Book Title: Kundakundadeva Acharya
Author(s): M B Patil, Yashpal Jain, Bhartesh Patil
Publisher: Digambar Jain Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010069/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | pU. zrI kAnajIsvAmI janma zatAbdI ke upalakSya meM - AcArya kundakundadeva D - lekhaka zrI ema.bI. pATIla, zeDavAla - anuvAdaka bra. zrI yazapAla jaina, ema.e., jayapura paNDita bharateza pATIla zAstrI / ema.e, risarca skAlara, muruguDI, belagAma (karnATaka) murgways M ARAT prakAzaka zrI digambara jaina TrasTa baiMgalora (karnATaka) -- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAvRti kannar3a 2000 prathamAvRti marAThI 6000 prathamAvRti hindI 6000 yoga 14000 nyochAvara - chaha rupaye prApti sthAna : 1. zrI digambara jaina TrasTa 141, Ara.TI. sTrITa, baiMgalora (karnATaka) pina 560 053 2. ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura (rAjasthAna ) pina 302 015 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIyaH zrI digaMbara jaina TrasTa beMgalora yaha saMsthA karnATaka prAMta meM jaina sAhitya ke kSetra meM 1982 se kAryarata hai| isa saMsthA kA mUla uddezya AcArya zrI kuMdakuMdadeva ke sabhI zAstra kannar3a bhASA meM chapAne kA rhaa| isa uddezya meM yaha saMsthA zata pratizata saphala siddha huI hai, yaha jAnakArI dete hue hameM vizeSa AnaMda hotA hai| isa saMsthA ne samayasAra paMcAstikAya, pravacanasAra, niyamasAra, aSTapAhuDa proM ko sarvottama chapAI, utkRSTa kAgaja aura majabUta bAyaDiMga ke sAtha vAcakoM ke kara kamaloM meM pahuMcAyA chahaDhAlA graMtha ke kannar3a padyAnuvAda tathA kannaDa TIkA ke sAtha cAra saMskaraNa chapa cuke / kevala padyAnuvAda bhI alaga rIti se chapA hai| usakI kaiseTa bhI taiyAra kI hai| samayasAra Adi kA bhI kannar3a padyAnuvAda kI kaiseTa banAne kI yojanA hai| DaoN. yogeza jaina dvArA saMkalita/saMpAdita kuMdakuMda suktisudhA kA kannar3a saMskaraNa aura bhavyAmRtake saMskaraNa nikala cuke| ina graMthoM ko chor3akara pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmIjI ke bhaktAmara (tIna saMskaraNa) aura samAdhizataka pravacana bhI samAja meM bahuta priya rhe| kuMdakuMda zataka zuddhAtmazataka kramabaddha paryAya, Apa kucha bhI kaho. ityAdi DaoN. hukumacaMda bhArillajI likhita sAhitya bhI kannar3a anuvAda ke sAtha chapAyA hai| ___ AcArya kuMdakuMda dvisahasrAbdi nimitta hamane AcArya kuMdakuMdadeva marAThI meM chApakara marAThI bhASA bhASI logoM kI sevA bhI prArambha kiyA hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva pUjya zrI gurudeva kAnajI svAmIjI ke janmazatAbdi nimitta AcArya kuMdakuMdadeva hiMdI bhASA meM chApakara hamane hiMdI logoM kI sevA cAlU kI hai| bhaviSya meM yathAsaMbhava hiMdI bhASA meM graMtha prakAzana karane kA krama akhaMDa rakhane kA bhAva hai| prastuta "AcArya kuMdakuMdadevaM hiMdI bhASA meM hamArA yaha prathama prakAzana chapa rahA hai| kanar3a bhASA meM alpAvadhi meM itanA prakAzana kArya karanA hamAre vidvAna zrI ema. bI. pATIla (zeDabAla) ke nispRha aura akhaMDa sevA kA hI sumadhura phala hai| unake sevA se hama vizeSa prabhAvita haiN| unake hama hRdaya se cira RNI hai, kRtajJa haiN| vartamAna meM Apa paramAtmaprakAza graMtha kA kannaDa bhASA meM anuvAda kara rahe haiN| ApakA sevAyoga AjIvana saMsthA ko milatA hI rahegA aisA hameM pUrNa vizvAsa hai| __ marAThI tathA hiMdI bhASA ke prakAzana vibhAga meM u. yazapAlajI jaina ema. e jayapura ke yogadAna ke saMsmaraNa kiye binA hamase rahA nahIM jAtA bhaviSya meM inakI sevA hameM apekSita hai| navodita yuvA vidvAna zrI bharateza pATIla, jaina darzana zAstrI ema. e. se hama vizeSa kArya kI apekSA rakhate haiN| isa kArya ke lie unheM hArdika badhAI haiM tathA isa kRti ke zuddha mudraNa hetu pUpharIDiMga evaM presa Adi kI vyavasthA meM DaoN. yogeza jaina, alIgaMja kA vizeSa sahayoga milA hai etadartha unake hRdaya se AbhArI haiM tathA ve dhanyavAda ke pAtra haiN| adhyakSa sI. bI. bhaMDArI zrI digaMbara jaina TrasTa 141. Ara TI sTrITa baiMgalora (karnATaka) pina -560053 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva lekhaka kA manogata ajJAnI jIva anAdi kAla se paryAyamUr3ha rahA hai / ataH use AtmasvarUpa kA yathArtha jJAna nahIM huA / ajJAna hI duHkhAvasthA kA / saMsArAvasthA kA mUla kAraNa hai / nija zuddhAtmA kA jJAna nahIM hone se moha, rAga, dveSa hote haiN| isalie nija zuddhAtmA kA nirmala, spaSTa jJAna prApta karake mohAdi pariNAmoM kA tyAga karanA hI sukhadAyaka mokSamArga kA zubhArambha hai| samayasArAdi adhyAtma graMthoM ke adhyayana se jIva ke zuddha svabhAva kA jJAna honA sahaja tathA sulabha hai| samyagdarzana kI prApti athavA mokSamArga kA prArambha zuddhAtmA ke jJAna - zraddhAna ke binA zakya nahIM yaha trikAlAbAdhita satya hama sabhI ko svIkAra karanA Avazyaka hai| adhyAtma zabda hI zuddhAtmA kI mukhyatA rakhatA hai aura anya sabhI kA niSedha karatA haiM / nija zuddhAtmA kA Azraya / anubhava karane se hI vartamAnakAlIna duHkhamaya - azuddha paryAya bhI sukhamaya-zuddharUpa bana jAtI hai. ise hI mokSa kahate haiM / nija zuddhAtmA ko chor3akara anya aprayojanabhUta padArthoM kI jaba taka zraddhA rahegI taba taka dharma-mArga kI prApti saMbhava nahIM hai| isalie hI vyavahAra ko (vyavahAranaya se pratipAdita viSaya ko) abhUtArtha aura nizcaya ko (nizcaya se pratipAdita viSaya ko) bhUtArtha kahA hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva jaina darzana eka dravya meM anya dravya kA astitva svIkAratA nahIM hai arthAta paraspara do dravyoM meM atyaMta abhAva svIkAratA hai| isakA spaSTa artha hai ki anaMtAnaMta jar3a-cetana dravyoM kI svataMtratA mAnatA hai| pudagala kA pudagala ke sAtha aura jIva kA pudagala ke sAtha paraspara baMdha hotA hai to bhI anaMtAnaMta dravyoM kI svataMtratA meM bAdhA nahI aatii| eka dravya kA anya dravya meM praveza nahI hotA, yahI dravya kI vAstavikatA hai aura yahI jinavANI kI maulikatA hai| isa marma ko jAnakara nizcayanaya ke viSaya ko mukhya karake mokSamArga para ArUr3ha honA cAhie. yaha jinAgama kA upadeza hai| parAzrita jIvanakrama anAdi kAla se calatA AyA hai| parAzraya se arthAta nizcaya nirapekSa vyavahAranaya kathita viSaya ke avalaMbana se jIvana meM vAstavika dharma-mokSamArga-bItarAgatA pragaTa honA zakya nahIM hai| isa prakAra jinadharma kA marma AcArya kuMdukuMda deva ne apane aneka arthoM meM spaSTa kiyA hai| AcArya kI lokakalyANakArI karuNAbuddhi ke phalasvarUpa prApta paMcAstikAya, aSTa pAhur3a, pravacanasAra, samayasAra aura niyamasAra arthoM kA krama se adhyayana karane para AcAryadeva kA vAstavika caritra hamAre manaH cakSu ke sAmane spaSTa hotA hai| AcArya kI Atmazuddhi kramazaH bar3hatI gayI / vAstavika dekhA jAya to AcArya racita pratyeka gAthA kA pratyeka zabda unakA mahAna caritra hameM samajhAtA hai| aisI sthiti meM unake svataMtra jIvana caritra kI AvazyakatA hI kyA hai ? tathApi Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva ajJAnI anAdi kAla se ajJAnaM ke kAraNa bahirmukha dRSTi se hI nirIkSaNa karatA rahatA hai| ataH mahApuruSoM kA jIvana caritra bhI bAhya ghaTanAoM ke AdhAra se hI jAnanA cAhatA hai / isa pravRtti se vAstavika jIvana kA svarUpa samajha meM nahIM AtA aura zAzvata sukha kA prayojana bhI saghatA nahIM hai| isalie mahApuruSoM kA jIvana caritra aMtarmukha dRSTi se hI dekhanA caahie| aMtarmukha dRSTi se unakA satya svarUpa khyAla meM AtA hai aura mahApuruSoM ke jIvana kA vAstavika lAbha bhI milatA hai| isa hI eka vicAra se AcArya kuMdakuMdadeva kA jIvana caritra likhane kA prayAsa kiyA hai / isa caritra meM AcArya kA viziSTa bacapana, uttarottara vRddhiMgata AtmasAdhanA aura usakI mahimA, unakA pragAr3ha gAMbhIrya lokopakArI sAhitya racanA, videha kSetrI gamana Adi viSayoM ko apanI alpabuddhi se kathana kiyA hai| AcAryoM ke mAtA-pitA jI ke nAma aura bacapana kI ghaTanAoM ko itihAsa kI kasauTI para na kase itanA vAcakoM se merA namra nivedana hai / yaha kRti kisako kitanI svegI yaha likhanA aprAsaMgika hogaa| tathApi supakva buddhidhArakoM ko adhyAtma praNetA kI mahimA aura adhyAtma graMthoM ke adhyayana kI preraNA kI mukhyatA se yaha merA prayAsa acchA lagegA aisA merA anumAna hai| isa hI AzA se kannar3a bhASA bhASiyoM ke karakamala meM yaha kRti arpaNa karatA hU~ / mere alpa adhyayana ke kAraNa isa kitAba meM aneka kamiyA~ raha sakatI haiN| vAcakoM ko kamiyA~ khyAla meM aayegii| unase merA namra nivedana hai ki mujhe truTiyoM Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . AcArya kuMdakuMdadeva kA upAya ke sAtha jJAna karAveM tAki maiM agale saMskaraNa meM sudhAra kara skuuN| ApakI sUcanAoM kA maiM hArdika svAgata karatA huuN| yaha kRti AcArya ke jIvana ko samajhane ke lie aura unake lokottara graMthoM ke adhyayana ke preraka siddha ho jAya to maiM apane isa prayAsa . ko saphala smjhuugaa| di. 22/4/1983 zrI ema. bI. pATIla, zuddhAlasadana hulabatte, kaoNvanI, zahApura belagAMva (karnATaka) pina-560003. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva anuvAdakIya zrI ema. vI. pATIla (zeDabAla) likhita AcArya kuMdakuMdadeva kA caritra hiMdI bhASA meM chapAnA cAhie yaha bhAvanA 1683 se hI thii| lekina anekAneka kAraNoM se yaha kArya nahIM ho pAyA / AcArya kuMdakuMda dvisahasabdi nimitta yaha caritra marAThI bhASA meM aayaa| vAcakoM kI pratikriyA anurUpa rahI aura aneka vAcakoM ne hiMdI meM chapAnA cAhie aisA bhAva vyakta kiyA / ataH aba pU. zrI gurudeva kAnajI svAmIjI ke janmazatAbdI nimita yaha.bhAvanA saphala ho rahI hai| aitihAsikatA- AcArya kuMdakuMda ke saMbaMdha meM prAcIna graMthoM meM prApta mahatvapUrNa uddharaNa to lekhaka ne diyA hI hai| sAtha hI AcArya kI janmabhUmi tapobhUmi, karmabhUmi sthAnoM para jAkara vahA~ ke zilAlekha dekhe-paDhe aura spaSTa tathA mahatvapUrNa jAnakArI dI hai| AcAryazrI kA kAla nizcita karate samaya aneka vidvAnoM ke vicAroM ko sanmAna rakhate hue graMtha ke AdhAra se apanA prAmANika vicAra rakhane se bhI nahIM cUke / aitihAsika viSayoM meM anumAna ko Aspada nahIM diyA / tAtvika prAmANikatA- AcArya zrI ke jIvana viSayaka prApta sAmagrI kA upayoga to kiyA hI hai| sAtha hI AcAryazrI se racita graMthoM ke AdhAra se unakA muni jIvana, tatvaciMtana, upadeza kathana prastuta kiye haiN| samayasAra Adi graMthoM ke adhyayana karanevAle pAnakoM ko isakA patA calegA hii| athavA caritra vAcana ke bAda graMthoM kA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva adhyayana kareMge to bhI saba khulAsA ho jAyagA / lekhaka kI yaha kRti svataMtra honepara bhI yathArtha tAtvika paraMparA se atyaMta nigaDita hai / paMraparA to surakSita rakhI hai, lekina andhazraddhA ko kiMcitamAtra bhI sthAna nahIM diyA haiM / bhAvAtmaka vAstavikatA - AcArya saMbaMdhI bhaktibhAva pragaTa karate samaya vAstavikatA kA lekhaka ko vismaraNa nahIM huA