vA parAmarzaH / saMkSepeNaiva tanmato padarzanaM kRtam / zrayamANamevArtha manyante iti vAkyamapi tatpakSasya paryAlocanazUnyatvaM darzayati / kutaH ? sarvatra zabda eva zrUyamANo bhavati natvarthaH / zabdazravaNAnantaramIhA-paryAlocanA bhavati tato'vAyo'rthAvadhAraNaM bhavatIti matijJAnasyAyaM saamaanyniymH| atra tvarthatya zrayamANatvamuktaM tatkathaM ghaTate / zabdArthayoH kathaJcidabhedAzrayatvena zabdavadarthasya zrayamANatve svIkRte tatrehA-paryAlocanA vyApAro na pratIyeta / tathA cAtra mAMsArtho ghaTate vA na ghaTate zAstrAntare tadvAdhakapramANAnAM sadbhAvena bAdhyate'tra mAMsAoM naveti paryAlocanAviraheNa na yathArthAvAyastatra saMbhavati / zabdavadarthaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA 45 vicAra karane se yaha vidita ho jAtA hai ki TIkAkAra kA kyA vicAra hai ? unhoMne pUrva pakSa ( mAMsAtha pakSa ) ko kitanA svIkAra kiyA hai? aura uttara pakSa (vanaspati-artha) ko utanA hI yA usase adhika svIkAra kiyA hai ? kitanI AlocanA karake pUrva pakSa ke artha kA nizcaya kiyA hai aura uttara pakSa ke viSaya meM kitanI AlocanA kI hai ? isa prakAra sUkSma rIti se vicAra karane para unakA Azaya jarUra mAlUma ho jAtA hai| // 30 // pUrva pakSa aura uttara pakSa kI nyUnAdhikatAH pUrva pakSa ko saMkSepa meM kahA hai aura koI hetu nahIM diyA, ataH pUrva pakSa ko unhoMne svIkAra nahIM kiyA kintu uttara pakSa vistAra se aura spaSTa rUpa se batAyA hai // 30 // 'zrayamANamevArtha kecinmanyante' (sune jAne vAle artha ko hI koI mAnate haiM ) isa eka vAkya ke dvArA hI pUrva pakSa kA nirdeza kara diyA hai| isameM koI bhI hetu nahIM dikhAyA aura na sAdhaka-bAdhaka pramANa hI diye haiN| isakA kucha parAmarza bhI nahIM kiyaa| bahuta saMkSepa meM hI yaha mata dikhA diyA hai| 'zrayamANamevArtha manyante' yaha vAkya bhI usa pakSa kI vicAra zUnyatA kA digdarzana karAtA hai; kyoMki artha kahIM sunA nahIM jAtA-zabda hI sarvatra sunA jAtA hai / "zabda sunane ke bAda IhA-paryAlocanA (vicAra) hotA hai / IhA ke anantara avAya hotA hai aura taba artha kA nizcaya hotA hai| matijJAna kA yaha sAmAnya niyama hai| magara yahA~ artha kA sunA jAnA kahA hai so yaha kaise ThIka ho sakatA hai ? zabda aura artha sarvathA mitra nahIM haiM-kacit abhinna haiM ataH yahA~ abheda kI apekSA se artha kA sunA jAnA kahA hai| yadi aisA mAna liyA jAya to usameM IhA nahIM honI cAhie / aisI hAlata meM 'mAMsArtha yukta hai yA nahIM, dUsare zAstroM meM mAMsArtha ke bAdhaka pramANa kA sadbhAva hai ataH yahA~ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 revatI - dAna- samAlocanA 1 zrutaH / na paryAlocanapUrvakamavadhArita iti tAtparya prakRtavAkyasyAstIti pUrvapakSe vRttikArasya na samyagAdaraH pratIyate / kiM ca kaH zrUyamANo'rtha ityapi spaSTaM noktam / atha dvitIyapakSastu vistareNa spaSTamuktaH sa cottarapakSarUpeNopanyastaH / tatra pUrvapakSasya khaNDanasavenotarapakSalakSaNaviziSTatvam // 31 // ubhayapakSaye, dvitIyasya prAdhAnya darzayati zailyaitayA dvitIyasya prAdhAnyaM svIkRtaM svayam / prathamasya ca gauNatvaM, sthApitaM vyaMgyahetutaH || 32 // zailyeti -- etayoparidarzitayA zailyA pUrvapakSatvAttarapakSatvasaMkSiptatva vistRtatvanirAdaratva sAdaratva nirhetukatva sahetukatvapratipAdanagarbhitaraca nAtmakayA rItyA / dvitIyasya vanaspatyartha svIkurvato dvitIyapakSasya vRttikAreNa svayaM prAdhAnyaM svIkRtam / mAMsArthe tAtparyagrAhakamya prathamapakSasya ca gauNatvaM sthApitam / kuta ityAha vyaMgyahetutaH paJcamyantazabdAtmaka hetvadarzane'pi svamanobhAvagatahetorityarthaH / yadi vRttikArasyAzayaH prathamapakSasvIkAre syAttadA sa dvitIyapakSavatprathama pakSamapi vistareNa hetupUrvakaM spaSTaM sthApayet / tathA nopadarzitam / tena ca tasyAzayaH spaSTaM jJAtuM zakyate dhImadbhirityalaM vistareNa ||32| vRttikArasya spaSTAzayaH - kizca sthAnAGgaTIkAyAmanenaiva nijAzayaH / phalArthe darzitaH spaSTa nAtrAtaH punaroritaH // 33 // www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA mAMsArtha honA cAhie yA nahIM, isa prakAra kI paryAlocanA ke binA yathArtha avAya jJAna bhI nahIM ho sktaa| zabda ke samAna artha sunA, kintu usakA vicAra pUrvaka nizcaya nahIM kiyA, pUrva pakSa kA aisA bhAzaya nikalatA hai| isase pratIta hotA hai ki TIkAkAra ne pUrva pakSa kA Adara nahIM kiyaa| sunA jAne vAlA vaha artha kaunasA hai, yaha bhI sAfa-sAfa nahIM batAyA hai| kintu dUsare pakSa ko vistAra se spaSTa kahA hai aura vaha uttara pakSa ke rUpa meM likhA hai| ataH vahA~ pUrva pakSa kA khaNDana hone se uttara pakSa kI hI viziSTatA siddha hotI hai // 31 // _donoM pakSoM meM se dUsare pakSa kI pradhAnatAHTIkAkAra ne isa zailIse svayaM hI dUsare pakSa kI pradhAnatA svIkAra kI hai aura vyaMga rUpase prathama pakSakI gauNatA sthApitakI hai // 32 // pUrva pakSa ko saMkSipta aura uttara pakSa ko vistRta kahane, pUrva pakSa meM nirAdara karane aura uttara pakSa kA Adara karane, pUrva pakSa ko binA kisI hetu ke kahane aura uttara pakSa ko sahetuka kahane rUpa zailI se, vanaspati-artha ko mAnane vAle uttara pakSa kI pradhAnatA svIkAra kI hai aura mAMsArtha mAnane vAle prathama pakSa kI gauNatA siddha kI hai| vaha gauNatA yadyapi paMcamI vibhakti rUpa zAdvika kathana karake nahIM kintu apane manobhAva rUpa hetu se siddha kI hai| yadi TIkAkAra kA Azaya prathama pakSa ko svIkAra karane kA hotA to vaha dvitIya pakSa kI bhA~ti prathama pakSa ko bhI vistAra se aura sAtha hI hetu ke sAtha spaSTa rUpa se sthApita krte| magara unhoMne aisA nahIM dikhalAyA hai, isa kAraNa TIkAkAra kA Azaya vidvAna loga svayaM hI samajha sakate haiN| basa, itanA kahanA hI paryApta hai // 32 // TIkAkAra kA spaSTa Azaya aura bhI inhIM TIkAkAra (zrI abhayadeva sUri) ne sthAnAGgasUtra kI TIkA meM apanA Azaya phalAhAra meM spaSTa batAyA hai| isI kAraNa bhagavatI kI TIkA meM vahI bAta doharAI nahIM hai // 33 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 revatI-dAna-samAlocanA mmmmmmmmwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwmmmmmmmm kiJcati-na kevalaM vRttikArasthAzayo'numAnagamyo'pi tu sthalAntare spaSTollikhito'pi vartate / sthAnAGgeti-sthAnAGgAbhidhatRtIyAGgasUtrasya navame sthAne TIkAyAM-vRttau anenaivetibhagavatIsUtravRttikAreNaiva zrImadabhayadevasUriNA / spaSTa spaSTatayA / phalAthai iti-kukkuTamAMsAdizabdAnAM phalArthavAcakatvaM na tu mAMsArthavAcakatvamiti / nijAzayaH-svAbhiprAyaH darzitaH vyaktIkRtaH / tathAhi___tato gaccha tvaM nagaramadhye, tatra revatyabhidhAnayA gRhapatipalyA madartha dve kUSmANDaphalazarIre upaskRte, na ca tAbhyAM prayojanaM, tathA'nyadasti tadgRhe parivAsitaM mArjArAbhidhAnasya vAyonivRttikArakaM kukkuTamAMsakaM bIjapUraka-kaTAhamityarthaH, tadAhara, tena naH prayojanamiti-sthAnAGgasUtre navamasthAne sU0 691, pR0 456-457 ataH-asmAtkAraNAt / atra-bhagavatI-TIkAyAm / punaHbhUyaH / neritaH-na prtipaaditH| sthAnAGgaTIkAyA pUrvanirmitatvAttatra spaSTatayA niveditatvAnnAtra punaruktam / tata evAtrAnusandheyamiti tadAzayaH athoktazabdAnAM vanaspatyarthaH sAdhyateeteSAmatha zabdAnAM, vAcakatve vanaspateH / pramANAni pradazyante, svaparazAstrayoH sphuTam // 34 // eteSAmitiH--athazabda AnantaryArthakaH / mAMsArthanirUpakAdyapakSakhaMDanAnantaraM prakRtazabdAnAM vanaspatyarthakatvaM sAdhyate / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA 49 rrrrrrrrrrrrwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwmrrrrrn TIkAkAra kA Azaya kevala anumAna gamya hI nahIM kintu sthAntara meM spaSTa ullikhita bhI hai arthAt sthAnAGga nAmaka tRtIya aGga sUtra ke navama sthAna kI TIkA meM bhagavatI TIkAkAra abhayadeva sUri ne hI kukkuTamAsAdi zaddha phalArthavAcaka haiM, mAMsArtha vAcaka nahIM haiM aisA apanA Azaya spaSTa pragaTa kiyA hai| jaise ki "tU nagara meM jA aura revatI nAmaka gRhapatnI ne mere lie jo do kUSmANDa (kolA) ke phala saMskAra karake taiyAra kie haiM-usase prayojana nahIM hai kintu usake ghara meM dUsarA mArjAra nAma kA vAyu kI nivRtti karane vAlA kukkuTa mAMsaka arthAt bijaurAphala kA garbha hai vaha le A; usase hamArA prayojana hai| (sthAnAGgasUtra-navama sthAna sU0 691,50 456 457) isa kAraNa se TIkAkAra ne bhagavatI kI TIkA meM phira yahI bAta nahIM batalAI / ' kyoMki sthAnAGga sUtra kI TIkA pahale banAI gaI hai aura vahA~ para yahI bAta spaSTa batalAI gaI hai ataH yahA~ para punarukti karane meM bhAI nahIM isa kAraNa vahA~ se anusandhAna karane kA TIkAkAra kA bhAzaya hai // 33 // ukta zabdoM ke vanaspati artha kI siddhiH aba ina zabdoM kI vanaspati artha kI vAcakatA meM sva-para zAstroM ke spaSTa pramANa dikhalAye jAte haiM / / 34 // atha bhabda kA artha hai-isake anantara / arthAt ma.sArtha pakSa kA saNDana karane ke anantara prakRta zabda vanaspati artha ke vAcaka haiM, yaha bAta siddha kI jAtI hai| ina zabdoM kA vanaspati artha vaidyaka ke suzruta Adi anyoM meM tathA vaidyaka koSa meM prasiddha hai| jaina sUtroM meM bhI kahIM kahIM yaha artha pAyA jAtA hai| ataH pUrva pakSa ke himAyatiyoM ke lie prajJA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 revatI-dAna-samAlocanA eteSAM zabdAnAM tattadvanaspativAcakatvaM vaidyakapustake suzrutAdau vaidyakakoSe ca prasiddhamasti / tathA jainasUtre'pi kacittathAsti / tataH parvapakSiNaM prati svazAstrasya prajJApanAdeH parazAstrasya suzrutAdezva pramANAni pramitijanakavAkyAnyuddhatya pradarzyanta ityarthaH // 34 // prathamaM kapotazabdArtho nirUpyatepArAvataH kapotazcAmare paryAyataH sthitau / pArAvatastaruH siddhaH, kapoto'pi tathA bhavet // 3 // pArAvata iti:-'duve kavoyasarIrA' iti prathamavAkye 'kavoya' (prAkRte )-kapota ( saMskRte ) zabdaH prayuktaH / kapotazca pArAvatazabdasya paryAyatayAmarakoSe dvitIyakANDe nigaditaH / tathAhi "pArAvataH kalaravaH kapoto'tha zazAdanaH / " (paki0 1016) paryAyatvAdyo'rthaH pArAvatazabdasya sa evArthaH kapotazabdasyA'pi bhavitumarhati / atha pArAvatazabdasya tu pakSivAcakatvaM prasiddhamiti ced vRkSavAcakatvasyApi prasiddhatvAt / tathA hi suzrutasaMhitAyAM 338 pRSThe-phalavRkSaprakaraNe-"pArAvataM samadhuraM rucyamatyagnivAtanut" pArAvatavRkSasya suzrute'nekasthaleSulekhAttasya vRkSatvaM siddhameva / tata eva kapotasyApi pArAvataparyAyatvAd vRkSatvaM siddhamiti // 35 // kapotazabdasya dvitIyArthaH zabdasindhau kapotena, pArIzo'bhihitastaruH / pArIzena punastatra, platato nirUpitaH // 36 // zabdasindhau-vaidyakazabdasindhvAkhyakoSe 193 pRSThekapotenaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA panA Adi svakIya zAstroM ke tathA suzruta Adi para zAstroM ke pramitijanaka vAkya-pramANa uddhRta karake dikhalAye jAte haiM // 34 // kapota artha kA nirUpaNa amara koSa meM 'kapota' aura 'pArAvata' zabda paryAya vAcI haiM aura pArAvata nAma kA eka vRkSa hotA hai ataH kapota kA bhI vaha artha-vRkSArtha-honA cAhie // 35 // ___ 'duve kavoyasarIrA' isa prathama vAkya meM koya (prAkRta)-kapota (saMskRta)zabda prayukta huA hai aura kapota zabda 'pArAvata' zabda kA paryAya vAcI hai, yaha bAta amara koSa ke dvitIya kANDa meM kahI hai| kahA bhI hai "pArAvata, kalarava aura kapota, ye kabUtara ke (paMkti 1016) paryAyavAcI zabda haiM / " jaba donoM zabda paryAyavAcI haiM to pArAvata zabda kA jo artha hai vaha kapota zabda kA bhI honA caahie| yadi koI kahe ki pArAvata-zabda to pakSI ( kabUtara) kA vAcaka prasiddha hai to yaha bhI kaha sakate haiM ki pArAvata zabda vRkSa kA bhI vAcaka hai : suzruta saMhitA pRSTha 338, phala prakaraNa meM kahA hai-pArAvata, madhura, rucikAraka tathA agnivardhaka aura vAta ko dUra karatA hai|' suzrata meM pArAvata vRkSa kA kaI jagaha ullekha hai ataH pArAvata vRkSa siddha hai| ataeva kapota zabda kA artha vRkSa hotA hai, yaha bAta bhI siddha ho gaI kyoMki yaha donoM zabda paryAyavAcaka haiM // 35 // kapota zabda kA dUsarA artha vaidyaka zabdasindhu koSa meM kapota zabda se pArIza nAmaka vRkSa kahA gayA hai aura vahIM pArIza zabda se plakSa vRkSa kA artha liyA gayA hai / / 36 // vaivaka-zabdasindhu nAmaka koSa pR0 193 para kapota zabda se pArIza nAmaka per3a kA artha liyA gayA hai aura isI graMtha ke pR0 6.1 para pArIza Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 revatI-dAna-samAlocanA wanan mammmmmmmmmmmmmmmmmmmm kapotazabdena pArIzaH pArIzanAmakastaruH vRkSo'bhihita ukta ityarthaH / punazca tatraiva pustake 601 pRSThe pArIzena pArIzazabdena plakSavRkSo nirUpitaH kathita ityarthaH / vanauSadhidarpaNAkhyapustake 447 pRSThe pazyatAmidaM plakSavarNanam "plakSaH-Ficus infectoria. A large deciduous tree. Astringent and cool. plakSaH kaSAyaH ziziro, braNayonigadApahaH / ..... dAhapittakaphAmanaH, zothahA raktapittahRt // " tathA ca kapotazabdavAcyaplakSavRkSasya dAhapittanAzakatvena saMbhavatyatra tadupayogaH / zarIrazabdasya tUbhayatra vRkSAtmakazarIraikAvayave phale lakSaNAkaraNena bhavati nirvAhaH // 36 // kapotasya pAThAntaratvena tRtIyo'rthaH-- yadvA prAgatra kAvoI, kavoyazrutimAgataH / / hasvatvaM ca yakArazca, sthaansaamyaatpmaadtH||37|| yadeti-athavA zarIrazabdasya zaktimAtreNa nirvAhaH syAdetAdRzaM yadi prakArAntaraM saMbhavati tadA taddazanIyamityataH 'prakArAntaradarzanopakramaH / atra asminprakaraNe pAka- sUtrANAM pustakArohaNAtpUrva zratyanuzrutipravAha AsIt / guruH ziSyamazrAvayatsa punastacchiSyamiti karNopakarNazravaNaparaMparAyAM dezavizeSeNoccAraNabhedaH, atibhedazca saMbhavatyeva, vartamAne'pi tathA dRzyate / tathA cAtra zrutyanuatisamaye kAvoI-kAvoItyAkArakazabdaH kavoyazabda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA 53 sanda kA pakSa (pAkara ) nAmaka vRkSa artha kahA hai / vanauSadhidarpaNa nAmaka pustaka ke pRSTha 440 para plana kA varNana isa prakAra diyA hai pakSa:-Ficus infectoria _ A large deciduous tree. Astringent and cool. ... plakSa kasailA, zItala, vraNa aura yoni ke rogoM kA nAzaka, dAha, pitta tathA kapha kA miTAne vAlA, zotha roga aura raktapitta kA nAzaka hai| .. * isa prakAra kapota zabda kA vAcya plakSa vRkSa dAha aura pitta kA nAzaka hai ataeva sambhava hai usakA upayoga kiyA gayA ho| rahA zarIra zabda, so phala, vRkSa rUpa zarIra kA eka avayava hotA hai aura lakSaNA vRtti se usakA artha ThIka baiTha jAtA hai // 36 // pAThAntara se kapota kA tIsarA artha athavA isa pATha meM pahale kAvoI zabda hogA jo 'kavoya' aisA sunA gayA hogA / hrasva 'ka' aura 'I' kI jagaha 'ya' pramAda se ho gayA hogA, kyoMki inake uccAraNa sthAna eka hI haiM / / 37 // . zarIra zabda kA prayoga zakti se hI yukta ho jAe, aisA koI prakAra yadi ho sakatA hai to batAie? aisI AzaMkA hone para dUsarA prakAra dikhAte haiN| pustaka rUpa meM lipibaddha hone se pahale sUtroM meM ati-anu. zruti kI paramparA thii| guru apane ziSya ko sUtra sunAtA thA aura vaha ziSya phira apane ziSya ko sunAtA thaa| isa prakAra kAnoM kAna sunane kI paramparA hone para deza ke bheda se uccAraNa meM aura zruti meM bheda honA sambhava hai| vartamAna kAla meM bhI yaha bAta dekhI jAtI hai| ataH ati anuzruti kI paramparA ke samaya 'kAboI zabda 'kavoya' aisA sunA gyaa| zAstroM ke likhane kI praNAlI mahAvIra svAmI ke nirvANa se 980 varSa vyatIta ho jAne para AraMbha huI thii| usase pahale aura usake pazcAt Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmwwwwwwwwwwwwwwwwwrrrrrrrrrrrrrrr tvena zratimAgataH-zravaNapathaM praaptH| lekhanapravRttistu mahAvIrasvAminirvANasamayAdazItyadhikanavazatavarSeSu vyatIteSu jaataa| tataH pUrva pazcAdapi cAneke zabdAH pAThAntaratAM gatA dRzyanta tadvadayamapi kAvoIzabdaH kavoyatvena pariNataH syAdityatra nAstyAzcaryam / kathamityAha sthAnasAmyAd-IkArasya yakArasya ca tAlusthAnavattvena AkArasyAkArasya ca kaNThasthAnavattvena sAmyAdAkArasyAkAratvena, IkArasya ca yakAratvena zrutisaMbhavaH athavA lekhakAnAM pramAdatastatparivartanasaMbhavaH / tathA ca 'duve kAboIsarIrAo' iti mUlapAThe manyamAne zarIrazabdasya na lakSaNAzrayaprasaGgaH zaktyaiva nirvAhasambhavAt // 37 // kAvAI zabdasya spaSTArthaHkathyatekApotI dvividhA zvetA-kRSNA coktA vanaspatau / lakSaNotpattibhedAzca, tasyAstatra nirUpitAH // 38 // kApotIti-suzrutasaMhitAyAM kApotIzabdasya prAcInakAlaprasiddhavanaspatyarthakatvaprasiddham / tadupayogastadutpattisthAnaM tallakSaNAni ca tatra vistareNoktAni / tathAhi 821 pRSThe-"zveta. kApotI samUlapatrA bhakSayitavyA gonasyajagarI kRSNakApotInAM sanakhamuSTim khaNDazaH kalpayityA kSIreNa vipAcya parisrAvitamabhihutaJca sakRdevopabhuJjItam" / tatraiva 822 pRSThe zvetakApotIlakSaNam "niSpatrA kanakAbhAsA, mUla. dvyNgulsNmitaa| sarpAkArA lohitAntA, zvetakApAtirucyate // " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA mI aneka zabdoM meM pAThAntara ho gayA dekhA jAtA hai| isI prakAra 'kAvoI zabda yadi 'kavoya' bana gayA ho to isameM kucha bhI Azcarya kI bAta nahIM hai! magara aisA huA kyoM ? isakA samAdhAna yaha hai ki uccAraNa: sthAnoM kI samAnatA hai| I aura ya, ye donoM varNa tAlu sthAna se bole jAte haiM, tathA A aura a ye donoM svara kaMTha se bole jAte haiN| isa prakAra samAnatA hone se sambhava hai I kI jagaha ya sunA gayA ho aura A kI jagaha a sunA gayA ho| athavA yaha bhI sambhava hai ki lekhakoM kI asAvadhAnI se yaha parivartana ho gayA ho| aisI avasthA meM 'duve kavoI sarorAo' aisA mUla pATha mAna liyA jAya to zarIra zabda kA artha ghaTAne ke lie lakSaNA kA Azraya nahIM karanA par3egA, zakti se hI artha ghaTa jAyagA // 37 // ___ kAboI zabda kA spaSTa artha kAlI aura sapheda do prakAra kI kApotI, vanaspati artha meM kahI gaI hai| usake lakSaNa, utpatti, aura bheda bhI vahA~ nirUpaNa kiye gaye haiM // 38 // suzrutasaMhitA se yaha bAta siddha hai ki kApotI zabda kA prAcInakAla se vanaspati artha hotA hai| ukta grantha meM usakA upayoga, utpatti sthAna aura lakSaNa vistAra ke sAtha batAye gaye haiN| dekhie zvetakApItI samUlapatrA bhakSayitavyA gonasyajagarI kRSNakApotInAM sanakhamuSTiM khaNDazaH kalpayitvA kSIreNa vipAcya pariparinAvirtAmabhahutancha sakRdevopabhujItam // " (pUja 82.) sapheda kApotI kA lakSaNa binA patte kI, kanaka ke samAna, mUla meM do aMgula pramANa, sAMpa jaise AkAra kI, anta meM lohita varNa kI, sapheda kApotI kahalAtI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA - kRSNakApotIlakSaNam - "sakSIrAM romazAM mRddI, rasenecurasopamAm / evaM rUparasAJcApi, kRSNakApotimAdizet // " 824-825 pRSThe tadutpattisthAnam "kauzikI saritaM tIvA, saJjayantyAstu pUrvataH / kSitipradezo valmaki- rAcito yojanatrayam / vijJeyA tatra kApotI zvetA valmIkamUrdhasu // kApotIzabdaH zvetakApotIkRSNakApotIsAdhAraNo vartate / sAmAnyazabdenobhayamapi grahItuM zakyate // 38 // zarIrazabdasya kiM prayojanamityAha zarIravyavahArastu vRtAdAvapi vidyate / tasyApyaudArikAyaMgatrayamuktaM jinezvaraiH // 36 // zarIravyavahAra iti-nanu 'duve kAvoiao uvakkhaDiyAzro' ityevAstu kiM zarIrazabdeneti cenna 'sarIra' iti pAThadarzanAdastyeva tasyopayogaH zarIrazabdasAhacaryAdeva 'kAvoI' iti zabdasya vanaspatyarthakatvaM vizeSataH siddhayati, kutaH ? kApotIvanaspatermUlapatrasahitAyA evopayogo darzitaH suzrute / samagrasyopayogAdevAtra zarIrazabdaH pryuktH| pakSivAcakatve tu tadasaMgatiH pUrva darzitaiva / vanaspati zarIre tu dvitvamapi saMbhavatIti savai saMgatam / nanu vanaspateH zarIratvAbhidhAne kiM zAstrIya pramoNamiti cedastyeva / sUtre jinezvaraivanaspatimAtrasyaudArikAdizaroratrayamastItyuktatvAt / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA 57 kAlI kApoto kA lakSaNa dUdhavAlI, romavAlI, komala ganne ke rasa ke samAna rasa cAlI, kRSNa kApotI kahalAtI hai| kApotI ke utpattisthAna kozikI nadI ko pAra karake, saJjayantI se pUrva meM, bAMbiyoM se vyAsa 3 yojana bhapradeza hai| vahAM bAMbiyoM ke Upara sapheda kApotI hotI hai|| ___ kApotI zabda sAmAnya rUpame safeda aura kAlI donoMke lie prayukta hotA hai, kyoMki sAmAnya zabda se donoM kA grahaNa ho sakatA hai // 38 // zarIra zabda kA prayojana zarIra zabdakA prayoga vRkSa vagairahameM bhI hotA hai,kyoMki jinendra bhagavAna ne usake bhI audArika Adi tIna aMga kahe haiM // 39 // zaMkA-'duve kAboIo uvakkhaDiyAo' aisA pATha ho ho, zarIra zabda kI kyA AvazyakatA hai ? samAdhAna-aisA na khie| zarIra' yaha pATha jo dekhA jAtA hai so isako AvazyakatA hai hii| 'zarIra zabda sAtha rahane se hI vizeSatayA vanaspati artha meM 'kAvAI zabda kI siddhi hotI hai| zaMkA-kaise ? samAdhAna-mUla (jar3a) aura pattoM ke sAtha hI kApotI vanaspati ko suzrata meM upayogI batAyA hai| sArI kApotI kA upayoga hone ke kAraga hI yahA~ zarIra zabda kA prayoga kiyA hai| yadi 'kApotI' zabda ko pakSI kA vAcaka mAnA jAya vaha asaMgata hogA, yaha bAta pahale hI batA cuke haiN| vanaspati ke zarIra meM 'do' kA vyavahAra bhI ho sakatA hai| isa prakAra yaha saba artha saMgata baiThatA hai| zaMkA-vanaspati kA zarIra hotA hai, aisA kahane meM kyA zAstra kA pramANa hai ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 revatI-dAna-samAlocanA tathA ca vRkSAdau zarIrazabdavyavahAro naanuppnnH| vaidyakazAskhe'pi vanaspateH patrapuSpaphalAdInAmaGgatvapratipAdanAtkApotIzabdena zarIrazabdasamAsaH sArthakaH / dvizabdaprayogo'pi saMgata iti // 39 // nanu kUSmANDaphalasyaiva pittaghnatvena vizeSataH prasiddhatvAttadarthaH kimatra na saMbhavatItyata Aha vastutastvatra kUSmANDamarthaH samyak pratoyate / yathAzrutasya zabdasyA-savAkyAcchakyatAgrahAt // 4 // vastuta itiH-pArAvataplakSakApotInAM pittaghnatve dAhannatve ca siddhe'pi jayapurasthalakSmIrAmaprabhRtInAM vaidyAnAmabhiprAyeNAsmina roge kUSmANDaphalasyAdhikopayogitvaM pratibhAti / tato balavanizcitaprakArAntaramucyate / vastutastviti-tu zabdo vizeSArthakaH, pUrvebhyo'yaM pakSaH viziSTatara ityarthaH / atra asminprakaraNe, yathAzrutasya vartamAnapustakeSu yathA dRzyate zrUyate vA 'duve kavoyasarIrAo' etadvAkyasthasya 'kavoyazarIra' ( kapotazarIra ) zabdasya kUSmANDaM-kUSmANDaphalamityarthaH / samyaknirdoSatvAdupayogitvAcca suSThupratIyate-vijJAyate / nanu kapotazarIrazabdasya kUSmANDamityartho na kvApi koSe prasiddha iti kathaM tasmAttadarthapratItiriti cet, koSaM vinA'pi vyAkaraNAptavAkyAditaH zaktimahasya nyAyazAstraprasiddhatvAt, taduktaM siddhAntamuktAvalyAm(kArikAvalyAm ) 83 pRSThe "zaktigrahaM vyAkaraNopamAna-koSAptavAkyAddayavahAratazca / vAkyasya zeSAdvivRtervadanti sAMnidhyataH siddhapadasya vRddhAH // " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA 59 samAdhAna-hA~ hai| jinendra bhagavAn ne sUtra meM kahA hai ki vanaspati mAtra ko audArika taijasa kArmaNa yaha tIna aMga hote haiN| ataeva vRkSa Adi meM zarIra zabda kA prayoga karanA anucita nahIM hai| vaidyaka zAstra meM bhI vanaspati ke patra puSpa phala Adi ko aMga kahA hai, ataeva kApotI zabda ke sAtha zarIra zabda kA samAsa sArthaka hai aura 'I' zabda kA prayoga bhI yuktiyukta hai // 39 // kUSmANDa phala hI pitta kA nAzaka vizeSa rupa se prasiddha hai, ataH yahAM usI kA artha kyoM na liyA jAya ? so kahate haiM vAstava meM to yahA~ jaisA zabda isa samaya sunA jAtA hai, usakA Apta-vAkya se tathA zakti-graha se kUSmANDa artha hI ThIka pratIta hotA hai // 30 // ___ yadyapi pArAvata, plakSa aura kApotI, pitta aura dAha ke nAzaka haiM, phira bhI jayapura nivAsI zrIlakSmIrAmajI Adi baidyoM kI sammati ke anusAra isa roga meM kUSmANDa phalaM hI adhika upayogI pratIta hotA hai| ataH nizcita rUpa se bala-pUrvaka kahate haiM ki isa prakaraNa meM, vartamAnakAlIna pustakoM meM 'duve kavoya sarIrAoM' aisA jo dekhA aura sunA jAtA hai, so isa vAkya meM Aye hue 'kavoyasarIra' (kapota ) zabda kA kUSmANDa (kolA ) artha hI vAstavika jJAta hotA hai| zaMkA-kapota zarIra' zabda kA kamANDa artha kisI bhI koSa meM prasiddha nahIM hai aisI hAlata meM yaha artha kaise ho sakatA hai ? samAdhAna-koSa ke binA bhI vyAkaraNa tathA Apta vAkya Adi se zakti grahaNa nyAyazAstra meM prasiddha hai| siddhAntamuktAvalI (kAri.. kAvalI ) ke pR* 83 meM kahA hai vyAkaraNa se, upamAna se, koza se, prAptavAkya se, vyavahAra se, vAkyazeSa se, vivaraNa se, tathA siddha pada ke sambandha se zakti kA grahaNa hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA 'rmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm atrAptavAkyAdeva kUSmANDe zaktiho jAyate / kimAptavAkyamiti cet, vRttikArAbhimatadvitIyapakSavAkyamevAptavAkyam / tathAhi-"anyetvAhuH-kapotakaH--pakSivizeSastadvad ye phale varNasAdharmyAtte kapote--kUSmANDe hrasve kapote kapotake te ca te zarIre vanaspatijIvadehatvAt kapotazarIre, athavA kapotazarIre iva dhUsaravarNasAdhAdeva kapotazarIre kUSmANDaphale eva |"ydyetaavtaa'pi na saMtoSastarhi kapotazarIravarNasAdhAdastu kUSmAephale tasya lakSaNA / lakSaNAyA api zabdavRttitvAta tayApyarthapratItisaMbhavAt / kUSmANDasya guNA vaidyakazAstre prasiddhAstathAhisuzrutasaMhitAyAm 335 pRSThe "pittaghnaM teSu kUSmANDaM, bAlamadhyaM kaphAvahaM / pakvaM laghUSNaM sakSAraM dIpanaM bastizodhanam // " kaiyadevanighaNTau 114 pRSThe"kRSmANDaM zItalaM vRSyaM, svAdupAkarasaM guru / hRdyaM rUkSaM saraM syandi, zleSmalaM vAtapittajit / kUSmANDazAkaM gurusannipAtajvarAmazophAniladAhahAri // ' kUSmANDazAkasyApi jvaradAhahAritvAdatra kUSmANDayugalasya revatyA zAkaM vyaJjanaM kRtamityarthaH phalati / / 40 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA yahA~ para Apta vAkya se kUSmANDa meM zakti graha hotA hai| AptavAkya kaunasA hai ? isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki TIkAkAra ne dvitIya pakSa ko batAne vAlA jo vAkya TIkA meM diyA hai, vahI AptavAkya hai / kahAM bhI hai-"anye tyAhuH-kapotakaH-pakSivizeSastadvad ye phale varNa. sAdhAtte kapote-kUSmANDe husve kapote kapotake te ca te zarIre vanaspati. jIvadehatvAt kapotazarIre, athavA kapotazarIre iva dhUsaravarNasAdhAdeva kapotazarIre-kUSmANDaphale ev|" ____ yadi itane se bhI saMtoSa na ho to kapota kSarIra (kabUtara ke zarIra) ke raMga kI samAnatA ke kAraNa kUSmANDa phala meM usakI lakSaNA karanI caahie| lakSaNA bhI zabda kI eka vRtti hai aura usase bhI artha kI pratIti hotI hai / kUSmANDa ke guNa vaidyaka zAstra meM prasiddha haiM / kahA bhI hai-- unameM bAla aura madhyama kUSmANDa pitta nAzaka, kapha bar3hAne vAlA hotA hai / pakA huA kUSmANDa laghu, uSNa hai, kSAra sahita dIpana aura basti ko zuddha karatA hai| -suzruta saMhitA pR0 335 kUSmANDa zItala, pauSTika, svAdiSTa, pAkarasa, bhArI, rucikAraka, rUkSa, dastAvara, kampa utpanna karane vAlA, kaphavardhaka aura vAtapitta kA nAzaka hai / kUSmANDa kA zAka bhArI hai, sannipAta jvara,Ama, sUjana tathA agnidAha ko miTAne vAlA hai| -kaiyadevanighaNTu 10 114 isase yaha artha phalita hotA hai ki kUSmANDa kA zAka jvara aura dAha ko zAnta karatA hai ataeva do kUSmANDoM kA zAka vyajjana revatI ne banAyA thaa||40|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA ~ ~ majjArazabdArtha:-- prajJApanApade cAye, bhagavatyekaviMzatau / zatake vartate zabdo, majjAreti vanaspatau // 41 // apare vAhurityetan , mukhenoktA virAlikA / vRttikAreNa sevAtra, majjArAkhyavanaspatiH // 42 // prajJApanApade iti-Adya-prathame prajJApanApade-prajJApanAbhidhopAGgasUtrasya prakaraNe ca-punaH / bhagavatyekaviMzatau-bhagavatInAmakapaJcamAGgasUtrasyaikaviMzatitame zatake majjAreti-majAretyAkArakaH zabdo vanaspatau--vanaspatyarthe vartate-vidyate / tathAhi-"abbhasahavoyANaharitagataMDulenjagataNavatthulacoragamajjArapoicilliyA..'ityAdi (bhaga0 Agamo0 802 patre) tathaiva prajJApanA ( pannavaNA) sUtre prathamapade vRkSAdhikAre "vatthulaporagamajjArapoivallIyapAlakkA.." (pada0 1) ___atra vRttikAreNa svamukhena majjArazabdArtho noktH| kintu dvitIyapakSAntargatasya 'anyetvAhuH-apare tvAhu' rityetadavAntarapakSa. dvayasya mukhena majjArazabdasya vyAkhyA kRtaa| 'tathAhi-"anyesvAhuH-mArjAro-vAyuvizeSastadupazamanAya kRtaM-saMskRtaM mArjArakRtam, apare tvAhuH-mArjAro-virAlikAbhidhAno vanaspativizeSastena kRtaM-bhAvitaM yattattathA / " tatra prathamAvAntarapakSo majjArazabdasya vAyuvizeSavAcakatvaM vyAkhyAti dvitIyastu virAlikAbhidho canaspativizeSo majjArazabdArtha iti kathayati / atra yA virA. likA vRttikAraNa tanmukhenoktA saiva virAlikA-viDAlikA atra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI - dAna- samAlocanA 63 majjAra zabda kA artha prajJApanA sUtra ke prathama pada meM tathA bhagavatI sUtra ke ikkIsaveM zataka meM, majjAra zabda vanaspati ke artha meM prayukta huA hai // 41 // koI-koI yaha kahate haiM ki TIkAkArane apara mukha se jo virAlikA kahI hai vahI majjAra nAmaka vanaspati hai // 42 // prajJApanA nAmaka upAGga sUtra ke prathama pada meM tathA bhagavatI nAmaka pA~caveM aMga sUtra meM ke