hai| bhakti, bahumAna, sanmAna, Adara saba kucha hone para bhI saba tarkAdhiSThita, susaMgata aura zAstra sammata hai| vItarAga tattva janamAnasa meM sasanmAna sahaja virAjamAna ho jAya, yaha lekhaka kI bhAvanA saphala huI hai / kisI bhI prakaraNa meM AcArya kuMdakuMdadeva ko choTA banAne kA aparAdha nahI kiyA hai / bAlaka kuMdakuMda ko mA~ loriyA~ sunAtI hai, ve loriyA~ sahRdaya vAcakoM ko prabhAvita karatI haiN| isase munizvaroM ke bAla - jIvana kA bhAvabhAsana spaSTa hotA hai| muni jIvana meM honevAlI graMtharacanA kI svAbhAvikatA pAThakoM ke hRdaya ko jhakajora detI hai aura muniyoM kI mahimA mana meM vRddhigaMta hotI hai / videhagamanarUpa aitihAsika ghaTanA ke lie aneka zilAlekhoM kA aura graMthoM kA ullekha AcArya kI vizeSatA meM cAra cAMda lagAtA hai / samayasAra Adi graMtha racane kI pArzvabhUmi prabhAvaka siddha huI hai| isase vAcakoM ko zAstra svAdhyAya kI preraNA milatI hai| paMcAstikAya se lekara bhaktisaMgraha paryaMta kA graMtha paricaya bhI mArmika bana par3A hai| saMkSepa meM itanA likhanA Avazyaka hai ki lekhaka apane uddezya meM saphala hue haiN| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva kannaDa bhASA kI madhuratA va mRdutA hiMdI bhASA meM lAnA kaise saMbhava hai ? kyoMki pratyeka bhASA kI apanI-apanI vizeSatA hotI hai| lekhaka kA bhASAviSayaka sAhityika, lAlitya, upamAdi, nisarga sauMdarya kA varNana sarvAMzarUpa se hiMdI meM lAyA hI hai aisA likhane ke lie maiM asamartha hU~ | tathApi aitihAsika prAmANikatA, tAttvika ekarUpatA aura jinavANI kA mUla abhidheya vItarAgaMtA, aise mUlabhUta prANabhUta viSaya meM kamI na Ave aisA pUrNa prayAsa AraMbha se aMta taka maine kiyA hai / vAcaka svayameva rasAsvAdana ke sAtha nirNaya kare / di. 25/ 12 / 1660 bra. yazapAla jaina ema. e. jayapura. zrI bharatezrvara pATIla ema. e. muraguMDI, ji. belagAMva, (karnATaka) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva ___ AcArya kuMdakuMda kI janmabhUmi viSayaka sAtavIM zatAbdI kA zilAlekha (koNDakuMda) - - - . . RERY Sane AN Pos AcArya kuMdakuMdadeva ke prAcIna va pavitra caraNa cinha paoNramalai (tamilanADu) . . N . 26. .. ... Master 03 C x4 hai Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // paramAtmane namaH || AcArya kuMdakuMdadeva arUhA sidhdAyariyA ujjhAyA sAhu paMca parameTThi | te vi hu ciTThadi Ade tamhA AdA hu me saraNaM // 1 maMgalaM bhagavAn vIro maMgala gautamo gaNI / maMgalaM kuMdakuMdAryo jainadharmo'stu maMgalam // ajJAnatimirAndhAnAM jJAnAMjanazalAkayA / cakSurunmIlitaM yena tasmai zrI guruve namaH // bhAratIya saMskRti mUlataH AdhyAtmika saMskRti hai / isa saMskRti kA sAra aura antaHprANa Atmadarzana hI hai / anAdikAla se praur3ha, dUradarzI aura vivekI puruSoM kA prayatna isI antaHprANa kI prApti ke lie anavaratarUpa se calA A rahA hai| ve bAhya prANoM kI kImata para bhI isa antaH prANa - zuddhatA ko prApta karane kI abhilASA rakhate haiM / vizeSa prayatna se prApta isa AtmAnaMda ke sAmane vizva kA koI bhI bhautika Ananda unheM AkarSaka nahIM lagatAM / - Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 , AcArya kuMdakuMdadeva isa taraha kI AdhyAtmika svAdhInatA aura AtmA ke akhaNDa aizvarya kI pUrNa prApti jisa mahApuruSa ko huI hai, vahI vastutaH svataMtra puruSa hai, ajita hai, akSaya hai, pUrNa sukhI hai, paramAtmA hai aura siddha bhagavAna hai / yahI siddhAvasthA AdhyAtmika jIvana kA antima sAdhya hai, sarvocca sthAna hai / yahA~ hI Atma-vikAsa pUrNatA ko prApta ho jAtA hai / yaha hI siddhAvasthA /kRtakRtyAvasthA hai, jahA~ kucha karanA zeSa nahIM rahatA / jo mumukSu siddhatva ko prApta karane ke lie nirantara sAdhanA karate haiM, ve hI sAdhu kahalAte haiN| saMsAra aura saMsAra ke duHkhoM kA mUla kAraNa to dehAtmabuddhirUpa ajJAna hI hai| isI ajJAna kA nAmAntara mithyAtva hai| jaba taka isa ajJAna (mithyAtva) kA nAza nahIM hotA taba taka isa AtmA ko duHkha se chUTane kA mArga prApta hone kI saMbhAvanA bhI nahIM hai to mokSa prApta hone kA to prazna hI kahA~ uThatA ? ' dehAtmabuddhirUpa mithyAbuddhi kA tyAMga arthAt samyagdarzana kA grahaNa zramaNa saMskRti ke tatvajJAna kA sAra hai / isalie samyagdRSTi jIva hI vAstavika dhArmika hai, sAdhaka hai, sAdhu hai| samyagdarzana hI sukhI jIvana kI yathArtha dRSTi hai| samyaktvI ko hI AtmAbhimukhavRtti pragaTa hotI hai / samyaktvI hI samyak prakAra se apane guNa-doSoM kA avalokana karake Atmika guNoM kA vikAsa karatA hai aura ajJAnajanya doSoM kA nirAkaraNa puruSArtha se karanA prAraMbha karatA hai / isa prakAra zuddhAtmAbhimukha purUSa hI janma-maraNAdika saMsArika avasthAoM kA yathArtha svarUpa jAnatA hai| isalie jIvana kI laukika ghaTanAoM se use harSa, viSAda, duHkha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva deha athavA paradravya ke prati use AkarSaNa zeSa nahIM rahatA / saMsAra kA koI bhI padArtha usake mana ko raMjita nahIM karatA / 16 sArAMza yaha hai ki usakI vRtti Atmonmukha hotI hai / yahI sAdhu-jIvana kA satya svarUpa hai / bhavya jIvoM ke saubhAgya se aise Adarza sAdhu mahApurUSa yadAkadA utpanna hote rahate haiM aura ve sanAtana satya paramparA ko akSuNNa to rakhate hI hai bhaviSya ke lie bhI use surakSita banAte haiN| parantu Aja pAzcAtya saMskRti ke prabhAva se hamAre AdhyAtmika jIvana kA mUlya vinAzonmukha hotA jA rahA hai| ahiMsA aura tyAga kA Adarza pichar3akara hiMsA aura bhoga kA prAbalya ho rahA hai| AtmA ko deva mAnakara usakI sevA ke lie deha kA upayoga karane ke bajAya deha ko deva mAnakara deha kI sevA ke lie AtmA zrama kara rahA hai| zikSaNa, kalA, udyoga, samAja, rAjyavyavasthA Adi sabhI kSetroM meM bhoga-pradhAna bhautika sAmagrI kA nagna nRtya ho rahA hai| zarIra meM sthita AtmA ko mahatva na dekara zarIrAdi bhautika sAmagrI ko hI mahatva diyA jA rahA hai / yaha sAmagrI jinake pAsa adhika hai, unheM zreSTha mAnA jA rahA hai / mUlya AtmA kA nahIM kiMtu zarIrAdi bhautika sAmagrI kA hI AMkA jAne lagA hai| isa prakAra akSaya AtmA kI mahattA kSayonmukha ho rahI hai| AtmA kA astitva hI saMzaya va ajJAna ke gahare gaDDhe meM praveza kara rahA hai| jisako apane Atma-svarUpa kA patA nahIM hai, vaha dUsaroM kI | AtmAoM aura unake mUlyoM ko bhalA kaise jAna sakatA hai ? nija Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva zuddhAtmasvarUpa ko jAne binA anya anupayogI-aprayojanabhUta vastu ko jAna bhI le to usase kyA lAbha ? nija zuddhAtmA ko na jAnanevAlA jJAna va bAhya kriyAkANDa sacce sukha ke lie sarvathA nirupayogI to hai hI, sAtha hI anarthakArI bhI hai / 20 isa vartamAna avasarpiNI ke caturthakAla meM bhagavAna RSabhanAtha se lekara bhagavAna mahAvIra paryaMta caubIsa tIrthaMkara, aneka kevalI, gaNadhara, RSi, muni Adi hue haiN| bhagavAna mahAvIra ke bAda tIna kevalI aura pA~ca zrutakevalI hue / unameM aMtima zrutakevalI bhadrabAhu ke samaya uttara bhArata meM bAraha varSa kA bhISaNa akAla par3A, taba zrI bhadrabAhu svAmI apane ziSyoM ke sAtha dakSiNa bhArata pahu~ce / usa samaya dakSiNa bhArata meM jaina paramparA kA ujvala prakAza huA aura bhagavAna mahAvIra kI divya vANI ko lipibaddha karane kA zreya dakSiNa bhArata ke AcArya parameSThiyoM ko prApta huA; jisase isa paMcamakAla ke aMta paryaMta dharmapravartakoM kA dakSiNa bhArata meM honA aura dharma kA dakSiNa bhArata meM jIvita rahanA ise naisargika varadAna hI mAnanA par3egA | bhagavAna mahAvIra ke lagabhaga pA~ca sau varSa bAda arthAt vikrama saMvat ke prAraMbha meM uttara-dakSiNa bhArata ke samanvayarUpa adhyAtmalokamukuTamaNi AcArya - kulatilakasvarUpa mahApuruSa AcArya kundakunda kA udaya huA / unhoMne mAnoM pratyakSa kevalI sadRza kArya karake cAra maMgaloM meM sahaja rIti se sthAna pA liyaa| itanA hI nahIM bhagavAna mahAvIra aura gautama gaNadhara ke bAda prathama sthAna para virAjamAna hokara zobhAyamAna hue / aise alaukika mahA-purUSa ke divya caritra Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva kA hameM adhyayana avazya karanA cAhie | evaM unakI sukhadAyaka sAdhanA se paricita hokara use apane jIvana meM yathAzakti pragaTa karane kA maMgalamaya kArya karanA cAhie / ata: Aie prathama inake jIvana ke saMbaMdha meM adyAvadhi paryaMta zodha-bodha se prApta viSayoM kA aitihAsika tathA tAtvika dRSTikoNa se avalokana kreN| eka ora ghanA jaMgala aura usameM hI zikhara-samAna zobhAyamAna uttuMga parvata, una parvatoM ko parAbhUta karake apanI unnati ko darzAnevAle gaganacumbI vRkSa, dUsarI ora samatala pradezoM meM ugI huI harI-bharI ghAsa kA maidAna tathA ina donoM ke madhya meM manda manda pravAhamAna svaccha jala kI nirjharaNI, ye saba ekatra hokara nisarga saundarya ke atyadhika vaibhava ko darzA rahe the| yaha sthAna nagara ke kRtrima jIvana se prAnta jIvoM ko svAbhAvika, sukha-zAntidAyaka thA / isa zAMta tathA nirjana sthAna meM yadAkadA saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta aneka sAdhuvara Akara una parvatoM kI guphAoM meM baiThakara AtmA kI ArAdhanA karate the; anupama AtmAnaMda bhogate the| ___ lagabhaga paMdraha varSa kA kauNDeza nAmaka gvAlA thA | yaha eka bholA-bhAlA, saralasvabhAvI navayuvaka apane svAmI kI gAyoM ko lekara usI ghAsa ke maidAna meM carane ke lie chor3atA thA / aura svayaM usa nirmala va manamohaka nirjharaNI ke pAsa vizAla zilAkhaNDa para baiThakara prakRti ke saundarya kA rasapAna kiyA karatA thaa| eka dina kitane hI susaMskRta nAgarikoM ko usa jaMgala meM Ate hue dekhakara kauNDeza ko Azcarya huA / vaha socane lagA :- "maiM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva cAra-pA~ca varSoM se yahA~ roja A rahA hU~, para aise va itane loga kabhI isa jaMgala meM Aye nahIM-Aja ye loga kyoM A rahe haiM ?" isa prakAra kautUhala se vana pradeza meM paidala rAste se jAte hue una logoM ko dekhatA huA khar3A rhaa| na jAne kyA socakara caratI huI gAyoM ko chor3akara vaha navayuvaka una nAgarikoM ke pIche cala pdd'aa| ___ usa praur3ha bAlaka ke mana meM calate samaya anekAneka vicAra utpanna ho rahe the-"komala kAyAvAle ye dhanavAna loga kAMToM-pattharoM se bharI huI bhUmi para naMge pAMva calate hue aura garmI ke kAraNa calanevAlI lU kI bhI ciMtA na karate hue jA rahe haiM, ata: yahA~ koI na koI mahatvapUrNa pavitra sthAna avazya honA caahie| anyathA ye bar3e aura sukhI loga yahA~ kyoM Ate ?" isa prakAra vicAra karatA huA kauNDeza Age bar3ha rahA thaa| itane meM hI sAmane eka ucca zilAkhaNDa para eka digambara mahAmunIzvara dikhAI diye| unake pAsa pahale se hI kucha loga baiThe the| ye loga bhI vahIM jAkara baiTha gye| sabhI loga apane sarvAMga ko mAno kAna hI banAkara atyaMta ekAgra citta se sAdhu mahArAja kA upadeza suna rahe the / aura upadezadAtA kI vItarAga, zAMta, gaMbhIra mukhamudrA ko dekhakara ati AnaMdita ho rahe the| apane kAna tathA A~khoM ko saphala samajha rahe the| prAtaH kAla se sandhyAparyaMta gAyoM ke sAtha hI ekameka hokara prakRtikI goda meM apanA jIvana vyatIta karanevAle usa navayuvaka ko una logoM kI rIti-rivAja kA patA nahIM thA / isa kAraNa kauNDeza Azcaryacakita hokara vahIM eka vRkSa kI oTa meM khar3e hokara una mahAmunirAja ke amUlya vacanoM ko ekAgra citta se suna rahA thA / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva 23 yathArtha va anAdinidhana vastusvarUpa tathA bhagavAna AtmA ke zuddhAtmanirUpaka spaSTa, madhura va mahAna upakArI upadeza usa gvAle ke svaccha manamaMdira meM samA rahA thaa| isa samaya " maiM gvAlA hU~ gAyoM kA saMrakSaNa saMvardhana, pAlana-poSaNa karanA merA kArya hai" ityAdi apanI tAtkAlika paryAya avasthA kA use sarvathA vismaraNa ho gayA thA / saMtoSAmRta se tRpta mahAyogI ke upadeza sunane ke lie hI merA jIvana hai, aisI bhAvanA usake mana meM janma le rahI thI / upadeza samApti pazcAt sabhI sabhya samAgata zrotA to cale gaye, tathApi kauNDeza upadezita viSaya ke cintana meM hI magna hone se per3a kI taraha vahIM khar3A rhaa| kucha samaya bAda mAnoM nIMda meM se hI jAgRta ho gayA hU~ - aisA use lagA / dekhatA hai to sUrya usa dina kI apanI yAtrA samApta karake AkAza ke pazcimI chora se samasta vizva ko arUNa kiraNoM se AvRta kara rahA ho / mAnoM digambara sAdhu ke honevAle viyoga se vaha svayaM duHkhI ho rahA ho / ajJAnI loga AnevAle gAr3ha andhakAra ko na jAnakara manamohaka komala arUNa kiraNoM meM hI mohita ho rahe the / kauNDeza vahA~ se gAyoM ke pAsa AyA aura unheM hA~kakara ghara le jAne lagA / itane meM bahuta jora se varSA hone ke kAraNa vaha sampUrNa bhIga gayA / pratidina gAyoM ko go-zAlA meM bAMdhakara bhojana karake so jAnevAlA vaha gvAlA Aja kucha bhI khAye - piye binA hI so gyaa| so to gayA; lekina rAtabhara use nIMda nahIM AyI / vaha munimahArAja ke upadeza kA hI cintana-manana karatA rahA / apanI bAlabuddhi ke anusAra satyAsatya kA nirNaya karane kI ceSTA meM nimagna Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva ho gayA / yadi vastusvarUpa munimahArAja ke upadezAnusAra hai to mAnava kA dina-rAta calanevAlA prayatna kyA indrajAla hai ? yadi AtmA zAzvata hai to janma-maraNa kA kyA artha hai ? isa prakAra cintana karate-karate prAta: kAla ho gyaa| subaha ke kAma ke lie kauNDeza uThA hI nahIM | ulajhana bhare bhAvanA loka meM vicarate hue use bAhya jagata kI kucha paravAha nahIM thii| ata: use DhUMDhate-DhUMDhate usakA mAlika gozAlA meM A gayA / usane leTe hue kauNDeza ke zarIra para hAtha rakhA to use garama lohe para hAtha rakhane kA sA anubhava huaa| kauNDeza jvara-pIr3ita thA kyoMki zarIra bAriza meM bhIga gayA thA, rAtabhara nIMda bhI nahIM AI thii| mAlika ko bhaya-sA lagA | usane zIghra hI vaidyoM ko bulAkara upacAra kraayaa| aneka prayatna karane para bhI jvara saptAha paryaMta utarA hI nahIM / kauNDeza bahuta azakta ho gayA / jvara utarane ke eka saptAha bAda bhI gAyoM ko carAne ke lie vaha jaMgala meM nahIM jA skaa| ___ ina do saptAhoM ke antarAla meM kevala kauNDeza ke zarIra aura vicAroM meM hI parivartana huA ho aisA nahIM kiMtu jaMgala kI sthiti bhI AmUlacUla badala gayI thii| nisarga-prakRti mAnava kI icchAnusAra rahe-aisA bilkula nahIM hai / jar3apudgaloM kI sattA-astitva bhI svataMtra hai| unameM parivartana bhI svataMtra hI hotA rahatA hai| usa parivartana ke lie kisI parivartanakAra bhagavAna kI athavA viziSTa mAnava kI anAdi kAla se AvazyakatA hI nahIM hai| kyoMki anAdinidhana vastue~ bhinna-bhinna apanI-apanI maryAdA sahita pariNamita hotI rahatI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva 25 kauNDeza do saptAha ke bAda gAyoM ke sAtha usI purAnI jagaha jAkara dekhatA hai ki hare-bhare vRkSoM se bharA vaha kAnana Aga kI capeTa meM Akara zmazAna sadRza bhasmIbhUta ho gayA hai| vRkSoM kI zAkhAoM meM gharSaNa ho jAne se utpanna agni sampUrNa araNya kI Ahuti le cukI thI / zikAyata bhI kisase kareM ? kauna sunegA ? pratyeka jar3a-cetana vastu meM unakI yogyatA ke anusAra hI satata parivartana hotA rahatA hai| jJAnI jIva isa svAbhAvika parivartana ko sahaja svIkAra karake sukhI rahatA hai aura ajJAnI vyartha hI rAga-dveSa karake duHkhI hotA hai| isa vizva meM kisI bhI jIva ko anya koI jIva athavA jar3a padArtha sukhI-duHkhI kara hI nahIM sakate, yaha to trikAlAbAdhita satya hai / jaMgala meM sarvatra dRSTipAta karane se yahA~ vahA~ kevala parvata ke zikhara hI dikhAI de rahe the| eka bhI vRkSa kA nAmonizAna nahIM thaa| Azcaryacakita usa bAla - gvAle ne cAroM tarapha naz2ara ghumAkara dekhA to pAsa hI meM kisI eka vRkSa kA tanA-sA dikhAI diyA / tathApi use vizvAsa nahIM huA - koI caTTAna-sI lgii| isa dAvAnala meM vRkSa kA tanA kaise surakSita raha sakatA hai ? isI saMdeha ke sAtha vaha Age bar3hakara dekhatA hai to vaha eka vizAla vRkSa kA tanA hI thA / isake UparI bhAga ko kaba kisane kATA thA, sarvajJa hI jAne / vaha tanA Aga kI lapeTa meM na Akara pUrNa surakSita baca gayA thA / yaha jAnakara kauNDeza ko parama Azcarya huA / isa vizAla bhayaMkara vana ko kisane jalAyA aura vRkSa ke mAtra isa tane ko kisane bacAyA ? kAla kI gati vicitra hai / pratyeka Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva vastu kA svabhAva svataMtra va adbhuta hai / vaha kAnana apanI yogyatA se jala gayA aura yaha tanA apanI yogyatA se baca gyaa| vastusvarUpa hI aisA hai-aisA socakara usakA dhyAna 15 dina pUrva sune hue munirAja ke upadeza kI ora calA gayA / jaMgala meM sAdhu mahApuruSa ne dravya-guNa-paryAya kI svataMtratA kI bAta kahI thii| vaha kathana sarvathA satya hai| hama usa svataMtratA ko na mAnate hue apane ajJAna se apanA hI ahita kara rahe haiN| isa prakAra socatA huA kauNDeza usa vRkSa ke tane ke pAsa pahu~cakara dekhatA hai ki tane ke koTara meM tAr3apatra surakSita haiN| tAr3apatroM ko bAhara nikAlakara dekhate hI patA calatA hai ki ye kevala tAr3apatra hI nahIM lekina tAr3apatroM para zAstra lipibaddha haiM | gvAle ne socA - isa zAstra kI surakSA ho isa kAraNa se hI yaha tanA baca gayA hai, anyathA yaha kaise saMbhava thA ? ___use yAda AyA ki AtmA ke cira-astitva kA nirUpaNa karate hue usa dina munIzvara ne kahA thA : AtmA dhUpa se nahIM murajhAtA, jala meM nahIM bhIgatA, agni se nahIM jalatA, tIkSNa dhAravAle khaDga se nahIM bhedA jA sakatA-isa zAstra meM bhI aise hI AtmA kA vivecana hogA isalie aisI bhayaMkara agni meM bhI yaha surakSita raha gayA hai| "parama zAMta mudrAdhArI una munimahArAja ne mujhe merI AtmA kA vAstavika svarUpa samajhAyA hai| ata: mujhe bhI unheM yaha adAhya-na jalanevAlA amUlya graMtha dekara kRtArtha honA cAhie / isase gurU ke mukha se zAstra sunanA sArthaka ho jAyegA | merI kRtajJatA bhI vyakta hogI' isI nirNaya ke sAtha koNDeza vana meM munimahArAja ko khojane lgaa| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 AcArya kuMdakuMdadeva kisI viziSTa sAdhana ke binA hI "yahA~ hoMge, vahA~ hoMge" isa prakAra socate hue DhUMDhate hue aneka choTe-bar3e parvata zikharoM para car3hakara phira utarakara aneka giri kandarAoM meM andara jAkara dekhA, para kahIM bhI munIzvara kA saMketa bhI nahIM milA | usIsamaya gvAle ko gAyeM kahIM calI na jAe~-aisA bhaya bhI lagA, para tatkAla hI yaha vicAra bhI AyA ki-- pratyeka padArtha anAdi se svayaM se hai-svayaMbhU hai / tathA usakA pariNAma bhI svataMtra hai / eka padArtha ke pariNamana meM anya kisI padArtha kI kucha bhI AvazyakatA nahIM hai| isa vizva meM saba svataMtra haiM / ajJAnI vastusvarUpa ko na jAnane se vyartha hI duHkhI hotA hai| isa ciraMtana satya tatva ke smaraNa se use saMtoSa huA aura puna: utsAha se giri-kandaroM meM munirAja ko khojane lgaa| isI prakAra kauNDeza aneka giri kandarAoM para car3hatA-utaratA calA jA rahA thaa| isI bIca sUrya kI prakhara uSNatA meM eka zilA para virAjamAna dhyAnastha munIzvara ke pAvana darzana hue / AnaMda vibhora hokara vaha atizIghratA se munirAja ke pAsa pahu~cA | usane tatkAla jAna liyA ki ye saccidAnanda, jyotipuMja, zAMta, gaMbhIra tathA vizeSa saumya mudrAdhArI ve hI munIzvara haiM, jinhoMne mujhe Atmabodha diyA thaa| usane sAdhu mahApurUSa ko atyanta bhaktibhAva se sASTAMga namaskAra kiyaa| ___ taba atIndriya AnaMda meM lavalIna arthAt zuddhopayoga se zubhopayoga kI ora Ane vAle munirAja ne avani aura ambara ke madhya meM sthita komala kiraNa sahita bAlabhAskara ke samAna atyanta Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva manohArI, sukhadAyaka apane netrayugaloM ko kholakara dekhA | mAtra bhagavAna AtmA ko hI dekhane kI pravRtti vAle una munirAja ko kauNDeza makkhI ke paMkha se bhI patale parade meM AvRtta jJAnanidhi hI dikhAI diyaa| munirAja ke ArzIvAda rUpI jala se abhiSikta kauNDeza ne atyanta vinamra evaM pUrNa bhAva se muni puMgava se nivedana kiyA : "he prabho ! Apake upadezAmRta ke phalasvarUpa svayameva prApta huA yaha graMtha Apa svIkAra karake mujhe kRtArtha kareM" aisA kahakara usane tAr3apatra-graMtha ko munirAja ke pavitra karakamaloM meM ati vinamrabhAva se samarpita kiyA / isa zAstradAna ke phalasvarUpa jJAnAvaraNa karma paTala haTate gaye-jJAna vikasita hotA gayA | / daivayoga se prApta usa graMtha-nidhi ko munirAja ko samarpita kara kauNDeza jahA~ gAyeM cara rahI thIM usa sthAna kI ora tatkAla zIghra gati se calA / tathA sUrya kauNDeza se bhI tIvratara gati se pazcima kI ora gamana kara rahA thA / sUryAsta se pahale hI gAyoM ko lekara ghara pahu~cane kI AzA se kauNDeza kramazaH AnevAle sabhI parvatazikharoM para car3ha-utara kara gAyoM ke pAsa pahuMca gayA / usa samaya sUryAsta hokara andhakAra chA rahA thA / kauNDeza ko dekhakara sabhI gAyoM ne raMbhAkara usakA svAgata kiyA / usakA saMketa pAkara sabhI gAyeM ghara kI ora jAne lgiiN| samaya rAtri kA thA / kauNDeza gAyoM ke pIche-pIche calatA huA dina meM ghaTita ghaTanAoM kA smaraNa kara rahA thaa| gAMva ke nikaTa eka vRkSa ke koTara meM se kucha AvAja AI, jisase Darakara gAyoM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva kA jhuMDa bhAgane lagA | apane pA~va se kisI eka cIja ko jhaTakAkara eka gAya bhAga gyii| gAyoM ke pIche AnevAle kauNDeza ko kisI mulAyama cIja ke Upara pA~va rakhane kA sA AbhAsa huA; vaha jora se cillA uThA aura vahIM gira gayA / vahA~ se gujaranevAle eka vyakti najadIka jAkara prakAza dvArA dekhA to jJAta huA ki kauNDeza ko sA~pa ne kATa liyA hai, tathA usake paira se khUna baha rahA hai / 26 gAMva ke pAsa vAlI caTTAna para hI yaha ghaTanA ghaTI thI / ataH thor3e hI samaya meM yaha samAcAra gAMva bhara meM phaila gayA / mAlika ghabar3Akara bhAgatA huA ghaTanAsthala para AyA aura kauNDeza ko ghara le gayA / vaidyoM ne use bacAne kA atyadhika prayAsa kiyA | maMtra-taMtra bhI kiye gaye para kauNDeza jIvita nahIM raha sakA / aMtima zvAsa lete samaya bhI usane kahA "maiM nahIM maratA / maiM to ajara-amara hU~ / maiM AtmA