ikkIsaveM zataka meM 'majAra' zabda vanaspati artha meM vidyamAna hai | Agamodaya samiti dvArA prakAzita bhagavatI sUtra ke pRSTha 802 meM isa prakAra pATha hai - "abbhasahavoyANaharitagataM dulejagataNavatthulacoragamajjArapoicilliyA" ityAdi / prajJApanA ke prathama pada meM vRkSa ke prakaraNa meM "vatthula poragamajjAra poivallIya pAlakkA" aisA pATha hai / yahA~ TIkAkAra ne apanI ora se mArjAra zabda kA artha nahIM likhA hai / balki dvitIya pakSa ke antargata 'dUsare kahate haiM' 'anya loga kahate haiM' isa DhaMga se do avAntara pakSoM ke mukha se 'majjAra' zabda kI vyAkhyA kI hai / vaha isa prakAra hai " dUsare kahate haiM ki mArjAra arthAt eka prakAra kI vAyu use zAnta karane ke lie jo kiyA gayA- pakAyA gayA ho, vaha mArjArakRta / ' koI kahate haiM ki mArjAra arthAt virAlikA nAma kI eka vanaspati, usake dvArA jo kiyA-banAyA gayA ho vaha 'mArjArakRta' / yahA~ do antargata pakSa haiN| pahalA pakSa mArjAra zabda ko vAyu-vizeSa kA vAcaka mAnatA hai aura dUsarA pakSa kahatA hai ki mArjAra kA artha virAlikA nAmaka vanaspati hai / yahA~ para anya mukha se TIkAkAra ne jo virAlikA nAmaka vanaspati batAI hai vahI ( viDAlikA ) isa prakaraNa meM mArjAra zabda kA vAcya bhartha hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 revatI-dAna-samAlocanA ommmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm prasaGga majjArazabdavAcyatvenAbhimatA vanaspatiH tasyAH prakRtopayogitvAttathAhi-zabdArthacintAmaNicaturthabhAge 322 pRSThe-"viDAlIstrI bhUmikUSmANDe / " vaidyakazabdasindhau 889 pRSThe-viDAlikAstrI bhUmikUSmANDe / " kaiyadevanighaNTau 397 pRSThe-"467 vidArIdvayam ( vidArI. kSIravidArI ca) Ipomen digitata (hiM) vidArIkanda, bilAI kaMda.. A large perennial creeper . (ba) bhUI kUmaDA. Tuberous root demul cent ? Nutritive, aphrodisiac and | (ma0) bhUI kohalA lactagogue J (gu) bhokolu vidArIkSa vidArI syAtsvAdu kandA vidArikA / kUSmANDakI kandavallI vRkSakandA palAzakaH // 1367 // gajavAjipriyA vRSyA vRkSavallI viDAlikA // ityAdi vidArI bRMhaNI vRSyA susnigdhA zItalA guruH / madhurA mUtralA svayam stanyavarNabalapradA // 1401 // pittAnilAsradAhapnI jIvanIyA rasAyanI // " ityAdi // 41 // 42 // raktacitrakakSupasya majjArazabdavAcyatva'pi prakRtAnupayogitvamzabdasindhau hupe prokto, mArjAro raktacitrake / nAsti tasyopayogitvaM, prakRte prAtikUlyataH // 43 // zabdasindhau iti-vaidykshbdsindhvaakhykosse| mArjAraHprAkRtamajArazabdasya saMskRtachAyArUpamArjArazabdaH / raktacitrake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA wwwwwwwwwwwwwimmmmmmmmmmmmmm. vahI isa prasaMga meM upayogI hai| zabdArthacintAmaNi, caturtha bhAga, pRSTha 232 meM kahA hai-"viDAlI (strI)-bhUmikUSmANDe / " vaidyaka zabda sindhu pRSTa 889 meM likhA hai-"viDAlikA-(strIliMga) bhUmikUSmANDe / " kaiyadeva nighaNTu pRSTa 397 meM likhA hai 467 vidArI dvayam ( vidArI, kSIravidArI ca ) Ibomea digitata (hindI) bidArIkanda, bilAIkanda A large perennial creeper ___(baMgalA) bhuIkUmaDA Tuberous root demul cent (marAThI) bhUI kohalA Nutritive, aphoodisiac & (gujarAtI) bhokolu lactagogue vidArI, ikSuvidArI, svAdukandA, vidArikA, kaSmAMDakI, kandavallI, bRkSakandA, palAzaka, gajavAjipriyA, vRSyA, vRkSavallI, viDAlikA, ityAdi vidArI ke nAma haiN| 1367 / vidArI, vRMhiNI, pauSTika, snigdha, zItala, guru, madhura mUtra paidA karane vAlI, svara ko sundara karane vAlI, dUdha, rUpa, aura bala ko bar3hAne vAlI hai| pitta, vAyu tathA dAha nAzaka aura jIvanI rasAyana hai| ityAdi 41-42 raka citraka nAmaka choTe per3a ko majjAra zabda kA vAcya mAnanA prakaraNa meM anupayogI hai vaidyaka zabda sindhu nAmaka koSa meM prAkRta bhASA ke majAra zabda kI saMskRta chAyA rUpa mArjAra zabda, raktacitraka nAmaka choTe vasa ke artha meM kahA gayA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA raktacitrakAbhidhe kSupe-jaghuvRkSa poktaH-kathitaH / tathAhi"mArjAra:-puM, raktacitrakakSupe. rA. ni. va. 6 / pUtisArikAyAm / vai. nigha. / biDAle, ama. / khaTTAze. he. ca. (kaH) mayUre trikA // " pR. 747. "raktacitraka-puM. ( Plumbago rosea or coecinea. syn. P. rosea ) rktvrnndnnddptrcitrkkssupe| guNAH-sthaulyakaraH rucyaH kuSThadhnaH rasaniyAmakaH lauhavedhakaH rasAyanaH citrakAntarAdguNADhyazca / rA. ni. va. 6 / " pR. 789. prakRte-prakRtaprasaGge raktAtisArapittajvara dAharogaprasaGge / tasya-raktAcatrakApasya / upayogitvaM-uayogaH / nAsti-na vidyte| kuto netyAha-pAtikUlyataH rogaprakRteH pratilomatvAdrogatyoSNasvabhAvatvAdasyApyugNasvabhAvatvAt / / 43 // kaDaezabdArthaHkaDae iti zabdastu, saMskRtabhAvitArthakaH / bahvarthatvena dhAtUnAM, vRttikAreNa drshitH||44|| kaDae iti-kaDae ityasya kRtaka iti chaayaa| kRta eva kRtakaH / svArthe ka pratyayaH / TIkAkAreNaiva kRtazabdasya saMskRtaM bhAvitamityarthadvayaM niruktam / karaNArthaka-kRdhAtoH saMskArabhAvanArthakatvaM kathaM syAdityata Aha vahathatveneti-dhAtU. nAmanekArthatvAditi vyAkaraNazAstre prasiddham // 44 // kukkuDazabdArtha:kukkuTaH suniSaNNAkhye, zAke zAlmalipAdape / kukkuTI mAtuluGga'pi, madhukukkuTikA tathA // 45 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA vaha isa prakAra mArjAH-pu. rakta citraka kSupe e0 ni0va0 6 / pUtisArikAyAm / vai0 nigha / viDAle, ama0 / khaTTAze. he. ca. (kaH) mayUre trikA.pR. 744 yahA~ raktAtisAra, pitta jvara aura dAha roga ke prasaMga meM raktacitraka vRkSa upayogI nahIM hai| kyoMki yaha roga kI prakRti se pratikUla hai, arthAt roga kA svabhAva bhI uSNa hai aura isa vRkSa kA svabhAva bhI uSNa hai // 43 // kaue zabda kA artha dhAtuoM ke aneka artha hote haiM, ataeva TIkAkAra ne 'kaue' zabda ke saMskAra kiyo huA aura bhAvita kiyA huA, aise do artha kiye haiM // 44 // kaue' yaha prAkRta bhASA kA zabda hai| isakA saMskRta bhASA meM 'kRtaka' rUpa hotA hai| kRta hI kRtaka / yahA~ sArthaka meM 'ka' pratyaya huA hai| TIkA jhAra ne hI kRta zabda ke 'saMskRta' tathA 'bhAvita' ye do marya kiye haiN| zaMkA-kR dhAtu kA artha 'karanA hai| aisI dazA meM usase saMskAra yA bhAvanA kA artha kaise le sakate haiM ? samAdhAna-pratyeka dhAtu ke aneka artha hote haiM; yaha bAta vyAkaraNa zAstra meM prasiddha hai // 44 // kukkuDa zabda kA artha kukkuTa zabda kA artha suniSaNNa nAmaka zAka-vanaspati aura semala kA vRkSa, hotA hai| kukkuTI tathA madhukukkuTikA kA artha hai mAtaliMga (bijauraa)| TIkAkAra ke mata se bijaure Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 revatI-dAna-samAlocanA vRttikArAzayAttasmin, kukkuTo'pi pravartate / svastikasyopayoge'pi, mA~sazabdo nirarthakaH // 46 // zAlmaleH phalavattve:pi, nAtra tasyopayuktatA / mAtuluGga tu sArthakya, sarvathA'tastadAzrayaH // 47 // tribhiH kulakam / kukkuTa iti-'kukkuDamaMsae' ityatrArSakukkuDazabdasya saMskRtacchAyA kukkuTa iti bhavati / kukkuTazabdasyAnekArthakatve'pi zAkavRkSAdyarthakatvamatropayuktamiti tadeva darzayati / kukkuTa iti kukkuTetyAkArakaH zabdaH suniSaNNAkhye svastikAbhidhezAke vyaJjanopayogivanaspativizeSe zAlmalipAdape-zAlmalinAmakhyAte vRkSe vartate iti zeSaH / tathAhi-vaidyakazabdasindhau 259 pRSThe / "kukkuttH-(kH)| puN.| suniSaNNazAke / bhA. pU. 1 bha. shaakv.| suNa suNA rAnamATha iti koGkaNe / zAlmali vRksse|" kaiyadeva nighaNTau 146 pRSThe"165 suniSaNNAkaH (zitivAra) (hiM) zirIArI, caupAtayA Marsilea Quadrifolia A four-leaved aquatic hot- (baM) zuSunizAka. (ma) karaDU herb / (gu.) uTIgaNa, catuSpatrI Cool, diuretic and astrigent_j haritaka.kSIta, mUtrala, prAhI / suniSaNNaH sUcIpatrazcatuSpatro vitunakaH / zrIvArakaH sitivAraH svastikaH kukkuTaH sitiH|| . . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA ke artha meM kukkuTa zabda kA bhI prayoga hotA hai| svastika (suniSaNNa ) yahA~ upayogI hotA hai parantu mAMsa zabda nirarthaka banatA hai| semala ke vRkSa meM yadyapi phala hote haiM parantu vaha isa prakaraNa meM upayogI nahIM hai| hA~, mAtuliMga (bijaurA ) saba prakAra prakaraNa meM upayogI hai ataH usI artha kA Azraya lenA cAhie // 45-46-47 // _ 'kukkuDamaMsae' isa pada meM ArSa kukkuDa zabda kI saMskRta chAyA kukkuTa' hai| kukkuTa ke aneka artha hote haiM, lekina isa prakaraNa meM zAka yA vRkSa artha hI upayogI hai, ataH usIko dikhalAte haiN| kukkuTa zabda suniSaNNa arthAt svastika nAmaka vyaMjana upayogI zAka ke artha meM hai aura usakA dUsarA artha zAlmali (semala) kA vRkSa bhI hotA hai| vaidyaka zabda sindhu (pRSTha 259 ) meM likhA hai "kukkuraH (ka) pu0 / suniSaNNa zAke / bhA. pU. 1 bha. sAkava. suNasuNA rAnnATha iti koGkaNe / zAlmali vRksse|" kaiyadeva nighaNTu pRSTha 146 meM likhA hai65 suniSaNNakaH (zitivAra) (hiM.) zirobhArI, caupAtayA Marsilea quabifolia (baM.) zuSunizAka, A four leaved aquatic bot-herb hai (ma.) karaDU cool, diuretic and astrigent, | (gu.) uTIgaNa, catuSpatrI, haritaka zIta, mUtrala, graahii| ___suniSaNNaka, sUcIpatra, catuSpatra, vitunaka, zrIvAraka, sitivAra, svastika, kukkuTa, siti, zUsyA, thAyasa, ye suniShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 revatI-dAna-samAlocanA mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmnwurmmmmmmmm.inwww.ima-............... cAMgaripatrasahazapAtraH zUlyA ca vAyasaH // 633 // " zAligrAmanighaNTubhUSaNe 878 pRSThe "suniSaNNakanAmAnisitivAraH sitivaraH svastikaH suniSaNNakaH / zrIvArakaH sUcIpatraH parNAkaH kukkuTaH zikhI // prasya gaNa: suniSaraNo laghurmAhI vRSyognikRtridoSahA / medhArucipradodAhajvarahArI rasAyanAH // " vaidyakazabdasindhau 192 pRSThe__ "zAlmaliH -puM. strii| Bombox