hU~ aura mujhe janma-maraNa hai hI nahIM / maiM anAdi anaMta jJAna va sukhamaya bhagavAna AtmA hU~ / " isa prakAra hakalAte hue bolakara vaha sadA ke lie mauna ho gayA / kauNDeza kI nirbhayatA, buddhimattA aura dRr3hatA jAnakara gA~va ke sabhI loga Azcaryacakita hue / pratiSThita puruSa kI bhA~ti usakA aMtima saMskAra kiyA gayA / 1 vartamAna meM Andhrapradeza ke aMtargata Ane vAle anaMtapura jile ke guTi tahasIla meM konakoNDa nAmaka gAMva hai | yaha gAMva guMtakala relve sTezana se dakSiNa dizA meM pA~ca kilomITara kI dUrI para sthita hai| prAcIna zilAlekhoM se yaha spaSTa jJAta hotA hai ki yaha gAMva pahale karnATaka rAjya meM thA / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 AcArya kuMdakuMdadeva prAcIna kAla meM koNDakuMda yA koNDakunde nAmaka eka bahuta bar3A zahara thA, jahAM vartamAna meM isI nAma se choTA sA grAma hai; gAMva ke nikaTa lagabhaga 150 phITa U~cA eka parvata hai jisake Upara eka hI nIma kA vRkSa hai / isI vRkSa ke pAsa sAr3e tIna phITa U~cI arahaMta bhagavAna kI do khaDagAsana mUrtiyA~ haiM / ina mUrtiyoM ke mastaka ke Upara pASANa meM ukere hue tIna-tIna chatra haiM / aura donoM tarapha cAmaradhArI deva khar3e haiM / mUrti ke nIce koI bhI cinha nahIM hai, ata: kina tIrthakaroM kI mUrtiyA~ haiM yaha kahanA asaMbhava hai| ina mUrtiyoM kI rakSA ke lie tInoM tarapha pA~ca pA~ca phITa U~cI dIvAra banI huI hai, jina para chata nahIM hai / yahA~ ke loga ina mUrtiyoM ko siddhasvAmI kahate haiM aura vaidika sampradAya ke anusAra pUjA hotI hai| yahA~ gAMva meM athavA kSetra para eka bhI jaina nahIM hai| ina mUrtiyoM se lagabhaga 30 phITa kI dUrI para eka samatala vizAla zilApara jambUdvIpa kA khudA huA sundara nakzA hai aura vahIM dUsare zilApara karIba chaha phITa lambA digambara muni kA khaDgAsana rekhAcitra hai, jisake nIce patthara meM khudA huA kamala puSpa hai| AcArya kundakunda deva ke smaraNArtha ise banAyA gayA hogA-aisA lagatA hai| yahA~ rahanevAle logoM se pUchA to carcA se yaha bAta samajha meM AI ki unheM jainatva kA kucha bhI paricaya nahIM hai / ye loga isa choTI-sI pahAr3I ko siddhasvAmI kA nivAsa sthAna kahate haiM / siddhasvAmI ke viSaya meM pUchane para kahate haiM-samaya para varSA na ho to isa pahAr3I para Akara pUjA-prArthanA karane se varSA hotI hai| tathA kisI parivAra 1. zrI pI. bI. desAI dvArA likhita "jainijma ina sAutha iMDiyA eNDa jaina ephigrAphsa" pRSTha-152 se 157 uddhRta - Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 AcArya kuMdakuMdadeva meM kisI ke Upara kucha duHkha saMkaTa Anepara siddha svAmI kI bhakti karane se duHkha-saMkaTa dUra ho jAte haiN| isa pahAr3I ke Upara athavA Asa-pAsa ke pradezoM meM jo bhI corI-hiMsA Adi pApa karatA hai use koI na koI saMkaTa avazya A jAtA hai| isa taraha isa kSetra ke sambandha meM vahA~ ke logoM kI bhakti zraddhA jAnakara hameM Azcarya huA | isa sthAna ko hameM dikhAne Ae hue garIba, yuvA logoM ko dayAbhAva se kucha rUpaye dene kA prayAsa kiyA to unhoMne "siddhasvAmI ke darzanArtha AnevAle logoM se hama paisA leMge to hamArA jIvana du:khamaya tathA barbAda ho jAyagA-hameM pApa lagegA"- aisA kahakara rupaye lene se inkAra kara diyA / ina sabhI ghaTanAoM ke nirIkSaNa se isa kSetra kI mahimA Aja bhI jana-mAnasa meM jIvita hai-yaha spaSTa huA / yahA~ prApta prAcIna avazeSoM se jJAta hotA hai ki yaha pradeza prAcIna kAla meM jainoM kA kendra rahA thA / yahA~ ke cannakezvara maMdira ke pAsa jamIna para eka zilAkhaNDa par3A hai| usake Upara jaina tIrthakaroM kI padmAsana mUrtiyA~ utkIrNa haiM / usI ke nIce ati kaSTapUrvaka par3hane lAyaka zilAlekha hai| isa zilAlekha ke prAraMbha meM jinendra bhagavAna kI prArthanA khudI huI hai, jo isa kSetra kI mahimA ko vyakta karanevAlI jAnakArI detI hai / usa para Age likhA hai :-yaha sthAna vizva meM sarvazreSTha hai / saMsAra-sAgara ko pAra karane ke lie naukA samAna anekAMta vidyA hai| usa vidyA ke bala se vizva ko jItane vAle yati zreSThapadmanaMdi bhaTTAraka kI yaha janmabhUmi hai| isa zilAlekha ke dUsare bAjU para telagU bhASA meM bhI zilAlekha hai| aneka lekha prAcIna bhASA meM bhI upalabdha haiM / yahA~ hI IsA kI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva 32 7 vI. zatAbdI aura 10-11 vIM zatAbdI se saMbaMdhita zilAlekha bhI dekhane ko milate haiN| isameM se aneka zilAlekha jainadharma viSayaka bhI haiM / 16 vIM zatAbdI se saMbaMdhita zilAlekha meM nyAya - zAstra ke sarvazreSTha AcArya vidyAnaMda svAmI kA bhI ullekha hai / isa gAMva ke dakSiNa meM eka caTTAna para tIna phITa U~cI eka nagna mUrti hai / usake pAsa hI aneka zilAkhaNDa haiM, jinake Upara jainadharma se saMbaMdhita aneka cinha khude hue haiN| samIpa hI eka svaccha jalAzaya - sarovara bhI hai / isa prakAra yaha sthAna apane prAcIna vaibhava ko tathA tyAga aura tapasyA kI mahimA ko Aja bhI jhalakAtA hai / parantu kheda kI bAta yaha hai ki kisI bhI jaina saMsthA athavA bhaTTAraka pITha ne yahA~ dharmazAlA, pujArI Adi kI kucha bhI vyavasthA nahIM kI hai| AcArya kundakunda dvisahasrAbdI varSa ke nimitta se kucha vyavasthA viSayaka kArya yahA~ bananA cAhie / aMtima zrutakevalI bhadrabAhu svAmI akAla ke kAraNa apane ziSyoM ke sAtha dakSiNa bhArata Aye the, isa kAraNa usa kAla meM dakSiNa bhArata meM jainadharma kA pracAra-prasAra tIvra gati se huA thA / lagabhaga sabhI rAjavaMza jainadharmAvalaMbI the aura ve apane-apane rAjya meM jaina saMskRti kI prabhAvanA karane meM gaurava kA anubhava karate the / usI samaya jinakaMcI aura penagoMDe ' ina donoM kSetroM para samartha jaina 1. donoM jagahoM ke di. jaina maMdira abhI bhI surakSita haiM; lekina jaina saMsthA ke anya bhavanoM para ajainoM kA kabjA hai| penagoMDA kA jaina bhavana Aja masjida bana gayA hai| donoM jagaha eka bhI jainI kA ghara nahIM hai| penagoMDe maMdira meM pArzvanAtha kI mUrti atyanta manojJa hai / tathApi vyavasthA acchI nahIM hai| jinakaMcI kA maMdira I.saM. pUrva pUvIM zatAbdI kA hai - aisA itihAsa milatA hai| yahA~ ke pujAriyoM ke pAsa sau se bhI adhika tAr3apatra graMtha haiN| ye sabhI graMtha graMthi lipi meM likhe gaye haiM / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva saMsthAoM kI sthApanA kI gaI thii| ina saMsthAoM ke kAraNa dakSiNa bhArata meM tatvapracAra kA kArya vizeSa ho rahA thA / ata: I. saM. pUrva tIsarI zatAbdI meM jainadharma dakSiNa bhArata meM vizeSa unnata avasthA ko pahu~ca cukA thA / aneka digambara mahAmunIzvara bhI sarvatra vihAra karake vastudharma-satya sanAtana, vItarAga jainadharma kA upadeza karate the| aura svayaM sAkSAt jIvaMta satya-dharma svarUpa samAja ke sAmane vicaraNa karate the| ___ koNDakundapura jainoM kA pramukha kendra thA / yahA~ penagoMDA saMgha ke munirAjoM kA vihAra punaH punaH hotA thA evaM munizvaroM ke nimitta se tatvacarcA, dharmopadeza eMva paNDitoM ke pravacana bhI hote rahate the| __ nagaraseTha guNakIrti muniyoM kI sevA-suzruSA meM atyadhika ruci lete the| unakI dharmapatnI zrImatI zAntalA bhI pati ke samAna dharmazraddhAlu nArIratna thIM / pUrva puNyodaya ke kAraNa unako kisI bhI prakAra ke bhautika vaibhava kI kamI nahIM thI / rUpa-lAvaNya, yauvana, kIrti aura saMpadA sabhI se susampanna hone para bhI unheM apane vaMza ke uttarAdhikArI putraratna kA abhAva khaTakatA thA aura yaha abhAva donoM ko bhasmAvRta aMgAre ke samAna satata jalAtA rahatA thaa| gurUmukha se saMsAra-svarUpa kA varNana sunakara kucha kSaNa ke lie apanA duHkha bhUla jAte the, parantu dUsare hI kSaNa putra kA abhAva unheM pIr3A detA thaa| aisA hone para bhI putra-prApti ke lie kudevAdi kI zaraNa meM to gae hI nahIM, lekina aisA ajJAnajanya anyathA upAya kA vicAra bhI unake mana meM nahIM AyA / phira kisI se prArthanA karanA to dUra kI bAta hai| ve donoM pati-patnI vItarAga, sarvajJa, hitopadezI sacce deva ke svarUpa ko nirNayapUrvaka jAnate the| koI kisI ko anukUla-pratikUla . . . .. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva vastuyeM de nahIM sakatA, koI vastu jIva ko sukha-duHkha dAtA hai hI nahIM / anukUlatA-pratikUlatA to pUrvakRta puNya-pApa karmodaya kA kArya hai| aisA vastusvarUpa kA unheM yathArtha tathA nirmala jJAna thA tathApi putra kA abhAva unheM andara hI andara zalya kI taraha khaTakatA thA / 34 kAlacakra apane svabhAva ke anusAra gatimAna thA hI / use kauna aura kaise rokegA ? aura kAla rukegA bhI kaise ? seTha guNakIrti aura seThAnI zAMtalA tatvacintanapUrvaka pUrva-puNyodayAnusAra apanA jIvana yApana karate the / isI bIca penagoMDA se eka samAcAra AyA "phAguna kI aSTAnikA mahAparva meM pUjA, mahotsava ke sAtha karane kA nirNaya kiyA hai - Apa donoM isa dharma kArya meM jarUra AveM / pravacana, tatvacarcA tathA bhaktiAdi kA lAbha leveM / pratyeka vyakti ko aise avasara kA lAbha lenA cAhie" isa prakAra kA samAcAra thA / samAcAra jAnakara guNakIrti seTha ko vizeSa Ananda huA | "hama ucita samaya para penagoMDe pahu~cege"- aisA saMdeza patravAhaka ke dvArA bheja diyA / aura nizcita samaya para penagoMDe pahu~ca gaye / jisa prakAra svarga ke deva nandIzvara dvIpa ke akRtrima caityAlayoM kI aSTAnikA parva meM pUjA karate haiM, usIprakAra guNakIrti aura zAntalA ne penagoMDe ke pacce zrI pArzvanAtha bhagavAna kI ATha dina meM mahAmaha nAmaka pUjA kI / aSTAnikA parva meM hI yogAyoga se AcArya zrI jinacandra se adhyAtma viSaya sunane kA saubhAgya prApta huA / isakAraNa donoM ko mAnasika samAdhAna to prApta huA hI sAtha hI tatvadRSTi adhika nirmala va dRr3ha bana gayI / parvoparAnta caturvidha saMgha ko AhAradAna evaM zAstradAna dekara saMtRpta mana se ve ghara lauTe / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva caitra zuklA trayodazI ke dina bhagavAna mahAvIra kI janma-jayantI apane gAMva meM dhUma-dhAma se manAkara caturvidha saMgha ko bhakti se AhAra aura zAstradAna diyA / tadanantara akSaya tRtIyA ko caturvidha saMgha ko cAra prakAra kA dAna diyA / anya dinoM meM bhI yathAzakti bhaktipUrvaka zrAvaka ke yogya devapUjA Adi puNyakAryoM meM sahaja sAvadhAna rahate the / isa taraha tIna mAha kevala dharma-zraddhA se arthAt AtmAzAnti aura bhautika sukha se nirapekSa pariNAmoM se dharma-sAdhanA karate rahe / inakA phala unheM zAnti va samAdhAna to milA hI evaM putra abhAvajanya jo AkulatA thI,vaha bhI nahIM rhii| dRSTi evaM jJAna samyak ho jAne se-laukika kAmanAe~ svayameva lupta ho gii| prakAza ke Agamana se aMdhakAra kA nirgamana svayameva hotA hai, use bhagAnA nahIM pdd'taa| seTha guNakIrti aura zAMtalA ke dina tatvacitavana ke sAtha sukhapUrvaka vyatIta ho rahe the| eka dina pichalI rAtri ke samaya zAMtalA ne do svapna dekhe-prathama svapna meM eka dhavala, puSTa evaM sundara baila apane mukha meM praveza karatA huA dekhA / dUsare svapna meM AkAza ke ThIka madhya meM apanI atizItala va komala kiraNoM se samagra pRthvItala ko zubhra banAtA huA pUrNa manohara amRtamaya caMdra kA avalokana kiyaa| svapna pUrNa hue aura nidrA bhaMga hone se zAMtalA jAga gayI / samIpa hI soye huye pati guNakIrti ko nidrita avasthA meM hI chor3akara vaha zayana gRha se bAhara AyI / snAnAdi nitya kriyAoM se nivRtta hokara dhavala vastra pahanakara apane gRha-caityAlaya meM praveza kiyaa| vItarAgasarvajJa prabhu kA bhaktibhAvapUrvaka darzana kara pUjana kI, nitya niyamAnusAra jApa kiye / itane meM hI guNakIrti darzana ke lie caityAlaya meM aaye| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva pazcAt pratidina kI bhA~ti svAdhyAya prAraMbha huaa| jIvatatva kA prakaraNa cala rahA thA / yogAnuyoga se Aja viSaya sulabha rIti se spaSTa huaa| kevalI bhagavAna dvArA pratipAdita bhagavAna AtmA kI bAta sacamuca alaukika hI hai-aisA donoM ko hRdaya se jNcaa| svAdhyAya samApta karake zAMtalA apane kakSa meM jAkara Asana para baiTha gaI | socane lagI-mujhe merA puNyodaya hI samajhanA cAhie ki yogya pati kA saMyoga milA, anyathA jIvana duHkhada ho jaataa| Aja zAMtalA ke mukha para eka apUrva kAMti jhalaka rahI thI aura alaMkAra bhI vizeSarUpa se zobhAyamAna ho rahe the / guNakIrti bhI sahajamAva se zAMtalA ke kakSa meM Akara baiTha gaye / madhura hAsya se zAntalA ne guNakIrti kA svAbhAvika svAgata kiyA aura pramoda vyakta karate hue kahane lagI "he prANapriya ! maiMne Aja ardharAtri ke pazcAt do svapna dekhe haiM / " tadanantara zAntalA ne una svapnoM kA sAnaMda savistAra varNana kiyA aura jijJAsA se phala puuchaa| guNakIrti kucha samaya paryanta kiMcit gaMbhIra hue / nirNaya mAtra ke lie A~kheM baMda karake kucha vicAra kiyA aura patnI kI ora dekhate hue svapna phala kahanA prAraMbha kiyA / "he priye ! ye svapna hamArI bahuta dinoM kI icchA ko pUrI karane vAle haiN| dhavala vRSabha kA praveza dharma divAkara svarUpa puNyavAna jIva tumhAre garbha meM AyA hai-yaha sUcita karatA hai | aura caMdramA kI cA~danI yaha spaSTa karatI hai ki usa dharma-divAkara ke upadeza se bhavya jIvoM ko sukha-zAMti kA mArga prApta hogaa| svapnazravaNa se pramuditA zAntalA apane pati se nivedana karatI hai / prANanAtha ! mujhe penagoMDe jAkara pArzvanAtha bhagavAna ke darzana Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 AcArya kuMdakuMdadeva karane kI tathA AcArya jinacaMdra ke darzana karane kI tIvra abhilASA utpanna huI hai| kRpayA zIghra vyavasthA kIjie, merA jIvana dhanya ho jaayegaa| dUsare hI dina pati-patnI donoM penagoMDe pahu~ca gaye / vahA~ bhagavAna pArzvanAtha kI atyaMta bhakti se pUjA kI aura bhakti tathA kRtajJatApUrvaka AcArya jinacaMdra ke darzana kie / atyanta vinaya se aura utkaMThita bhAva se zAntalA devI ne svapna samAcAra batAyA / aSTAMga nimittajJAnI AcArya ne svapnaphala sunaayaa| . ___ "Apake garbha se Asanna bhavya jIva janma lenevAlA hai| vaha tIrthakara dvArA upadezita anAdi-anaMta, paramasatya, vItarAga dharma kA pravartaka banegA / aura vizeSa bAta yaha hai ki bhagavAna mahAvIra aura gautama gaNadhara ke bAda usakA hI nAma prathama liyA jAyagA / isakAraNa yaha koNDakundapuranagara itihAsa meM prasiddha hogaa| patitoddhAraka yaha mahApuNyavAna jIva jaba pUrvabhava meM kauNDeza nAmaka gvAlA thA, taba usane eka digambara munIzvara ko zAstradAna diyA thA | usa dAna ke puNya-pariNAmasvarUpa hI koNDakunda nagara meM vaha tumhAre yahA~ janma le rahA hai / yaha apUrva yoga hai / " ___ "pratyeka jIva ko apane pariNAmoM kA phala milatA hai" yaha trikAlAbAdhita siddhAnta sahaja rIti se samajha meM AtA hai / aisA sAtizaya puNyazAlI jIva Apake vaMza meM janma legA isase Apake pavitra pariNAmoM kA bhI paricaya hotA hai | 30-32 varSa ke isa dIrgha jIvana meM ina tIna mahInoM meM zAstradAna ke jaise utsAhI bhAva pariNAma hue vaise pariNAma pahale kabhI Apake manomaMdira meM hue the kyA ? isa Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva puNyavAna jIva kA Apake garbha meM Agamana aura zAstradAna kA pariNAma ina donoM meM aisA hI nimitta naimittika saMbaMdha hai / tathApi usa jIva kA Agamana tathA zAstradAna ke Apake pariNAma pUrNa svataMtra haiM / "janma lenevAle jIva ke pariNAma aura mAtA-pitA ke pariNAma donoM svataMtra haiM / pratyeka jIva athavA anya kisI bhI padArtha meM honevAlA pariNAma usa usa padArtha kI yogyatA se hI hotA hai / isameM koI kisI kA kartA-dhartA nahIM hai / isa vastusvarUpa kA parijJAna nahIM hone se ajJAnI para padArtha kA apane ko karttA mAnatA hai - "maiMne kiyA " aisA mAnatA jAnatA hai| aise mithyA abhiprAya se hI duHkhI hotA hai| tIna mahInoM meM kI gayI dharmArAdhanA ke phalasvarUpa putrotpatti hogI aisA samajhanA bhrAnti hai| dharmArAdhanA ke samaya Apake mana meM koI bhI laukika anukUlatA mile aisI AzA-AkAMkSA bhI nahIM thI / " 38 dharmAcaraNa nirapekSa bhAva se hI kiyA jAtA hai / zAstra kA svAdhyAya na karane ke kAraNa loga dharma ke vAstavika svarUpa ko nahIM jAnate aura adharma ko dharma mAnakara apanA ahita karate rahate haiM / apane pariNAmoM ko sudhArane ke sthAna para bAhya kriyAkANDa meM hI DubakiyA~ lagAte rahate haiN| jIva kA bigAr3a - sudhAra to apane pariNAmoM para nirbhara hai, na ki bAhya kriyAoM para / dharma to andara arthAt AtmA kI avasthA meM hotA hai- (aMtaraMga meM hotA hai / ) aMtaraMga ke pariNAmoM ke anusAra bAhya kriyAe~ svayameva sudharatI haiM / bhAva badalane para bhASA, bhojana evaM bhramaNa svayameva badalate jAte haiN| bAhya kriyA ke lie haTha rakhanA kabhI bhI yogya / anukUla nahIM khIMcakara kI gaI kriyA dharma nAma nahIM paatii| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 AcArya kuMdakuMdadeva "bho zreSThavara ! apane puNya pariNAmoM se puNyAtmA Apake ghara meM janma legA - aisA jAnanA-mAnanA bhI vyavahAra hai, vAstavika vastusthiti nahIM hai / evaM pacce pArzvanAtha bhagavAna kI mahimA ke kAraNa athavA hamAre AzIrvAda se putra-prApti mAnanA bhI ajJAna hI hai / kyoMki parabhava meM se nikalakara isa bhava meM janma lenA apane puNya-pApa aura yogyatA ke anusAra hotA hai / yathArtha vastusvarUpa samajhanA pratyeka vyakti kA nijI mahatvapUrNa kartavya hai / aise apUrva tatvajJAna kI prApti se hI jIva ko sukha-zAnti milatI hai|" AcArya zrI jinacaMdra ke upadeza se donoM ke jJAna tathA zraddhA meM vizeSa nirmalatA tathA dRr3hatA AI / vItarAga dharma ke uddhAraka bAlaka ko janma denevAle mAtA-pitA penagoMDe se ghara lauTe / usI dina se unake ghara pratidina pUjA, dAna, svAdhyAya, tatvacarcA Adi dhArmika kArya pahale se bhI adhika utsAha se calane lge| kAlakrama se zAntalA kA garbha vRddhi ko prApta ho rahA thA / prakRti ke niyamAnusAra kAla vyatIta ho rahA thA / ajJAnI manuSya ko mahAna puNyodaya se prApta mAnavajIvana kI kImata khyAla meM nahIM AtI / puNya se prApta paristhiti kA upayoga puNya vA pavitra pariNAma ke lie na karake pApamaya pariNAma se kAla gAtA rahatA hai| vartamAna mAnavajIvana alabdhapUrva tatvajJAna prApti ke lie nahIM karatA, parantu bhaviSyakAla meM bhoga-sAmagrI bharapUra prApta ho isalie vyartha hI paradravya kI prApti ke lie asaphala prayatna karatA rahatA hai| paMcendriya bhoga sAmagrI ke samAgama kA mUla kAraNa pUrva puNyodaya hI hai / usake lie vartamAna kAla meM kiyA jAnevAlA prayAsa pApayaMdha kA kAraNa Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva hai, ajJAnI yaha nahIM jaantaa| isalie ama se anukUla-iSTa paravastu ke saMyoga ke lie parizrama karane se nirAzA hAtha lagatI hai aura aMta meM maraNakara nAza ko prApta hotA hai| garbhastha zizu kA pudgala piNDa kramazaH vRddhi ko prApta ho rahA thA / mAnoM logoM ko apane zubhAgamana kA zuma saMketa de rahA ho| zAntalA ke aMga-aMga meM zobhA A rahI thI / saundarya dina pratidina apanI antima sImA paryanta pahuMcane kA prayAsa kara rahA thA / cauthe mahIne meM kaTibhAga bhara jAne se saundarya meM apUrvatA A gaI thii| pAMcaveM mAha meM udara bhAga bhara jAne se sundaratA ne kucha alaga hI rUpa dhAraNa kiyA thA / sarva zarIra meM navInatA lakSita ho rahI thii| jala-bharita bAdaloM ke samAna usakI cAla gaMbhIra va maMda bana gayI thii| vaha gajagAminI bana gayI thii| jaise harA phala paka jAne ke bAda pItavarNa kA ho jAtA hai usI prakAra zAntalA ke zarIra kA varNa pIta ho gayA thA / prAraMbha se gaura varNa to thA hI / usakI nukhAkRti kA saundarya dekhakara janma lene vAle bhavya purUSa ke ujjvala bhaviSya ko koI bhI batA sakatA thaa| dekhate hI naz2ara laga jAne yogya usakA rUpa ho gayA thaa| isa taraha kramazaH sAtavA~, AThavA~ mahInA pUrNa karake navameM mahIne meM praveza kiyaa| __nagaravAsI saubhAgyavatI striyoM ne zAntalAdevI ke laukika meM karane yogya sabhI saMskAra mahAna utsavapUrvaka kiye / zizu kA vikAsa nirvighna rIti se ho etadartha bhI sabhI saMskAra kiye gaye | puNyavAnoM ko bAhya sabhI anukUlatA milatI hI rahatI haiN| kAla apane krama se vyatIta ho rahA thaa| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva parantu tatvajJAnahIna mAnava ko mahA durlabha manuSya jIvana vyartha jA rahA hai isakI kucha paravAha nahIM hotI / bhaviSyakAlIna bhogAbhilASA ke vyartha manoratha meM samaya gaMvAtA hai / prApta vartamAnakAlIna anukUlatA ko sArthaka banAne kI buddhi nahIM hotI / usakI bhAvanA bhI paidA nahIM hotI / Atmahita kA vicAra kiye binA zarIrAdi paryAyoM meM mohita hokara duHkhI jIvana vitAtA hai| maiM duHkha bhoga rahA hU~ isakA bhI patA nahIM rahatA, Azcarya to isa bAta kA hai| 41 udita honevAle usa mahApuruSa ke Agamana kA vizva ke bhavya jIva pratIkSA kara rahe the / para usa kAla rUpI puruSa ko avakAza nahIM thA, samaya milane kI saMbhAvanA bhI nahIM thI / vaha kAla rUpI puruSa ravicaMdra ke rUpa meM rAtri aura dina ko anamanA sA buna rahA thA / kAla bItA jA rahA thA / isa prakAra baisAkha se AraMbha hokara pauSa mAsa bIta gayA / zArvarI saMvatsara kA mAgha mAsa prAraMbha ho gayA / zuklapakSa kI paMcamI ke bAla bhAskara ke udaya ke sAtha hI vRkSa para hI kalI phUla banakara pakakara vRkSa ke sAtha banA huA saMyoga-saMbaMdha samApta hone se DaMThala se alaga hokara prakRti kI goda meM giranevAle phala ke samAna maMgalamaya va maMgalakaraNa usa puNyAtmA ne bhI nava mAsa ke garbhadAsa ko pUrNa kara kAlakrama ke anusAra bhU-devI ke goda meM apanI A~khe kholIM / usa samaya sUryaprakAza kI prabhA meM bhI kisI vidyuta samUha ke camakane jaisA AbhAsa huA / usa prabhAtakAlIna prazAMta samaya meM Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva zItala sugaMdhita pavana ne tarU-latAoM ke puSpoM ko saMgrahIta karake puSpa vRSTi dvArA AnaMdotsava manAyA / usI samaya kAla-puruSa eka kula parvata para yugapuruSa ke janmadina ke rUpa meM I. sa. pUrva 108 zArvarI saMvatsara ke mAgha zukla kI paMcamI ko ukera rahA thaa| usa dina nagara seTha guNakIrti ko aneka varSoM ke bAda cira abhilaSita putraratna kI prApti huI thI / ata: sAre koNDakundapura nagaravAsiyoM ne bar3e utsAha ke sAtha AnaMdotsava manAyA / nagara ke sabhI pramukha sthAnoM para hI nahIM galI-galI meM bhI toraNa zobhAyamAna ho rahe the / nagara ke pAMcoM prAcIna bhavyajinamaMdiroM meM pUjA, bhakti ati bhakti bhAvapUrvaka ho rahI thii| maMdiroM meM baiThane ke lie jagaha nahIM thI aura gharoM meM tathA rAstoM para koI AdamI dekhane ko bhI nahIM milatA thA / dIna-dukhiyoM ke lie bhojana kI vyavasthA bhI kI gayI thii| ___ dasa dinoM ke bIta jAne para janmotsava manAte hue zizu ko suvarNamaya sundara pAlane meM sulAkara aneka saubhAgyavatI striyoM ne maMgala gIta gAye / zAntalA mAtA ne apane sapane meM candramA kI cA~danI dekhI thI isalie zizu kA nAma padmaprabha rakhA gayA / janmotsava ke kAraNa pUre nagara meM bar3e-tyauhAroM kI bhAMti vAtAvaraNa navacaitanyamaya bana gayA thA / yaha AnaMdotsava eka hI ghara kA maryAdita nahIM rahA thA, lekina bahuta vyApaka bana gayA thaa| seTha guNakIrti ne bhI apane mitrajanoM kI abhilASAoM kI pUrti karane meM koI kasara na chor3akara apane guNakIrti nAma ko sArthakatA pradAna kI thii| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva zukla paMcamI ke dina janmA huA bAlaka dUja ke candramA ke samAna pratidina vRddhi ko prApta ho rahA thA / padmaprabha tIna mAha kA ho gayA thA / yadyapi usakI sevA-suzrUSA, saMvardhana ke lie aneka dhAya mAtAoM kI vyavasthA kI gayI thI / tathApi mA~ zAntalA usakI vyavasthA meM sadaiva sAvadhAna rahatI thii| kyoMki mAtA ko apane saMtAna kI vyavasthA meM svAbhAvika rasa hotA hai | saMsAra ke svarUpa aura saMsAra paribhramaNa ke kAraNa se suparicita mAtA zAntalAdevI apane putra ko susaMskArita karane ke lie sadA jAgRta rahatI thI / zizu ko pAlane meM sulAte samaya sukomala mana AdhyAtmika vicAra se prabhAvita ho, isa bhavya vicAra se khAsa alaukika loriyA~ gAtI thiiN| prathama lori zuddho'si buddho'si niraMjano'si / saMsAra mAyAparivarjito'si // zarIrabhinnastyaja srvcessttaaN| zAntAlasAvAkyamupAsi putra // 1 // jJAtA'si dRSTA'si paramAtmarUpo / akhaNDarUpo'si guNAlayo'si // 1. he putra ! tuma zuddha-buddhaniraMjana ho, saMsAra kI mAyA se rahita ho, zarIra se bhinna ho; ataH anya sada ceSTAoM ko chor3o aura zAntalA ke vacanoM ko dhAraNa kro| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva jitendriyastyaja maan-mudraaN| zAntAlasAvAkyamupAsi putra // 2 // zAnto'si dAnto'si vinAzahIna / siddhasvarUpo'si kalaMkamuktaH // jyotisvarUpo'si vimuMca mAyAM zAntAlasAvAkyamupAsi putra // 3 // komala-nirmala bAla mana ke Upara sarvottama saMskAra DAlane kI icchuka mAtA ke isa prakAra ke karNamadhura evaM saMbodhanasvarUpa gIta sunakara vaha zizu kaise so sakatA thA? so jAne vAle zizu ko isa prakAra ke apUrva-alaukika saMskAra DAlane ke bhAva bhI kisI ko kaise A sakate the ? pratyeka jIva ke bhavitavyAnusAra use anya jIvoM kA saMyoga svayameva milatA hai| bhale iSTa saMyoga milAne kA jIva kitanA bhI prayAsa kare / evaM usa jIva ke bhavitavyAnusAra hI saMyoga meM AnevAle jIvoM ko saMkalpa-vikalpa hote haiN| mAtA zAntalA kI madhura loriyA~ sunakara vaha zizu A~kheM baMda karake kevalI praNIta tatva kA manana-cintana karate hue gaMbhIra ho jAtA 2. tuma jJAna-dRSTA aura paramAtmasvarUpa ho, akhaNDarUpa aura guNoM ke Alaya-nivAsa sthAna ho, jitendriya ho aura mAnAdi sampUrNa kaSAyoM kI mudrA (avasthA) kA tyAga karo-aise zAntalA mAtA ke vacanoM kA. tuma anusaraNa kro| 3. he putra ! tuMma zAMta, Atma saMyamita,avinAzI, siddhasvarUpa, sarva prakAra * ke kalaMka (maladoSAdi) se rahita aura jyoti svarUpa ho; saMsAra kI mAyA ko tyAga kara zAntalA mAtA ke vacanoM ko grahaNa kro| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva 45 thA / bAlaka kI yaha bAta hameM AzcaryakAraka to lagatI hI hai; lekina sAtha hI sAtha asatya-sI laga sakatI hai, kyoMki tIna mahIne kA bAlaka tattvacitaMna kaise aura kyA karegA ? para hameM bhI to yaha socanA cAhie ki bAlyAvasthA zarIra kI avasthA hai yA AtmA kI ? AtmA anAdikAla se bhI kabhI vAlaka huA nahIM aura hogA bhI nahIM / jahA~ AtmA bAlaka ho nahIM sakatA to vaha vRddha bhI ho hI nahIM sakatA / itanA hI nahIM, AtmA ko janma-maraNa bhI nahIM ho skte| AtmA to svarUpa se anAdi anaMta, ekarUpa, jJAna kA ghanapiMDa aura Ananda kA rasakanda hai / jaba taka saMyogadRSTi se vastu ko dekhane kA prayAsa calatA rahegA taba taka vastu kA mUla svabhAva-samajhakara dharma pragaTa karane kA saccA upAya 'samajha meM nahIM A sakatA / jahA~ dharma pragaTa karane kA upAya hI samajha meM nahIM AvegA, vahA~ dharma-mokSamArga sukha-zAMti samAdhAna- vItarAgatA kaise pragaTa hogI ? ekabAra zizu padmaprabha rone lagA / dhAya ne usako pAlane meM sulAkara pAlanA jhulAyA / parantu zizu kA ronA baMda nahIM huA / dhAya ne zizu na rove, zAMti se so jAya athavA khelatA rahe isalie vividha prayatna kiye, parantu sabhI viphala gaye / ataH mAtA zAntalA ko bulAyA / usane loriyA~ sunAnA prAraMbha kiyA hI thA ki, itane meM bAlaka svayameva zAMta ho gayA / dvitIya lorI: eko'si mukto'si cidAtmako'si / cidrUpabhAvo'si cirantano'si // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva alakSamAvo jahi dehabhAvaM / zAntAlasAvAkyumupAsi putra // 1 // niSkAmadhAmo'si vikarmarUpo'si / ratnatrayAtmako'si paraM pavitro'si // vettA'si cetA'si vimuMca kAmaM / zAntAlasAvAkyamupAsi putra // 2 // pramAdamukto'si sunirmalo'si / anaMtabodhAdi catuSTayo'si // brahmA'si rakSa svacidAtmarUpaM / zAntAlasAvAkyamupAsi putra // 3 // zizu ko sotA huA jAnakara mAtA lorI gAnA baMda karake so gayI / gAr3ha nidrAdhIna ho gayI / eka ghaMTe ke bAda zizu ne phira se ronA zurU kiyA | dhAya ne uThakara zizu ko jhulAyA / mAtA zAntalA 1. he putra tuma eka, mukta, caitanyamaya, ciMdrUpa. cirantana (anAdi-anaMta). agamya (atIndriya) ho; deha kI ekatva-mamatva ko chor3akara zAntalA mAtA ke vAkya kA sevana kro| 2. tuma niSkAma svarUpa (sampUrNa icchAoM se rahita), kamoM se mukta, ratnatrayAtmaka, parama pavitra, tatvoM ke vettA aura cetA (jJAnAdRSTA) ho; sampUrNa icchAoM kA tyAga karo aura zAntalA mAtA ke vacanoM kI ArAdhanA kro| 3. pramAda se rahita, sunirmala, ananta jJAnAdi catuSTayAtmaka (ananta jJAna-darzana-sukha-vIryasvarUpa), brahmA (AtmasvarUpa) ho; apane caitanya svarUpa kI rakSA karo-aise zAMtalA mAtA ke vacanoM ko grahaNa kro| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva ke samAna usane bhI lorI gAI, tathApi ronA banda nahIM huA, ulTA ronA teja ho gayA / "nidrita svAminI zAntalA ko jagAnA ucita nahIM" aisA socakara dhAya ne aneka upAyoM se padmaprabha ko sulAne kA prayAsa kiyA / lekina sabhI prayatna vyartha siddha hue / mAtA ke mukha se madhura adhyAtma sunane kI zizu kI icchA ko dhAya kaise jAna sakatI thI ? 47 sAmAnyataH bAlaka ho, yuvA ho, praur3ha ho athavA bujurga ho, zarIra ko hI AtmA mAnanevAle jIva ke mAnasa meM eka mAtra udara-pUrti karanA hI mukhya kartavya ho jAtA hai / jIva bhojana se jIvita rahatA hai, bhojana ke binA maraNa aTala hai aisI hI viparIta mAnyatA prAyaH sunane ko milatI hai| bhojana se hI jIvana taya mAnA jA sakatA hai jaba bhojana ke abhAva meM maraNa ho| pratidina bharapeTa khA-pIkara bhI kitane hI prANI marate jA rahe haiM / bhojana karane se yadi koI jItA hai to kisI kIr3e ko bhI maranA nahIM cAhie, kyoMki pratyeka ke apane yogya bhojana kI suvidhA to rahatI hI hai / isalie yaha vidita hotA hai ki bhojana ke abhAva meM jIva maratA hai yaha yAta nitAnta asatya hai / isake bAda svAminI zAntalA ko bulAnA anivArya hai aisA samajhakara dhAya ne use bulAyA / "yaha ronA baMda hI nahIM kara rahA hai, use bhUkha lagI hogI, dUdha pilAiye / " isaprakAra dhAya ne zAntalA se khaa| gaharI nidrA se jAgRta zAntalA ne zizu ke pAsa jAkara dekhaa| priya padmaprabha A~kheM kholakara ro rahA hai| yaha bhUkha ke kAraNa nahIM Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 _ AcArya kuMdakuMdadeva . ro rahA hai, aisA jAnakara adhyAtmajJAna se mAnoM maMtrita karane ke lie. hI zAntalA loriyA~ bolane lgii| tRtIya lorI : kaivalyabhAvo'si nivRttayogo / nirAmayo zAntasamastatatvaH || paramAtmavRttiM smara citsvarUpaM / zAntAlasAvAkyamupAsi putra // 1 // caitanyarUpo'si vimuktbhaaro| bhAvAdikarmo'si samagravedI // dhyAya prakAmaM paramAtmarUpaM / zAntAlasAvAkyamupAsi putra // 2 // vINA kI karNamadhura AvAja sunakara jaise sarpa phaNa uThAkara svayameva sahaja Anandita hotA hai, usI prakAra zuddhAtmasvarUpa kI anupama dhvani taraMgoM ko sunakara vaha zizu adhyAtmavidyA se mugdha ho 1. he putra! tuma kaivalya bhAva se yukta (kevala jJAna kevaladarzana sahita athavA nau kevalalabdhiyoM se yukta) ho, yogoM (mana-vacana-kAya) se nivRtta ho, nirAmaya ho, samasta tatvoM ke vItarAgI jJAtA ho, paramAtmasvarUpI apane caitanya tatva kA smaraNa karo-yaha zAntalA mAtA ke vacana haiM, he putra ina kI tuma upAsanA kro| 2. tuma caitanyasvarUpa, bhAva-dravya karmoM ke bhAra se rahita, sarvajJa ho, sarvotkRSTa paramAtmA ke svarUpa kA dhyAna karake zAntalA mAtA ke vacanoM kA anusaraNa kro| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva gayA | sarva zArIrika ceSTAyeM baMda ho gaI, A~khe mAtra khulI thIM / mAno zarIra Adi sarva paradravyoM ko bhUla gayA ho / mAtA zAntalA bhI gIta kI viSayavastu ke sAtha tanmaya hokara loriyA~ prabhAtIrAga meM gA rahI thIM / isa AvAja ko sunakara hI guNakIrti jAga gaye aura putraratna kA mukhAvalokana karane ke lie Aye / pati ke Agamana se zAntalAdevI kI samAdhi bhagna ho gayI | usane hAsyavadana se pati kA svAgata kiyA / guNakIrti ne bhI ha~sate hue svAgata ko svIkAra kiyA aura bole: _ "zAntalA ! isaprakAra dina-rAta jAgane se zArIrika svAsthya kA kyA hogA kabhI socA bhI hai ? bacce kA thor3A sevAkArya dhAyoM ko bhI karane do / harasamaya harakArya svayaM hI karane kI khoTI Adata aba to thor3I kama kro|" . ___ "nAtha ! tIna dinoM se lAr3alA padmaprabha na mujhe sone detA hai aura na svayaM sotA hai | dhAyoM ke aneka prakAra ke vizeSa prayatna ke bAvajUda bhI yaha zAnta bhI nahIM hotA, nIMda lene kI bAta to bahuta duur| kisI acche vaidya ko dikhAkara salAha lenA Avazyaka hai / mujhe cintA ho rahI hai|" ___"ThIka hai, zAntalA ! abhI to yaha so rahA hai, sUryodaya hone do| nityakarma-snAnAdi se nivRtta hokara pUjana-svAdhyAya karake maiM vaidyarAja ko bulAU~gA, nizcita raho / saba ThIka ho jAyagA / " aisA kahakara guNakIrti vahA~ se cale gaye / zAntalA bhI anya gRha-kArya meM laga gyii| dhAya kisI bAta kA bhI kucha artha na samajha pAI va donoM kA kathana sunate hue maMtramugdha-sI vahIM khar3I rahI / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva svAdhyAya va tatvacarcA ke bAda guNakIrti ne cAra vaidyoM ko bulAyA ve cAroM hI vaidya vaidyaka vyavasAya meM anubhavI, loka meM prasiddha, sabake zraddhA-pAtra aura mahAmedhAvI the / inako