malabarica. Syn, Selmalica malabarica. svnaamkhyaatmhaatrau| guNAH __vRSyo balyaH svAduH zItaH kaSAyo laghuH snigdhaH zukrazleSmavardhanazca / tadrasaguNa eva grAhI kaSAyazca / tatpuSpaphalamapi tatsamaguNameva / rA. ni. va. 8 / tatpuSpaM dhRtasaindhavasAdhitaM. pradaraghnaM rase pAke ca madhuraM kaSAyaM guru zItalaM grAhI vAtalazca / bhA. pU 1 bha. zAkava, / kRmimehaghnaM rukSamuSNaM pAke kaTu laghu vAtakaphaghnaJca / su. mU. 46 a||" kukkuTI:-kukkuTItyAkArakaH strIliGgavAcI kukkuTazabda / tathA-evaM madhukukkuTikA-madhukukkuTItyAkArakaH zabdaH / mAtuluGge-mAtuluGgAparaparyAyabojapUrakabRkSe vartata iti zeSaH / apItyanena suniSaNNAdigrahaNam / madhukukkuTiketyatra madhviti vizeSaNe dUrokRte kukkuttiketyvshissyte| kukkuTIzabdasyaiva kapratyaye haskhe ca kRte kukkuTikA sNpdyte| tathA ca tayoH paryAyatvaM saMbhaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA rammm.wwwwwwwwwwwww SaraNa ke nAma hai. caMgarI ke patra samAna isake patra hote haiM / zAligrAma nighaNTu bhUSaNa pR0 878 me likhA hai "suniSaNNaka ke nAma" / sitivAra, sitivara svAstika, suniSaNNaka, zrIvAraka, sUcIpatra, parNAka, kukkuTa, zikhI ye suniSaNNaka ke nAma haiN| suniSaNNaka ke guNasuniSaeNaka laghu, grAhI, pauSTika, agnivadhaka,tridoSanAzaka, medhA aura ruci ko baDhAne vAlA, dAha jvaranAzaka, aura rasAyana hai| vaidyaka zabda sindhu pR0 952 meM kahA hai "zAlmaliH-pu0 stro0| Bombax malabarica. syn. Semalica malabarica. svanAmakhyAtamahAtarau / guNAH ( guNa-) pauSTika, balakAraka, svAdiSTa, zIta, kasailA, halakA, snigdha, vIrya aura kapha ko bar3hAne vAlA hai| grAhI aura kasailA usake rasa ke hI guNa haiN| usake phUla aura phala ke guNa usI ke samAna haiM / ghI aura namaka meM sAdhA huA usakA phUla pradara ko nAza karatA hai. rasa tathA pAka meM madhura, kaNaya, garu, zItala, grAhI tathA vAtakAraka hai| (bhA. pU. 1 bha. zAka va.) kRmi tathA prameha kA nAzaka, rUkhA, uSNa, pAka meM kaTu, laghu, vAta aura kapha ko harane vAlA hai| (su. mU 46 a.) kukkuTI, kukkuTa zabda kA saMgavAcI zabda hai aura isI prakAra madhu kukkuTikA zabda bIjapUraka ( bijaurA) bRkSa kA paryAyavAcI hai / 'api' zabda se suniSaNNa Adi kA grahaNa kiyA hai| 'madhukukkuTikA' zabda meM se 'madhu' vizeSaNa haTA deM to 'kukkuTikA' zeSa rahatA hai aura kukkuTI zabda se ka pratyaya karane para aura hrasva karane para 'kucha kuTikA' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA vti| tena madhukukkuTikAvaskukkuTIzabdasyApi mAtuluGgArthakatvaM koSasiddhameva / tathAhi-vaidyakazabdasindhau "kukkuttii-puN.| kukkubhapakSiNi / tadaNDAkArakande / m| strI / Silk cotton tree. zAlmalivRkSe / rA. ni. v.8| bhA. pU. 4 bha. mUtrASTakataile / shitvaarke| vA. u. 5 a / utkaTavRkSe / uccaTAmUle / uccaTAbahuliGgI syAtsaivoktA kukkuTI kvacit / ' ratnA // " ( 259) pRSThe ) / "madhukukkuTikA-( To)-strI. / mAtuluGgavRkSe, jambIrabhede / mahura iti bhaassaa| guNAH-'madhukukkuTikA zItA, shlessmlaasyprsaadnii| rucyA svAdurguruH snigdhA, vAtapittavinAzinI // rAja. 3 pa // " (708 pRSThe ) / "mAtuluGgaH-( kaH ) / puM. / ( Citrus medica) chIlaGgavRkSe / hi. bijaurA / guNAH 'syAnmAtuluGgaH kaphavAtahantA kRrmANAM jaurAmayaghnaH / sa dUSitaraktavikArapittasandIpanaH zUlavikArahArI // ' tatphalaguNAH-zvAsakAsAruciharaM tRSNAghnaM kaNThazadhanam / / dIpanaM laghurucyaJca mAtuluGgamudAhRtam // " (pRSTha 743) suzrutasaMhitAyAM 327 pRSThe-"bijaurA zvAsakAsAruciharaM, tRSNAghnaM kaNThazodhana / laghvamlaM dIpanaM hRdyaM, mAtuluGgamudAhRtam // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA 73 zabda bana jAtA hai| ataeva ve paryAyavAcI ho sakate haiN| isa kAraNa jaise madhukukkuTikA zabda kA artha bijaurA hai usI prakAra kukkuTI zabda kA artha bhI bijaurA koSa se siddha hai| vaidyaka zabda sindhu meM kahA hai "kukkuTo-pu0 / kakubhapakSiNi / tadaNDAkArakande / maM0 / svI / Silk cotton tree zAlmalivRkSe / rA0ni0 dha0 8 / bhA0 pU0 4 bha0 mUtrASTakataile / shitivaarke| vA0 u0 5 a / utkaTavRkSe / uccarAmUle / ' uccaTA vahuliGgI syAt saivoktA kukkuTo kvacit ' / ravA // " ( pRSTha 259) mdhukukkuttikaa-(ttii)-strii| mAtuliMga vRkSe, jambIrabhede / 'mahura iti bhaassaa| guNAH-madhukukkuTikA zItA, shlessmlaasy-prsaadnii| rucyA svAdurguruH snigdhA, vAtapittavinAzino // rAja, 3 pa. // " (pRSTha 708) maatulingg:-(kH)| pu0| (citrus anedica) chIlaMga vRkSa hi. vijaurA / bijaure ke guga bijaurA kapha aura vAta ko nAza karane vAlA, peTa ke kIDoM kA naSTa karane vAlA, dUSita rakta vikAra miTAne vAlA hai| mAtuliMga phala ke gaNa isa prakAra haizvAsa khAsI, tathA ace ko naSTa karane vAlA, tRSNA kA nAzaka aura kaNTha ko zuddha karane vAlA dapina, laghu evaM rucikAraka hai| suzrata sahitA pR0 327, "vijaurA"mAtuliGga zvAsa, khAMsI aura aruci ko hasne vAlA, tRSA bujhAne vAlA, kaNTha zuddha karane vAlA, laghu khaTTA, dApana tathA rucikAraka hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 revatI-dAna-samAlocanA uvurov : tvaktiktA durjarA tasya, vAtakRmikaphApahA / svAdu zItaM guru snigdha, mAMsamArutapittajita // nanu kukkuTIzabdasya mAtuluGgArthakatve'pi kukkuTazabdasya tu tanna siddhamiti cedA havRttikArAzayAditi-koSaM binA''ptavAkyadito'pi zaktigraho bhavatIti / darzitameva kukkuDazabdena mAtuluGgAparanAmabIjapUrakArthabodha eva vRttikArasyAzayaH / tadyathA 'kukkuTamAMsaka' bIjapUrakam / ( bhaga0 Agamo0 samiti 691 pRSThe) tathA ca tadabhiprAyeNa kukkuTo'pi kukkuTazabdo'pi tasmin mAtuluGgArthe pravartate zaktyaiva bodhajanako bhavatItyarthaH / evaM ca 'kukkuDa' zabdena triSu banaspatyartheSUpasthiteSvapi vizeSaNAtra kasyopayoga iti darzayati / svastikasyeti suniSaNNakAparaparyAyazitivArazAkasya dAhajvarahAritvenAtraprasaMge / upayoge'pi--- upayuktatve'pi mAMsazabdo nirarthako'rtha zUnyatvenAnupapannaH syAditi zeSaH phalagarbhasyaivAtra mAMsatvena svastikasya tAdRzaphalavattvAbhAvAt / zAlmale:-khanAmakhyAtamahAtaroH phalavattve'pi mAMsaviziSTaphalasadbhAve'pi / atra-amminprakaraNe tasya-zAlmaliphalasya nopayuktatA-nopayogo bhavati pittadAhAdyanivArakatvAt / / mAtuluGtu-bIjapUrakaphale mAMsAtmaka-garbhasadbhAvAttasya ca pittAdidoSanivArakatvena darzitatvAt / sarvathA-sarva prakAreNa sArthakyaM sAphalyam / pUrvoktaprakArAbhyAmasya vizeSatopadarzanArtha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA 75 - isakI chAla tikta aura kaThinatA se pacane vAlI hotI hai| vaha vAta, kRmi aura kapha ko naSTa karatI hai| usakA gudA svAdu, zItala, guru, snigdha, vAyu aura pitta ko jItane vAlA hai| zaMkA-kukkuTo zabda kA artha bijaurA huA, lekina yaha siddha nahIM huA ki kukkuTa zabda kA artha bhI bijaurA hai| samAdhAna-koSa ke binA bhI Apta-vAkya Adi se zabdArtha kA bodha hotA hai| yaha pahale hI dikhAyA jA cukA hai ki kukkuTa zabda se TIkAkAra kA Azaya bijaure se hI hai, jisakA dUsarA nAma mAtuluGga bhI hai| vaha isa prakAra kukkuTa mAMsaka-bIjapUrakam (bhaga. Agayo.. samiti 691 pRSTha) isa prakAra TIkAkAra ke mata ke anusAra kukkuTa zabda bhI bIjapUra kA vAcaka hai| yahA~ kukkuTa zabda se tIna vanaspatiyoM kA artha hotA hai, unameM se isa prakaraNa meM vizeSa rUpa se jisakI upayogItA hai, vaha batAte haiM / suniSaNNA nAmaka zitivAra zAka dAha-jvara kA nAzaka hotA hai: isalie vaha isa prasaMga meM upayogI hai, tathApi yadi yaha artha liyA jAya to mAMsa zabda vyartha ho jAtA hai| kyoMki phala ke gUde ko yahA~ mAMsa zabda se kahA hai magara zitivAra ke phala vaise (zUdedAra) nahIM hote dusarA artha zAlmali (semala) hai| semala ke phala meM gUdA bhI hotA hai magara vaha isa prakaraNa meM upayogI nahIM hai kyoMki vaha pitta-dAha Adi kA nAzaka nahIM hotaa| aba raha gayA bijaurA, so usake phaloM meM gUdA bhI hotA hai| aura vaha pitta Adi rogoM kA nivAraga bhI karatA hai,. isa kAraNa vahI saba prakAra se upayukta hai| yahI kAraNa hai ki prakaraga ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI-dAna-samAlocanA tu zabdaH / ata:---asmAtkAraNAt tadAzrayaH-mAtuluGgarUpatRtIyArthasyaivAzrayaH kRto dvAvau~ vihAya tRtIyo'rthaH samAdRtaH prakaraNAnurodhenetibhAvaH // 45 / 46 / 47 // mAMsazabdArtho nirUpyomAsazabdasya zaktistu, piNDIbhUte rase mtaa| phalagarbho'pi tadrUpo, dRzyate prANimAMsavat // 48 // tvaGmAMsakesarANAM ca, lakSaNAni pRthaka pRthak / vAgbhaTe vaidyake granthe, darzitAni guNaiH saha // 46 // mAMsazabdasyetiH--'kukkuDamaMsae' ityatra 'maMsae' iti zabdasya chAyA mAMsakamiti pulliMgastu prAkRtatvAt / kapratyayaH svArthikaH / mAMsazabdasya piNDIbhUte rase rasapiNDe raktajatRtIyadhAtau vA zaktiH prANizarIre yathA rasapiNDIbhAvo bhavati tathA vRkSaphalAdAvapi rasapiNDIbhAvo bhavatyevAta Aha tadrUpaH rasapiNDarUpaH / prANimAMsaphalagarbhayoH kvacidarNenApi sAdRzyaM dRzyate / tato mAMsazabdena phalagarbho'pi gRhyate / taduktaM prajJApanAyAm-"beTaM maMsakaDAhaM eyAI havaMti egajIvassa / vRntaM samaMsakaTAhaM ti / sa mAMsaM sagiraM tathA kaTAhaM etAni trINyekasya jIvasya bhavanti ekajIvAtmakAnyetAni trINi bhavantItyarthaH / ( pannavaNA. bAbu. pada. 1 pR. 40) // " evaM vAgbhaTe (sU. sthA. a. 6. zloka 129--131)mAtuluGgasya tvaGmAsakesarANAM pRthagupayogadarzanAt pRthageva guNAnAhatvaktikakaTukA snigdhA mAtuluMgasya vAtAjat / bRMhaNaM madhuraM mAMsaM vAtapittahara guru / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI - dAna-samAlocanA anurodha se kukkuTa zabda ke tIna vanaspati- arthoM meM se pUrvokta do ko chor3a kara tIsare bijaure artha kA Azraya liyA hai // 45-46-47 // 77 mAMsa