jyotiSajJAna bhI thA / ina cAroM vaidyoM ne bAlaka kA ArogyaviSayaka pUrA tathA sUkSma parIkSaNa apanI-apanI buddhi va pUrvAnubhava ke anusAra kiyA, Apasa meM derataka carcA bhI kI / aura anta meM nirNayAtmaka rIti se seThajI se kahA :_ "AdaraNIya nagaraseTha ! isa bhAgyavAna bAlaka meM zArIrika svAsthya kI dRSTi se koI nyUnatA-kamI nahIM hai / roga hone kA to prazna hI nahIM hai| zarIra pUrNa svastha hai| isa bAlaka ko kucha takalIpha bhI nahIM hai| ise nIMda bahuta kama AtI hai-bahuta kama samaya sotA hai aisI ApakI khAsa zikAyata hai | ApakA kahanA to bilakula sahI hai| buddhi kI vizeSa tIkSNatA ke kAraNa use nIMda kama AnA svAbhAvika hI hai / isakAraNa Apako cintA karane kI kucha AvazyakatA nahIM hai / alpa nidrA ke kAraNa bAlaka ke svAsthya para kiMcitamAtra bhI aniSTa pariNAma nahIM hai / isa umara meM aba vaha jitanA sotA hai utanI nIMda use paryApta hai | ATha prahara meM eka athavA Der3ha prahara soyegA to bhI bahuta hai / Apa nizcita rhiegaa|" bho zreSThIvara ! isa bhUmaNDala para Apa jaisA bhAgyazAlI aura koI dikhAI nahIM detA / vaidyaka zAstra kI racanA kAla se lekara abhI taka isa prakAra kI vicakSaNa buddhivAlA jIva nahIM janmA hai / isa prakAra asAmAnya buddhimAna zizu ko janma dekara Apane vizva para mahAna upakAra kiyA hai / isa bAlaka ke upakAra kA smaraNa vizva "yAvatcaMdra divAkarau" taka rakhegA / isa lokottara mahApurUSa kA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva bAla jIvana dekhakara bhI hamArA jIvana dhanya ho gayA - kRtArtha ho gyaa| bar3e ho jAne ke bAda kI buddhi-pragalbhatA ke smaraNamAtra se bhI hamArA hRdaya romAMcita ho uThatA hai / isakI vANI ko pratyakSa sunane kA saubhAgya jinheM prApta hogA, ve dhanya hoNge| ___ nagaraseTha ! jIvana kI antima belA meM prajJAhIna hone para bhI yadi isa mahApuruSa kA eka vAkya sunane ko mila jAye to vaha hamArA bhAgya hogA | Aja hameM jo Apane yahA~ bulAyA hai, usake lie vaha alaukika zabdAmRta hI hamArA pArizramika smjho| abhI hamArA yaha pArizramika Apake pAsa hI dharohara rUpa meM rahe aisA kahakara bAlaka ke caraNoM kA ati namratA aura bhaktipUrvaka vaMdana karake mastaka jhukAkara cAroM vaidyarAja vahA~ se cale gye| kucha hI dinoM bAda priya padamaprabha viSayaka AnaMdadAyaka yaha samAcAra gAMva-gAMva meM, nagara-nagara meM purajana-parijana meM phaila gayA / penagoMDe aura jinakaMcI munisaMgha meM bhI isa sukhada samAcAra ko kucha sajjanoM ne svayameva pahu~ cAya / zreSThIputra kI asAmAnya buddhi kI carcA hI sAdhAraNa jana mAnasa kA ekameva viSaya bana cukI thii| vana kI agni ke samAna yaha carcA bhI sarvatra phaila gyii| penoMr3e ke AcArya jinacaMdra ko isa bAlaka ke saMbaMdha meM pahale se hI paryApta jAnakArI thI; jinakaMcI ke AcArya puMgava anaMtavIrya ko padmaprabha bAlaka ratna kA sukhada samAcAra prathama hI sunane ko milA / zrI anaMtavIrya AcArya mahAmedhAvI va aSTAMganinittajJAnI the| dakSiNa bhArata meM ApakA vizeSa prabhAva evaM prasiddhi thii| ve apane nimitta jJAna se bAlaka ke bhUta-bhaviSya ko vistArapUrvaka jAnakara vizeSa prabhAvita hue / kahA bhI hai : Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva "guNI ca guNarAgI ca saralo viralo janaH" / arthAt svayaM guNavAna hote hue guNIjanoM ke saMbaMdha meM pramoda vyakta karanevAle aise sarala loga bahuta virala hote haiN| dekho ! vItarAgI mahAmunizvaroM ko bhI padmaprabhaviSayaka rAga utpanna hotA thA, aisA thA vaha bAlakaratnA 52 unhoMne socA- isa prakAra ke anupama buddhidhAraka bAlaka ko apane saMgha meM bulAkara apane sAnidhya meM yogya samaya para dharma-zikSaNa denA cAhie / phira munisaMgha ke nAyaka- AcArya pada para virAjamAna karanA cAhie / isase samAja ko vizeSa dharmalAbha hogA / parantu penagoMDe saMgha ke AcArya jinacaMdra mahArAja kA aura guNakIrti kA paricaya pahale se hI paryApta hai, ataH yaha bAlaka ratna apane saMgha ko milanA kaThina hI lagatA hai / tathApi isa varSAyoga kI samApti ke bAda koNDakundapuranagara kI dizA meM vihAra karanA ThIka rahegA / kramaniyamita paryAya meM jo honevAlA hai vahI hogaa| apanI icchA ke anusAra vastu meM parivartana karane kA sAmarthya kisI AtmA athavA anya padArtha meM hai hI nahIM / ajJAnI to mAtra vikalpa ( rAga-dveSa ) karatA hai / pratyeka padArtha kI pariNati (badala, avasthA, parivartana) apane-apane svabhAva ke anusAra svayameva hotI rahatI hai| yaha to anAdinidhana vastusvabhAva hai| isa vizva meM kauna kisakA nAza kara sakatA hai ? kauna kisako surakSita rakha sakatA hai ? kauna dharma kI abhivRddhi karegA ? sarva padArtha sarvatra sarvadA svataMtra haiM / parantu vastu svAtaMtrya kA bodha nahIM hone se ajJAnI, AtmA ko akartA-jJAtA svabhAvI nahIM jAnatA maantaa| AtmA ko jJAtA-dRSTA svabhAvI mAnanA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva 53 hI mUla siddhAnta hai aura jIvana meM sukhI hone kA bhI yahI mahAmaMtra hai| ise jAne binA jIva kA uddhAra honA saMbhava nahIM- kalyANa bhI nhiiN| dina-rAta bItate hI jA rahe the / bAlaka padmaprabha tIna varSa kA ho cukA thA / vaha choTe-choTe kadama rakhatA huA ghara-bhara meM idhara se udhara aura udhara se idhara dinabhara daur3atA thA / tutalAtA huA gaMbhIra tatva kI bAta karatA huA sabhI ko Azcarya cakita kara detA thA / mA~ zAntalA bhI use apanI goda meM biThAkara paMcAstikAya, chaha dravya, sAtattva, navapadArtha kA jJAna karAtI thI / viSaya ko samajhane kI jijJAsA jAnakara yathAyogya - yathAzakya unake svarUpa kA bhI nirUpaNa karatI thI / isa prakAra paMcAstikAya, chahadravya, sAta tatva, navapadArtha kA prAthamika jJAna to bAlaka padmaprabha ne mA~ kI goda meM hI prApta kara liyA / tadanantara use akSara jJAna denA prAraMbha huaa| vaha kaNThastha padya ko smaraNa karane ke samAna kisI bhI viSaya ko sulabhatA se grahaNa kara letA thA / kisI kaThinatara viSaya ko bhI eka bAra kahane se use usakA jJAna ho jAtA thaa| eka hI bAra kahe gaye viSaya ke sambandha meM prazna karane meM praznakarttA ko bhI saMkoca hotA thaa| lekina vaha bAlaka niHsaMkoca uttara de detA thA / dina bItate hI jA rahe the| bAlaka kI buddhi bhI dina-pratidina praur3ha hotI jA rahI thI / isalie paThana-pAThana bhI svAbhAvika bar3hatA gayA / ghara hI vidyAlaya bana gayA / praur3ha, gambhIra aura dakSa do vidvAna adhyApaka nyAya, chanda Adi viSayoM ko par3hAte the| sAtha hI sAtha Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva tamila, kannar3a, prAkRta, saMskRta bhASAvid bhI pratidina ardhaprahara ke kAlAMza krama se usa usa bhASA zAstra ko par3hAte the / mAtA-pitA dvArA dhArmika saMskAra bhI akhaNDa rIti se milate hI rahate the / isIbIca jinakaMcI saMgha ke jJAnavRddha evaM vayovRddha AcArya puMgava aMnatakIrti mahArAja penagoMDe saMgha ke AcArya zrI jinacaMdra ke sAtha bihAra karate-karate koNDakundapura nagara ke samIpa A gye| ye donoM nirgrantha munirAja zreSThIputra ke tIvratara buddhi, vizeSa smaraNa zakti va kalpanA cAturya para mugdha the / pratidina kisI na kisI bahAne se honahAra padmaprabha ko apane pAsa bulAte the aura prazna pUchA karate the aura uttara pAkara prabhAvita hote the / vayovRddha anaMtavIrya munirAja apane upadeza meM vizva ke sakala carAcAra padArthoM kA svarUpa, dharmAdharma kA svarUpa, nizcaya-vyavahAra, upAdAna - nimitta, AtmasvarUpa aura sva-para kartRtva kI paribhASA ityAdi sUkSma viSayoM kA vivecana karate the / padmaprabha kI pAtratA bar3he aisA prayAsa bhI karate the / bAlaka kI grahaNa zakti ko dekhakara use utsAhita karate the| bAlaka ko chor3akara jAne ke liye unakA mana nahIM hotA thaa| isa ko sAtha le jAne kA vicAra pragaTa na karate hue bhI dharmamaya vAtsalya bhAva se kvacit kadAcit vicAramagna bhI ho jAte the / anta meM apanI muni avasthA kA aura vItarAga dharma ke yathArtha svarUpa kA smaraNa kara unhoMne vahA~ se anyatra vihAra kara hI diyA / prasthAna prasaMga para akasmAt hI janasamUha jur3a gayA | vaha mahAmuniyoM ke sAtha dUraparyaMta calA jA rahA thA / unameM se mAtra guNakIrti ko bulAkara unase kucha kahakara Age vihAra kara gaye / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva bAda meM unhoMne pIche mur3akara bhI nahIM dekhA / seTha guNakIrti kucha kSaNa to gaMbhIra tathA sthira ho gye| bAda meM nagara kI ora vApisa A gye| bAlaka padmaprabha dasa varSa pUrNa karake gyArahaveM varSa meM padArpaNa kara rahA thA / isa dazakapUrti ke utsava ko arthAt janma-divasa kI dasavIM varSagAMTha ko bar3I dhUmadhAma se manAne kA nirNaya seTha guNakIrti aura mAtA zAntalA ne kiyA / tIna dina kA kAryakrama nizcita karake usameM nitya pUjana, naimittika paMcaparameSThI vidhAna, caturvidha saMgha ko AhAradAna, zAstradAna, tatvacarcA, dharmagoSThI Adi kAryakrama nizcita kie / kAryakrama patrikA taiyAra karake grAma grAma tathA nagara-nagara meM nimantraNa patra bheja diye / penagoMDe aura jinakaMcI saMgha meM bhI jAkara bhaktajanoM ne isa dhArmika kAryakrama kA jJAna karAyA / nagara ke bar3e maMdira ke sAmane vizAla maidAna meM bhavya maMca kA nirmANa kiyA gyaa| dUra-dUra ke pradezoM ke loga to A hI gaye, itanA hI nahIM, sudUra pradeza ke diggaja vidvAnoM ne bhI isa kAryakrama meM bhAga liyA / zreSThI dampatti ne kharca aura vyavasthA karane meM koI kasara nahIM chodd'ii| ata: vAlaka kA janmotsava "na bhUto na bhaviSyati-aisA manAyA gayA / usa janmotsava ne kisa-kisa para kyA-kyA aura kaisA kaisA prabhAva DAlA yaha dekhanA anAvazyaka hai| parantu jisa bhAvI mahApuruSa kA yaha janmotsava thA usa para hue prabhAva ko dekhanA-jAnanA atyanta Avazyaka hai| jagata ke tatvajJAnarahita sAmAnyajana anAdikAla se bahirmukhI paMcendriyoM ke dvArA bahirmukhI vRtti kA hI avalambana karate Aye haiM aura kara rahe haiN| unheM sacce sukha kA mArga samajha meM nahIM AtA aura Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva unakA usa dizA meM kucha bhI prayAsa nahIM rahatA / Ajakala hama-Apa bhI apane bAlakoM kA janmadina manAte haiM; parantu janma dina manAne meM kauna-sI gambhIra bAta-marma chipI hai-kyA hamane isake saMbaMdha meM thor3A sA bhI kabhI vicAra kiyA ? vicAra kiyA hotA to aise ajJAnamaya kArya hama kabhI nahIM karate / Apake mana meM prazna honA svAbhAvika hai ki kyA janma dina manAnA ajJAnamayakArya hai ? isa viSaya meM hameM kucha socanA jarUrI hai| ___ hama kisakA janma-dina manA rahe haiM ? caitanyasvarUpI AtmA kA athavA caitanyarahita-jar3a pudgalamaya zarIra kA ? prathama hama yaha dekheM-soceM ki caitanyasvarUpI AtmA ke janma-maraNa hote haiM yA nahIM? AtmA ke janma-maraNa nahIM hote: kyoMki AtmA anAdi anaMta hai, phira use janma-maraNa kaise ? ata: hama jar3a-pudgalasvarUpI zarIra kA hI janma dina manAte haiM, yaha nizcita huaa| ___ jJAnazUnya, rakta-rudhirAdi evam sparzAdi guNoM sahita, jisa zarIra kA AtmA ke sAtha aMtima saMyoga ho aura azarIrI pada