zabda kA artha rasa kA piNDa, mAMsa zabda kA artha hai / phala kA garbha (gUdA girI) bhI prANI ke mAMsa kI taraha usI prakAra kA dekhA jAtA hai // 48 // vAgbhaTTa nAmaka vaidyaka graMtha meM, tvacA, mAMsa, aura kesara ke lakSaNa,. unake guNoM ke sAtha, jude - jude batAye haiM / 'kukkuDamaMsae' pada meM 'maMsae' ima prAkRta zabda kI saMskRta chAyA 'mAMsakam' hotI hai | svArtha meM 'ka' pratyaya huA hai| mAMsa kA artha hai rasa kA piNDa arthAt rakta se utpanna hone vAlo tIsarI dhAtu / jaise prANI ke zarIra meM rasa kA piNDa hotA hai usI prakAra phala vagairaha meM bhI hotA hai, isalie mAMsa ko rakta piNDa rUpa kahA hai / kahIM-kahIM prANI ke mAMsa aura phala ke gUde meM raMga kI bhI samAnatA dekhI jAtI hai, isalie mAMsa zabda se phala kA gUdA artha bhI liyA jAtA hai / prajJApana sUtra meM kahA bhI hai- "beTaM mAMsakaDAhaM iyAI havaMti egajIvasya / " arthAt eka jIva ke vRnta, mAMsa sahita gUdA sahita, aura kaTAI, ye tIna hote haiM, arthAt ye tInoM eka jIva rUpa haiM / ( pannatraNA bAbU. pada. 1 pR. 40 > isI prakAra vAgbhaTTa meM ( dekhiye sU. sthA. a. 6. zloka 129-131 ) bijaure kI tvacA, mAMsa aura kesara kA pRthaka-pRthaka upayoga dekhA jAne se unake guNa bhI pRthak-pRthak kahe haiM * mAtuliMga kI chAla tikta, kaDuvI, snigdha, tathA vAtanAzaka hai / mAtuluMga kA gUdA bRMhaNa, madhura, vAtapittanAzaka evaM guru hai / usakI kezara laghu hai, zvAsa khAMsI, se huvA rogoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com -- Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 revatI-dAna-samAlocanA laghu tatkesaraM kAsazvAsahidhmamadAtyayAn // prAsyazoSAnila zleSmavibandhachadharocakAn / gulmAdarAzaHzUlAni mandAgnitvaM ca nAzayet // " itthaM mAMsazabdasya phalagarbhatve siddhe'tra mAtuluGga-phalasya garbha iti tadarthaH // 48 / 49 // prathamavAkyasya phalitArthaHrevatopaskRtaM mahyaM, kUSmANDaphalayumkam / tannagrAhya sadoSatvA-dityAha prathama jinaH // 5 // revatyeti-revatIgAthApalyA mahyaM-madartha, kUSmANDaphalayugmakam-yugmameva yugmakam-kUSmANDAbhidhaphalayoryugmakaM yugalamityarthaH / tat-kUSmANDayugalavyaJjanaM na grAhyamityarthaH / kuto netyAha-sadoSatvAt-AdhAkarmAdidoSasahitatvAt / jinovartamAnazAsanapatiH zrImahAvIraH prathama-pUrva prathamavAkyena siMhAnagAraM prati ityAha--itthamamunA prakAreNa jagAdetyarthaH / tathAhi"mama aTTa duve kavoyasarIrA uvakkhaDiyA tehiM no aTTho bhaga. 15, 1, pR. 686" ityetatprathamavAkyasya samudAyArthaH // 50 // dvitIyavAkyasya phalitArtha:garbho yo mAtuluGgasya, bhUmikUSmANDasaMskRtaH / paryuSito gRhe tasyA, stamAnayetyavak ttH||51|| garbha iti-mAtuluGgasya-bIjapUrakAbhidhaphalasya / garbha:mAMsaM phalAntargatakomalavibhAgaH / bhUmikUSmANDaM-virAlikAkandavizeSaH / tena saMskRtaH saMskAra prApitaH / paryuSito Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI - dAna - samAlocanA 79 kI naSTa karane vAlI hai / tathA mukha ke sukhane ko, vAta, kapha, kajai, kajaI, vamana, aruci, gulma, bavAsIra zUla aura maMdAi ko nAza karane vAlI hai / isa prakAra mAMsa kA artha phala kA gUdA siddha hai / ataeva yahA~ " kukkuDa maMsae" kA artha bijaure ke phala kA gUdA hai / / 48-49 / / prathama vAkya kA phalitArtha... pahale bhagavAn mahAvIra ne yaha kahA ki revatI ne mere lie do ko pakAye haiM ve grahaNa karane nahIM hai, kyoMki ve -sadoSa haiM / / 50 / / yogya phala pakAye haiM ve donoM Adi doSoM se dUSita prathama vAkya meM siMha 9 gAthA patnI revatI ne mere lie do kUSmANDa grahaNa karane yogya nahIM haiN| kyoMki ve AdhAkarma haiN| vartamAna zAsana ke svAmI zrI mahAvIra ne anagAra se isa prakAra kahA thA / mUla pATha isa prakAra hai-mama aTTha duve kavoyasarI uvakkhaDiyA tehiM no aTTho / " prathama vAkya kA yahI -samudita artha hai // 50 // dvitIya vAkya kA falitArtha virAlikA kanda ke dvArA jo garbha revatI ke ghara kala usake bAda aisA kahA / / 51 / / saMskAra kiyA huA, bijaure kA pakAyA gayA hai use le Ao / revatI ke ghara, bIjapura nAmaka phala kA garbha ( phala kA mItarI kama komala bhAga ) jo vigalikA kanda dvArA saMskAra kiyA gayA hai aura kala pakAyA gayA hai, maujUda hai / use le Ao / prathama vAkya ke pazcAt Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 revatI-dAna-samAlocanA rva criminaruwaonm gatadinaniSpAditaH / tasyA revatIgRhiNyA gRhe vidyata iti zeSaH / taM-bIjapUrakagarbham / Anaya-tvamiti zeSaH tataH-prathamaghAkyAntaraM dvitIyavAkyena vIra jinaH siMhaM prati ityavaka-itthamavadaditi--"asthi se anne pAriyAsie majjArakaDae kukkuDa maMsae tamAharAhi" bhaga0 15; 1, pR0 687 ityenad dvitIyavAkyasyAyaM samudAyArtha iti / / 51 // doSanirAkaraNamAhaasminnarthe na kApyastya-nupapattirna duSaNam / na cAgamAvirodho'pi, sarva saMgacchate tataH // 52 / / asminniti-mAMsArthe 'duve sarIrakaDae' ityeteSAM trayANAM zabdAnAmanvayayogyatAnupapattiH narakAdigatiprAptiH svargAdyaprAptizca dUSaNaM mAMsAhAraniSedhakAnAmAgamavAkyAnAM virodhazca / ityevaM ye ye doSA mAMsArthe saMbhavanti tanmadhyAMdvanaspatyarthe naikopi doSaH saMbhavati / tatastadarthe sarva saMgacchate sarvathApi saMgatirasti / na, manAgapyasaMgatiranupapattirvAstIta bhAvaH / / 52 / / upasaMhAraH-- mAMsArthaparihAreNa, vanaspatyarthasAdhanAt / revatIdattadAnasya, pUrNazuddhirvinizcitA // 53 // mAMsArthaparihAreNeti-revatIdattadAne yAthAtathyaM parokSituM prArabdhe'sminnibandhe pUrvAparasambandhapUrvakaM zabdArthaparyAlocanAyo kriyamANAyAM mAMsArthanirAkaraNena vanaspatyarthasAdhanena ca revatIdattadAnaM nAzuddhaM kintu pUrNazuddhamiti sapramANaM nizcitamiti // 53 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revato-dAna-samAlocanA vIra bhagavAn ne dUsarA yaha vAkya kahA thaa| mUla pATha-"asthi se bhace pAriyAsie majjAra kaDAe kukkuDa maMsae tamAharAhi / " yaha dUsare vAkya kA samudita artha hai // 51 // isa artha kI nidopatA isa artha meM na koI anucitatA hai, na doSa hai aura na koI Agama-virodha hI hai| ataH yaha artha saMgata hai / / 52 // mAMsa artha karane se 'duvesarIrakaDae' ina tIna zabdoM kA paraspara saMbaMdha kA na bananA, naraka Adi gati kI prApti, svarga Adi sugati kI aprApti tathA mAMsAhAra kA niSedha karane vAle Agama-vAkyoM se virodha, Adi jo jo aneka doSa Ate haiM, unameM se eka bhI doSa vanaspati-artha karane se nahIM rhtaa| ataH vanaspati artha hI sarvathA saMgata hai| isameM z2arA bhI asaMgati yA anupapatti nahIM hai // 52 / / mAMsArtha kA parityAga karake, vanaspati artha kI siddhi hone meM revatI dvArA diye hue dAna kI pUrNa zuddhatA nizcita hotI hai // 53 // revatI ke dvArA diye hue dAna kI parIkSA karane ke lie prAraMbha kiye hue isa nibaMdha meM, agalA pichalA saMbaMdha dekhate hue zabdArtha kA vicAra karane se, mAMsArtha kA nirAkaraNa karake vanaspati-artha kI siddhi hone se yaha sapramANa nizcita hai ki revatI ke dvArA diyA huA dAna azuddha nahIM balki pUrNa zuddha thA // 53 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 revatI-dAna-samAlocanA ...kathaM nizcitabhityAha AgamoddhArasaMsthAyAH, militAnAM sabhAsadAm / parasparamavizeNa, jAto'yamanizcayaH // 54 // . AgamoddhArasaMsthAyA iti--zrI ajamerAkhyapattane sAdhusammelanaprasaGga zAstraparyAlocanakRte sthApitA yA''gamoddhArasamitistasyAH sabhAsadaH pratinidhiyo gaNyupAdhyAyayuvAcAryapUjyaamolakhaRSipratiyaH / ye saMprati jayapurapattane virAjante zAstraparyAlocanArtha militAnAM teSAM parasparavimarzaNa-parasparaM vihitazAstraparyA locanena ayaM-prakRtanibandhagatArthanirNayaH kRtaH sAdhita ityarthaH // 54 // prazastiH khanidhyaMkaTarAvarSe, mAghazuklASTamItithau / bhaume bhAratavikhyAte, jayapurAkhyapattane // 55 // pUjyagulAbacandrA yambujaparAgasevinA / .. ratnendunA nibandho'yaM, nirmito muktaye'stu nH|| 56 // . khanidhyaMkagharAvarSe iti-khaM zUnyaM nidhirnava aGko nava dharA caikaa| aGkAnAM vAmato gatiriti 1990 mite varSe-vikramAbde mAvamAsazuklapakSasyASTamItithau bhaume maMgalavAsare bhAratavarSaprasiddha jayapurAkhye pattane limbaDIsampradAyasyAcAryavarasya pUjyazrIgulAbacandrajitsvAminazcaraNakamalarajaHsevakena ralacandramuninA viracito'yaM nibandho no'smAkaM sarveSAM ca muktaye kalyANAyAstu bhavatviti lekhakabhAvanA / / 55-56 // nabho'GkanidhibhUvarSe, mAghakRSNadalezanau / paJcamya mRjuTIkeyaM, svopajJaM pUrNatAM gatA // 1 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI - dAna- samAlocanA kisa prakAra nizcita huvA, so kahate haiMAgamoddhAra samiti ke ekatrita hue sabhAsadoM ke paraspara vicAra se yaha artha nizcita huA hai // 54 // 83 zAstroM kI paryAlocanA thI / usake sabhAsada zrI kAzIrAmajI yuvA ajamera nagara meM sAdhusammelana ke avasara para karane ke lie AgamoddhAra samiti sthApita huI zrI udayacaMdajI gaNI, zrI AtmArAmajI upAdhyAya, cArya, pUjya zrI amolaka RSijI, Adi jo ki isa samaya jayapura nagara meM virAjamAna haiM, paraspara mile aura unhoMne zAstra kI paryAlocanA dvArA yaha nirNaya kiyA hai // 54 // 0 9 9 1 vikram sambat kha nidhi aMka dharA (1990 ) kI mAgha mAsa ke zukla pakSa kI aSThamI, maMgalavAra ke dina, bhAratavarSa ke prasiddha jayapura nagara meM, sevaka ratnacandra muni ne yaha nibaMdha racA / yaha nibaMdha hameM aura samasta prANiyoM ko kalyANakArI ho, yaha lekhaka kI bhAvanA hai / / 5556 / / TIkAkAra ko prazasti saMvata 1660 meM ke mAgha kRSNa paMcamI ke dina yaha svoyajJa sarala TIkA pUrNa huI // 1 // * aMkoM kI vAma gati hotI hai, ataH * 9 9 1 ko ulaTane se 1990 ho jAtA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Deeeeeeee @nararana.renorcarena hai bijalI se calanevAlA ajamera meM bahuta bar3A presa khula gayA ? Adarzapresa,ajamera ( umadA kAma, samaya kI pAbandI aura munAsiba reTa , hamAro khAsa vizeSatAe~ haiN| saMskRta, hindI, urdU va aMgrejI kA saba taraha kA kAma hamAre, yahA~ bahuta sundaratA se kiyA jAtA hai| prUpha-saMzodhana kA bhI prabaMdha hai, kAgaz2a kA sTaoNka bhI rahatA hai| kitAboM va patra patrikAoM ke chApane kA khAsa prabandha hai|| > jainI bhAiyoM se prArthanA hai ki ve apanI chapAI kA saba kAma apane isa jaina presa meM hI bhejane kI kRpA kreN| nivedaka-jItamala lUNiyA, saJcAlaka-Adarza presa. patA-Adarza presa, ajamera. ___ (kesaragaMja DAkakhAne ke pAsa) COM khngccharakarakacchaccha prAdarza pustaka bhaNDAra Adarza presa ke makAna meM hI yaha pustaka bhaNDAra khulA hai| hindusthAna bhara meM milanevAlI saba prakAra kI hindI kI uttamottama pustakeM hamAre yahA~ milatI haiN| sastA-sAhitya maNDala ke rAjapUtAnA prAnta ke hama sola ejanTa haiN| azlIla yA manuSya-jIvana ko girAnevAlI pustakeM hama nahIM becte| bar3A sUcIpatra muphta meNgaaie| patA-Adarza pustaka-bhaNDAra, kesaragaJja, ajamera. / rernanna. wasapurna Veen Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatIdAna samAlocanA kI pratyAlocanA (le0-zatAvadhAnI paMDita munizrI ratnacandrajI mahArAja) [ jaina prakAza ke utthAna mahAvIrAMka meM zatAvadhAnI paM0. munizrI ratnacandajI ma. ne revatIdAna samAlocanA nAmaka nibaMdha saMskRta meM prakAzita karAyA thaa| usakI AlocanA paM. ajitakumArajI ne jaina mitra meM kI thii| jisakA yaha uttara hai| acchA hotA ki yaha uttara jainamitra meM hI chapatA jisase jainamitra ke pAThaka donoM tarapha kI bAtoM ko samajha sakate / parantu kheda hai ki, yaha lekha jenamitra ke pAsa bhejA bhI gayA, lekina jainamitra ne isake chApane kI udAratA nahIM dikhlaaii| jenamiMtra ko apanI isa jimmedArIkA khyAla avazya rakhanA thaa| khera! isase to munizrI ke lekhakA mahatvahI baDhatA hai| yaha lekha aura patroM meM bhI prakAzita huA hai parantu isakA mUla lekha jaina prakAza meM hI chapA thA isa liye yaha lekha bhI yahAM diyA jAtA hai / saM. ] ___digambara sampradAya kI ora se prakAzita hone vAle "jaina mitra" nAma ke sAptAhika patra meM tA0 1 agasta varSa 16 ke aMka 41 meM digambara sampradAya ke paNDita zrI ajitakumArajI zAstrI ne "revatIdAna samAlocanA" nAmaka saMskRta ke nibandha kI samAlocanA karate huye prakRta nibaMdha ke uddezya kI maryAdA ko ullaMghana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 86 / kara zvetAmbara digambara kI sAmpradAyika carcA meM utara gaye haiN| prakRta nibaMdha kA uddezya to kevala yaha hai ki revatI gAthApatnIne siMha aNagAra ko dAna diyA hai; vaha zuddha hai, kiMvA azuddha ? kapota, mArjAra, kukkuTa, mAMsa Adi zabdoM kA yahAM para vAstavika artha pakSo hai yA vanaspati ? mahAvIra svAmI ne mAMsAhAra kiyA yA nahIM ? ityAdi AkSepa anekoM kI ora se ho rahe haiN| unakA samAdhAna karane ke liye hI ukta nibaMdha kI yojanA kI gaI hai| isI liye isa nibaMdha kA nAma "revatIdAna samAlocanA" rakkhA gayA hai, na ki gozAlaka kathA samAlocanA / paMDitajI ne uparyukta dhyeya ke Upara yadi lakSa diyA hotA to zvetAMbara digambara kI aprAsaMgika ( sAmpradAyika ) carcA meM nahIM utrte| kyoMki aisI carcAoM kA Aja taka anta nahIM huaa| aisI carcAoM meM kevala samaya ke apavyaya ke atirikti koI lAbha nahIM balki ulTA andara hI andara vikSepa baDhane ke sAtha sAtha IrSA dveSa kI vRddhi hotI hai| vartamAna samaya vaimanasya baDhAne kA nahIM hai, pratyuta paraspara aikya tathA prema baDhAne kA hai| dUsarI bAta yaha hai ki, jisa sampradAya kI samIkSA yA khaMDana karanA ho to prathama usa sampradAya kI paribhASA se pUrI 2 jAnakArI honA atyAvazyaka hai| zvetAmbara sampradAya kI samIkSA va khaNDana zvetAMbara sampradAya ko paribhASAse hI ho sakatA hai, na ki digambara saMpradAya kI paribhASA yA anya darzana kI paribhASA se| isI taraha se digaMbara saMpradAya ko samIkSA va khaNDana digaMbara saMpradAyakI paribhASA se hI ho sakatA hai, na ki zvetAMbara sampradAya ko paribhASA yA anya darzana kI paribhASA se| samIkSA karanevAle Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 87 ] vA dUsare kI bhUla darzAne vAle ko cAhiye ki, samIkSA yA samAlocanA karate samaya lekhaka ke abhiprAya va usa sampradAya kI paribhASA se pUrI pUrI jAnakArI prApta kare tathA pakSapAta rahita nyAya dRSTi rakkhe; taba usameM se eka dUsare ke liye jAnane yogya kucha mila sakatA hai / anyathA nahIM / yadi paMDitajI revatIdAna samAlocanA karane ke pahile zvetAmbara sampradAya ke sUtroM kA pUre taura para avalokana kara lete to jo AzaMkAeM paMDitajI ne uThAI haiM, unakA apane Apa samAdhAna ho jAtA / paMDitajI ne prakRta nibaMdha ke viSaya meM jo apanI sammati tathA ucca abhiprAya prakaTa karate huye dhyeya kI saphalatA meM 9 truTiyAM lekhavaddha kI haiN| unameM se eka se pAMca nambara taka to aisI truTiyA~ haiM jo isa nibaMdha se koI sambandha na rakhatI huI kevala pArasparika sAMpradAyika vidveSavarddhana ke liye hI ho sakatI haiM aura jina para pUrvAcAryoM ke bahuta kucha likhane para bhI Aja taka koI phala nahIM huA / arthAt ina vivAdAspada viSayoM para pUrvAcArya bahuta kucha likha gaye haiM to bhI apane 2 mantavyoM ko chor3ane ke liye koI bhI tayyAra nahIM ! ataH ina saba kA uttara ( tayyAra hote huye bhI ) likhakara vyartha samaya kA durupayoga karanA zreSTha pratIta nahIM hotA / yadi paMDitajI Agraha chor3a sapramANa siddha satya ke svIkAra karane meM apanI manovRtti prakaTa karate hue Agraha kareMge to hama unakA bhI uttara dene ke liye prastuta hoMge / vyartha donoM sampradAyoM ke boca meM vaimanasya kA vAtAvaraNa paidA karanA hamArA dhyeya nahIM hai / isaliye isa lekha meM unhIM 6-7 aura 8 veM prazna jinakA saMbaMdha " revatIdAna samAlocanA" nAma ke nibandha se hai unhIM kA uttara kramazaH diyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 88 ] jAtA hai| chaThI AzaMkA meM paMDitajI likhate haiM ki "sabase bar3I Apatti isa viSaya meM yaha hai ki bhagavAna mahAvIra svAmI ne apane yogya bhojana lAne ke liye siMha sAdhu ko jisa revatIgAthA patni ke ghara bhejA, vaha madya pIne vAlI tathA mAMsa bhakSaNa karanevAlI thii| upAsaka dazAMga sUtra ke AThaveM adhyAya ke 240-242244 veM sUtra ke anusAra usakA malina AcaraNa isa yogya siddha nahIM hotA ki usake ghara sAdhAraNa gRhastha-jaina-ke khAne yogya bho AhAra mila ske| usane jaba viSa-zastroM dvArA apanI 12 sautoM ko mAra diyA thA tathA madya, mAMsa, madhu khAna pAna meM lIna rahatI thii| zreNika rAjA kI vadha niSedha kI AjJA rahane para bhI vaha apane pitA ke ghara se bachar3e maravAkara ma~gA liyA karatI thii| taba usake ghara kabUtara murge kA mAMsa honA sarala saMbhava hai / yadi vaha mAMsa bhakSaga na karatI hotI taba to kapota, kukkuTa zabda kA artha vanaspati kisI prakAra kiyA bhI jaataa| mAMsa lolupI ke ghara sIdhe sarala mAMsa Adi zabdoM kA artha vanaspati rUpa karanA ThIka nhiiN|" isameM paMDitajI ne siMha muni ko dAna denevAlI revatI ko upAsaka dazA meM varNana kI huI revatI mAna lI hai| yaha paMDitajI kI bar3I bhUla hai| paMDitajI kA kartavya thA ki dUsaroM kI truTi ko dikhAne ke pahile revatI se saMbaMdha rakhane vAle donoM pAThoM ko bhalI bhA~ti vicArate huye pUrvApara sambandha ko acchI taraha se hRdayaMgama kara lete jisase ki yaha ajJAnAndhakArAvRta na rahatA ki donoM pAThoM meM AI huI revatI eka nahIM balki pRthaka 2 haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 89 ) paraMtu na mAlUma paMDitajI ne binA dekhe bhAle kisa prakAra ye AzaMkAyeM upasthita kara dI / astu / vastu sthiti isa prakAra hai ki upAsaka dazA ke AThaveM adhyAya meM jisa revatI kA varNana AyA hai vaha, rAjagRhI kI rahane vAlI mahAzatakajI ko patnI hai| usakA pATha nimnalikhita prakAra se hai "tatthaNaM rAyagihe mahAsayae nAma gAhAvaI parivasaI / tassa mahAsayassa revaI pAmokkhAo terasa bhAriyAo hotthA / " aura zrI bhagavatI sUtra meM jisa revatI kA varNana AyA hai usakA pATha isa prakAra hai:___ "gacchahaNaM tuma sIhA ! meMDhiya gAma nagaraM reyatIe gAhAvatiNIe gihe" (1) upAsaka dazA meM varNitA revatI rAjagRhI ko rahane vAle mahAzatakajI kI strI paratantra hai aura ( 2 ) bhagavatIjI sUtra meM varNana kI huI revatI meMDhika grAmanAmA nagara kI rahane vAlI svataMtra arthAt gRha svAminI hai| uparyukta donoM revatI pRthaka 2 grAmoM kI rahane vAlI hone ke kAraNa pRthaka 2 hI haiN| upAsaka dazA sUtra meM varNana kI huI "revatI" mAMsAhAriNI, krUra, hiMsaka aura adhamiNI hai, jisako paMDitajI bhI svIkAra karate haiM / parantu bhagavato sUtra meM varNana kI huI revatI zrI bhagavAna mahAvIra svAmo ke caraNoM meM bhaktibhAva rakhane vAlI aura siMha aNagAra ko dAna denevAlI dharmajJa hai| upAsaka dazA sUtra meM jisa revatI kA varNana AyA hai vaha mara kara naraka meM gaI hai aura siMha aNagAra ko dAna denevAlI jisa revatI kA varNana bhagavato sUtra meM AyA hai. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 90 ] vaha yahA~ se kAla karake svarga meM jAnevAlI batAI hai / ina donoM ke sUtra pATha isa prakAra se haiN| "taeNaM sA revai gAhAvaiNI aMtosattarattassa alasaeNaM vAhiNA abhibhUyA aTTa duhaTTa vasaTTA kAlamA se kAlaMkiccA imIse rayaNappabhAe puDhavIe lolUeccUe narae caurAsoI vAsasaha Thiiesu neraiesunaraiettAe ubavaraNA" pahA08:27 / / "taeNaM tIe revatIe gAhAvatiNIe teNaM davva suddhaNaM jAva dANeNaM sohe aNagAre paDilAbhie samANedevAue nibadhdhe jahA 'vijayassa jAva jamma jIviyaphale revatIe gAhA vtinniie|" bhaga 15-10 ina donoM pAThoM se bAcaka varga tathA paNDitajI acchI taraha se samajha gaye hoMge ki, upAsaka dazA sUtra meM varNana kI huI revatI ne devatA kA AyuSya bAMdhA aura apanA janma saphala kiyA / isase yaha bhI AzA kI jA sakatI hai, ki aba paNDitajI ko bhI donoM revatiyoM ko pRthaka 2 samajhane ke kAraNa apanI moTI Apatti dUra karane meM dera na lgegii| Age paNDitajo likhate haiM ki, yadi yaha mAMsa bhakSaNa na karato hotI taba to kapota, kukkuTa zabdoM kA artha banaspati rUpa kisI prakAra kiyA jAtA / isa lekha se yaha to bhalI bhAMti vidita hotA hai, ki ina zabdoM kA vanaspati artha honA to paNDitajI ko bhI mAnya hai / aba vicAraNIya yaha hai ki, vahAM vanaspati artha hai yA nhiiN| isakA samAdhAna adho likhita hai ki devatA kA AyuSa bAMdhane vAlI bhagavatI sUtra ne varNana kI huI revatI mAMsAhAra karane vAlI nahIM, yaha to do aura do cAra jaisI bAta hai| kyoMki zvetAmbara siddhAMtoM meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 91 ] mAMsAhAra se naraka kA Ayu bAMdhanA mAnA hai, bhagavatI sUtra meM varNana kI huI revatI kA devAyuSa bAMdhanA kathita hai ataH usake ghara mAMsAhAra honA yaha kisI prakAra bhI nahIM ho sktaa| __ sAtavIM AzaMkA meM paNDitajI likhate haiM ki parivAsita (bAsI) zAka bhojana dUSita evaM abhakSa batalAyA hai ityAdi zvetAmbara aura digambara donoM sampradAyoM meM bAIsa abhakSya kahe gaye haiN| unhoM meM bAsI zAka tathA annAdiko kisI ne bhI abhakSya nahIM mAnA, (dekhiye digamvarI paMDita daulatarAmajI kRta kriyAkoSa nAma kI pustaka ) isameM bAIsa abhakSyoM ke nAma isa prakAra ginAe gae haiN| 1 olA, 2 ghola bar3A, 3 nizi bhojana, 4 bahu bIjA, 5 beMgaNa, 6 seMdhANA, 7 baDa, 8 pIpala, 9 Umara, 10 kaThumara, 11 pAkara jo phala hoya, 12 ajANa // 12 kandamUla, 14 mATo, 15 viSa, 16 AmiSa, 17 madhu, 18 mAkhana aru, 19 madirA pAna // phala, 20 tuccha, 21 tuSAra, 22 calitarasa, ye jinamata bAIsa bakhANa / / ina bAIsa abhakSyoM meM bAsI zAka tathA annAdi kA kahIM jikra nahIM hai| yadi calita rasa zabda se bAsI annAdi grahaNa kara liyA jAya to yaha ThIka nahIM / kyoMki isakA artha yaha hai ki, jisa vastu se varNagandha rasa sparza badala gaye hoM yAnI saDa gayA ho vaha abhakSya hai / cAhe vaha rAta vAsI ho yA usI dina kA banA huA kyoM na ho, yaha rasavikriyA Rtu paratvena pRthaka 2 hotI hai / grISma Rtu meM jo vastu eka rAtri se bigaDa jAtI hai vahI zarada Rtu meM do dina taka nahIM bigaDatI, aura varSA Rtu. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 92 ] meM vahI prAtaH kAla se zAma taka bigaDe binA nahIM rahatI, isa liye isameM samaya kA niyama nahIM ho sakatA / abhakSyatA meM kevala yaha dekhanA yogya hai ki rasa calita huA hai yA nahIM? yadi rasa calita ho gayA hai to zvetAmbara aura digambara donoM AmnAyoM meM abhakSya hai| yadi rasa calita nahIM huA hai to abhakSya nahIM / isa pramANa se aba yaha bhI prakaTa ho gayA hogA ki donoM AmnAya kevala vAsI annAdi ko abhakSya nahIM ThaharAte, pratyuta calita rasa vAlI vastu ko abhakSya ThaharAte haiN| to revatI kI baharAI huI bAsI vastu calita rasa na hone se Adeya hai aura usI kA siMha munine dAna liyA hai| isameM kisI prakAra kA doSa nahIM hotaa| AThavIM AzaMkA meM paNDitajI likhate haiM ki bhagavatI sUtra eka gadyamaya hai, usameM padyoM ke samAna akSara saMkhyApUrNa karane kI koI kaThinAI nahIM thI, jo granthakAra ko kuSmANDa, bIjapUraka sarIkhe sarala vanaspati sUcaka zabda chor3akara kukkuTa, kapota sarIkhe pakSI bAcaka zabda likhane par3e___isakA uttara yaha hai ki, kitaneka zabda aise haiM jo ki dezAcAra ke anusAra rUDhi gata hote hue bhI kitane hI arthoM ke pratipAdaka hote haiN| jaise ki "sUA" zabda zukapakSI (totA) ke artha meM prayukta hotA huA bhI rUDhi kI taraha hI sUA nAmaka zAka ke artha meM bhI prayukta hotA hai| sUA zAka hai jo pAlaka zAka ke sAtha prAyaH banAyA jAtA hai, usako becanevAle pukArate haiM ki lo "sUtrA pAlaka" usasamaya prAhaka zIghra hI yaha samajha jAte haiM ki sUA kA sAga becanevAlA pukAratA hai / na ki sUtrA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 53 ] (zuka pakSI) becnevaalaa| deza kAla kI vizeSatA se koI 2 zabda apane artha kI maryAdA se badala kara anyArtha pratipAdaka ho jAtA hai, arthAt yadi koI zabda kisI deza vizeSa meM kisI samaya pakSivizeSa vAcaka prasiddha hai to vaha hI zabda kisI anya samaya meM yA kisI anya deza meM vanaspati vizeSa kA vAcaka hokara prasiddhi pA letA hai| isI prakAra bahuta saMbhava hai ki sUtrakAra ke, samaya meM kisI deza meM vanaspati ke artha vizeSa meM adhika prasiddha hone ke kAraNa hI ina zabdoM kA prayoga huA ho / aura sUtrakAroM ke liye yaha bhI niyama hai ki "sUtrakArA niyogaparyanuyogAnahIMarthAta sUtrakAra se yaha pUchane kA kisI ko adhikAra nahIM hai ki, amuka zabda kI yojanA kyoM kI aura amuka zabda kI kyoM na kI / yaha vyAkaraNa prasiddha niyama saba sUtrakAroM ke sAtha lAgU hai| isalie isa viSaya meM tarka karanA ati tarka hai yAni taka kI maryAdA se bAhira hai / apanA kartavya to yaha hai ki jisa zabda kA prayoga kiyA hai vaha pramANa pUrvaka ucita artha meM ghaTatA hai yA nahIM ? isa bAta para vicAra krnaa| paMDitajIne yaha bhI prakaTa kiyA hai ki bhagavatI sUtra ke ina zabdoM kA sIdhA sarala artha badalanA ThIka nahIM, jaba kI vRttikAra zrI abhaya deva sUri bhI eka pakSa meM unakA artha pakSI vAcaka bhI karate haiM-isakA uttara yaha ki, vRttikAra zrI abhaya deva sUrIne ukta zabdoM kA artha pakSo vAcaka kiyA hI nhiiN| yaha uttara revatIdAna samAlocanA 31 vAM aura 32 vAM zloka unakI TIkA se spaSTa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 94 ] mAlUma ho jAyagA aura vRtti ke Azaya samamane meM bhI kisI prakAra kI aDacana pratIta na hogii| samAlocanA ke dUsare pairAgrApha meM paMDitajo ne likhA hai ki "kintu usake ghara mArjAra ke liye jo vAsI (rAtabhara rakkhA huA) kukkuTa mAMsa hai ityAdi / " ___isameM mArjAra ke lie yaha caturthI vibhaktikA artha paMDitajI ne kahAM se liyA / revatIdAna samAlocanA meM to kahAM bhI mArjAra ke lie vAsI rakkhA huA aisA artha nahIM kiyA ! isa prakAra svayama manaH kalpita artha likhane kI paMDitajI ke lie kyA AvazyakatA pratIta huI ? vAstava meM to TIkA meM hI batAyA gayA hai ki, yaha zabdArtha mAtra hai bhAvArtha Age saSTa hogaa| yadi paMDitajI ko samAlocanA hI karanA thI to prathama nibandha meM likhA huA uktaH kA nizcita bhAvArtha dekhane ke pazcAt samAlocanA karanA cAhiye thA / apUrNa samAlocanA karake ukta vAkya kA viparIta artha kara pAThakoM ko zaMkAzola banAne kA prayatna nahIM karanA thA / mArjAra aura kaDae ina zabdoM kA artha revatIdAna samAlocanA ke byAlIsaveM aura tetAlIsaveM zloka meM spaSTa dikhalA diyA gayA hai / pAThaka varga tathA paMDitajI usa artha ko vahAM se dekha le aura usI ke anusAra caturthI samAsa ke sthAna para yadi tRtIyA tatpuruSa arthAnusandhAna kare to zreSTa hai| ( 'jaina prakAza' se uddhata) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina gurukula byAvara kA nivedana yadi Apa vyavahArika, dhArmika evaM audyogika zikSA ke dvArA apane putra ko sazakta, dharma premI evaM svAzrayI banAnA cAhate haiM to apane baccoM ko gurukula meM bhejiye praveza kI yogyatA-hindI 3 yA gujarAtI 4 kitAba par3he hue, 8 se 11 varSa kI umra taka ke, niroga, buddhimAna bacce kisI prAnta yA jAti ke hoM ve gurukula meM 7 varSa ke lie praviSTa ho sakeMge / mAsika ru. 10), 7), 5) yathAzakti bhojana kharca dekara yA phrI bhartI karA skeNge| zikSaNa kyA 2 milegA ? bhASA jJAna-hiMdI, gujarAtI, iMgliza, saMskRta, prAkRtAdi / bauddhika kalA-sampAdana kalA, vaktatva, vyApArika shikssaa,sNgiitaadi| audyogika-silAI, chApAkhAnA, bAinDiga, hojiyarI Adi / zrApakA kartavya gurukula ko hara prakAra sahAyatA denA, makAna banavA denA, sthAyI koSa bar3hAvA, amuka mitiyoM kA kharca denA, aura apane baccoM ko gurukula meM mejanA ApakA kartavya haiN| yadi ApakI sarva prakAra se sahAnubhUti va sahAyatA hotI rahI to thor3e arse meM hI jaina-gurukula, byAvara jaina vidyApITha bana skegaa| patra-vyavahAra kA patAH maMtrI, jaina-gurukula, byAvara. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSAdAyI sundara sastI ___.. aura upayogI pustakeM / 10- 1-jaina zikSA-bhAga 1 -) | 18-mokSa kI kuJjI 2 bhaag)| 2-jaina zikSA-bhAga 2 ) 19-AtmAbodha bhAga 1-2.3 / ) 3-jaina zikSA-bhAga 3 =) 20-Atmabodha bhAga 2-3 =) 4-jaina zikSA-bhAga 4 (sacitra) | 21-kAvya vilAsa // 22-paramAtma prakAza 5-jaina zikSA-bhAga 5 / ) 23-bhAva anupUrvi 6-bAlagIta 24-mokSa nI kuMcI bebhAga 1) 7-Adarza jaina 25-sAmAyikaprati praznottara) 8-Adarza sAdhu 26- tatvArthAdhigabhasUtram =) 9-vidyArthI va yuvakoM se 27-Atmasiddhi ) 10-vidyArthI kI bhAvanA -) 28-Atmasiddhi aura smyktv)| 11-sukhI kaise baneM ? 20-dharmoM meM bhinnatA // 12-dhana kA durupayoga // 30-jainadharma para anya dharmoM kA 13- rezama va carbI ke vastra ) prabhAva 14-pazubadha kaise ruke ? // | 31-samakita ke cihna 1 bhaag)| 15-Atma-jAgRti-bhAvanA / ) 32-samakita ke cihna 2 bhaag)|| 16- samakita svarUpa bhAvanA ) 33-samyakattva ke ATha aMga .) 17-mokSa kI kuJjI 1 bhAga 3) 34-mahAvIra aura kRSNa ) vyavasthApaka:Atma-jAgRti-kAryAlaya, Thi. jaina-gurukula, byAvara. nathamala lUNiyA dvArA Adarza presa (kaisaragaMja DAka bAne ke pAsa ) ajamera meM chapI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 15 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com