kI sAdhanA kI jAve, aise zarIra kA gaurava, satkAra, sanmAna, bahumAna karanA cAhie arthAt janmadina manAnA caahie| tAtvika dRSTivAloM ke vicAra niyama se udAra, udAtta, sukhasvarUpa va sukhadAyaka hI hote haiM :- hamAre dvArA svIkRta padArtha acchA ho yA burA, usako chor3ate samaya usakI niMdA na karake sammAna dekara chor3a denA cAhie / duniyA meM bhI sAmAnya logoM meM yaha rUr3hi hai ki sajjanoM kI saMgati dhana kharca karake karanA cAhie aura durjanoM kI saMgati durjana ko dhana dekara sadaiva ke lie chor3anI caahie| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva "anAdikAla se isa saMsArI duHkhI AtmA ke sAtha jar3a zarIra kA saMyoga rahA hai / ata: yaha AtmA janma-maraNarUpa asahya duHkha paramparA ko bhoga rahA hai / Aja usI jar3a-mudgalamaya zarIra meM vAsa karate hue apane anAdi ananta, sukhamaya zuddhAtmA ko jAnakara paMcaparivartanarUpa saMsAra samudra se sahaja rIti se sadA ke lie chUTa rahA hai-anaMta kAla ke lie sukhI ho rahA hai| isalie aMtima zarIra kA sammAna karanA hama sajjanoM ke lie vAstavika zobhAdAyaka hai|" parantu jo zarIra AtmA ke sahaja zuddha svarUpa ko samajhane meM sahAyaka nahIM hai, ulTA bAdhaka hai, ata: jo duHkha paramparA kA janaka utpAdaka hai, usakA gaurava, sanmAna karane meM kauna-sI buddhimAnI hai ? sArthakatA bhI kaisI ? unmArga aura adhogati meM le jAnevAle zarIra kA yadi (janmotsava manAkara) sanmAna gaurava karate haiM to isakA artha yaha huA ki hameM unmArga aura durgati iSTa hai-yaha to duHkhadAyI durjana kA abhinaMdana huaa| ___ jo zarIra, saMsAra yandhana-rUpa duHkhoM se chur3Akara mokSa meM pahuMcAne meM sahAyatA karatA hai-nimitta banatA hai, usa aMtima zarIra viSayaka kRtajJatA vyakta karane ke lie janma-dina mahotsava-janmajayantI manAnA sArthaka hai / isalie kava, kisa zarIra kA aura kaisA janma-dina manAnA cAhie isa saMbaMdhI marma samajhanA bahuta mahatvapUrNa hai / janma-dina manAne ke pIche kauna-sA udAtta dhyeya hai yaha jAnanA-socanA jarUrI hai| isa prakAra dharma ke marma ko na jAnakara kevala andhAnukaraNa karate hue dharma ke nAma para adharma kA AcaraNa karake anaMta saMsAra kI vRddhi nahIM karanI caahie| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva janma-dina ke mahotsava se zreSThIputra padmaprabha utsAhita hone ke bajAya gaMbhIra hotA jA rahA thA, yaha ucita hI thaa| loga janmotsava ke artha ko na jAnakara bhI use manAte haiM, isase bAlaka ko atyanta kheda ho rahA thA / "mAtA-pitA donoM janma jayantI manAkara mujhe azarIrI - mukta hone ke lie mAno preraNA de rahe haiM-utsAhita kara rahe haiM to maiM muktimArga ko saharSa svIkAra kyoM na karU~ ? aise tIvra vairAgya ke vicAra mana meM punaH punaH utpanna ho rahe the / "mA~ ne to mujhe pAlane meM adhyAtma ke mukti pradAyaka saMskAra diye haiM, jo ki amiTa haiM / 58 siddho'si buddho'si niraMjano'si / saMsAramAyAparivarjito'si // isa taraha mujhe mere zuddhAtmasvarUpa kA jJAna karAkara mere Upara mA~ ne mahAna upakAra kiyA hai| apane bAlakoM ke sukomala, nirdoSa aura pavitra mana para bacapana meM prAraMbha se hI sadAcAra va muktimArga ke saMskAra DAlanevAle hI sacce mAtA-pitA haiN| aise vivekI, dUradarzI va dhArmika mAtA-pitA ke kAraNa hI bAlakoM kA durlabha mAnava janma saphala tathA dhanya banatA hai / inhoMne to mujhe vivAhAdi saMsAra ke mAyA jAla meM ulajhane ke pahale hI sAvadhAna kiyA hai; mujhe apane vAstavika kartavya kA bodha diyA hai| ataH merI yaha bhAvanA hai ki ye mAtA-pitA mere aMtima mAtA-pitA na bana sakeM to kama se kama upAntya (aMtima ke pahale vAlA) mAtA-pitA to bneN| maiM to punaH kisI ko mAtA-pitA banAnA cAhatA hI nahIM / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 AcArya kuMdakuMdadeva maiMne anAdikAla se aneka jIvoM ko mAtA-pitA banAkara unako rulAyA, kaSTa diyA aura unake mAdhyama se mAno bhikhArI vRtti se parapadArthoM kA dAsa banatA rahA / janma-maraNAdi duHkhoM se saMtrasta hotA rahA / yaha prApta duHkha-paramparA mere ajJAna kA hI phala hai| isa duHkha kI jimmedArI aura kisI kI nhiiN| mere ajJAna ko mujhe svayameva chor3anA hogA; yahI sukhI hone kA tathA Atmahita kA ekamAtra upAya hai| anaMta siddhoM ne bhI isI mArga kA avalambana liyA thaa| koI bhI mAtA-pitA apane putra ko tapovana meM ha~sate-ha~sate nahIM bhejate; tathApi ye mere mAtA-pitA Adarza haiM / mere vAstavika tathA zAzvata hita ke icchuka haiN| mere tapovana meM jAne se inako tAtkAlika duzkha to hogA lekina isa prakAra vicArapUrvaka nirNaya karake gyArahaveM varSa meM padArpaNa karanevAle padmaprabha ne munipada meM padArpaNa karane kA vicAra mAtA-pitAjI ke sAmane dRr3hatApUrvaka rkhaa| putra ke vicAroM ko sunate hI mAtA-pitA ke mana meM bhayamada dhamA lgaa| yaha bAlaka itanI choTI Ayu meM hI aisA atikaThora nirNaya legAyaha unhoMne svapna meM bhI nahIM socA thA / ati dIrghakAla ke bAda putraprApti kI abhilASA pUrNa huI thii| usakA viyoga sahana karane ke lie unakA mana taiyAra nahIM huA | mAtA zAntalA ne ati karuNa svara meM bhayabhIta hote hue kahA : "priya putra ! isa bAlyAvasthA alpavaya meM kisI bhI tIrthakara mahApuruSa ne saMnyAsa dhAraNa nahIM kiyaa|" Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva "mA~ ! Apa kisakI Ayu gina rahI haiM ? Ayu AtmA kI hotI hai yA manuSya paryAya kI ? manuSya avasthA kI apekSA se vicAra kiyA jAya to bhI AThavarSa ke bAda kevalajJAna prApta karane kI sAmarthya manuSya avasthA meM hai aisA zAstra kA vacana hai / aisI sthiti meM maiM choTA hU~ kyA ? Atmasiddhi evam kisI bhI dhArmika kArya ke lie hI tIrthaMkarAdi mahApuruSoM ke Adarza kA avalokana kiyA jAtA hai, anya viSaya kaSAyAdi poSaNa ke lie nahIM / " 60 " AcArya anaMtavIrya mahAmunIzvara ke dvArA usa dina batAyA gayA bhaviSya sAkAra ho rahA hai putra !" "isIlie he tAta ! maiM kahatA hU~ bhaviSya kA tiraskAra karanA usa ko nakAranA puruSArtha nahIM hai / " " putra ! tumhAre viyoga ke vicAra se asahya duHkha ho rahA hai, phira pratyakSa meM viyoga ho jAne para ... "yaha duHkha zAzvata nahIM hai mA~ ! Apa donoM ke udAtta mana kI svAbhAvika udAratA ko maiM jAnatA hU~ / Apa mujhe ha~sate-ha~sate vidA kareM / " 99 "viraha kI vedanA asahya hai, putra !" kSamA karo mA~ ! virakti ke vizAla maidAna meM sthita bhagavAna mujhe apane sAtha rahane ke lie pukAra rahe haiM / maiM unakI upekSA nahIM kara sakatA / " 88 padmaprabha kI AMtarika dhvani meM dRr3ha nizcaya thA / "priya putra ! yaha ghara tumhAre jAne se Aja hI kAMtivihIna ho jAyagA / " Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva -isa prakAra gadgad kaNTha se kahatI huI mA~ zAntalAdevI mohavaza barabasa ro pdd'ii| " basa karo mA~ ! aba chor3a do / moha kI vazavartinI banakara apanI udAttatA chor3anA acchA nahIM lagatA; zobhAdAyaka bhI nahIM lagatA Apa donoM ne hI to mujhe vastusvarUpa kA aura zuddhAtmasvarUpa kA yathArtha jJAna dekara mahAna upakAra kiyA hai; usako maiM jIvanaparyaMta nahIM bhuuluuNgaa|" "ThIka hai putra ! jAo tumhArA kalyANa ho|" "pUjya mAtAjI-pitAjI maiM namaskAra karatA hU~ | AzIrvAda diijie|" "zuddhAtmasvabhAva ke anubhava dvArA karmoM ko jItakara bhava se rahita ho jAnA | jaba taka sUrya-candramA raheMge taba taka vizva tumhArA smaraNa karatA rhe|" isa prakAra donoM ne hRdaya ke aMtasthala se apane hRdaya ke Tukar3e priya putra padamaprabha ko bidA dete samaya antima hArdika AzIrvAda diyaa|" usa vairAgyasaMpanna bAlaka ne vahA~ se digambara dIkSA lene hetu prasthAna kiyaa| seTha guNakIrti aura mAtA zAntalAdevI-donoM na jAne kitane samaya taka vahIM acala abola khar3e rahe; padmaprabha kI pITha ko azrupUrita netroM se dekhate rahe / ___ sukomala zarIradhArI vaizyaputra ne abhI gyAraha varSa bhI pUre nahIM kiye the; parantu bAlyAvasthA meM hI AtmA kI aMtardhvani sunakara saMsArotpAdaka tIna zalyoM se rahita hokara aura mAtA-pitA ke karuNa kraMdana se bhI vicalita na hokara, ghara chor3akara vaha cala diyaa| vaha Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva dIkSArthI aneka grAma nagara, vana-upavanoM ko lAMghakara bhramaNa karatA huA dakSiNa dizA ke nIlagiri-parvata para pahu~ca gyaa| vahA~ virAjamAna munirAja' se yathAjAtarUpa digambara jaina sAdhu kI dIkSA dhAraNa kii| dIkSA ke bAda guru ne unake ghara ke padmaprabha nAma ko hI thor3A badalakara unheM 'padmanaMdi' yaha nAma diyA / usa dina se hI padmaprabha padmanaMdi nAma se prasiddha hue| muni padamanaMdi digambara jaina sAdhu ne asaMkhyAta tIrthakara tathA anaMta mahAmunIzvaroM dvArA pratipAdita sanAtana, yathArtha dharmamArga ko svIkAra kiyaa| eka mAtra svAtmakalyANa hI jIvana kA sarvasva banAyA thA / mAtra Atmahita ke lie hI svIkRta dIkSA ko aMtarbAhya dRSTi se yathAsaMbhava nirmala, udAtta, yathArtha aura sarvotkRSTa banAne ke lie hI ve kevala manana-citaMna hI nahIM karate apitu pratyakSa meM apUrva puruSArtha bhI karate the| bAlyAvasthA meM yathAjAtarUpa muni dharma dhAraNa karake padamanaMdi muni mahArAja apane gurU ke AdezAnusAra kucha munijanoM ke sAtha sarvatra vihAra karate the / aneka rAjA, mahArAjA, rAjakumAra, rAjazreSThI, zrAvaka-zrAvikA aura vRddha muni mahArAja bhI unakA sadA sahRdaya sanmAna karate the / parantu padmanaMdi munirAja kA kisI para rAga-dveSa nahIM thA / ve to samadarzI mahAzramaNa bana cuke the| siddha parameSThI anaMta sukhAdi sampanna sarvotkRSTa bhagavAna haiN| ve saMsArI jIvoM ke lie sAdhyarUpa AtmA haiM / AcArya, upAdhyAya aura sAdhu parameSThI sarvottama pUrNa sukha pada ke (siddha dazA ke) sAdhaka haiN| 1. I. sa. pUrva 67. dIkSAdAyaka gurU kA koI nizcita nAma nahIM milatA / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - - - - AcArya kuMdakuMdadeva arahaMta-siddha aura AcArya, upAdhyAya, sAdhu inameM aMtara mAtra pUrNatA aura apUrNatA kI apekSA hai / arahaMta-siddha parameSThI svazuddhAtmA kA avalaMbana pUrNarUpa se lete haiM aura AcArya, upAdhyAya, sAdhu AMzikarUpa se lete haiM, parantu lete haiM sabhI mAtra zuddhAtmA kA hI avalambana | dhyAna ke lie dhyeyarUpa se banA huA svazuddhAtmA pratyeka kA bhinna-bhinna hone para bhI zuddhAtmA ke svarUpa meM kiMcit mAtra bhI antara nahIM / evaM paMca parameSThI ko prApta honevAlA vItarAgamaya AnaMdadAyaka svAda bhI sabhI ko eka hI jAti kA milatA hai| bhale hI bhUmikAnusAra svAda kI mAtrA meM aMtara ho| paMcaparameSThiyoM meM tIna parameSThI rUpa (AcArya, upAdhyAya, sAdhu) munidharma zuddhopayogamaya hai / zuddhopayoga meM svazuddhAtmA ke zuddha svarUpa kA anubhava hotA hai / yaha anubhava AnaMdamaya hai aura yahI dharma hai| zuddhopayoga munirAja ko karanA par3atA hai, aisA nahIM hai, kyoMki jaise zvAsocchvAsa manuSyazarIra kA svAbhAvika kArya hai vaise hI muni jIvana meM zuddhopayoga svAbhAvika rUpa se hotA hai / saMkSepa meM kaheM to zuddhopayoga, zuddhapariNati, vItarAgatA, samatAbhAva, saMvara-nirjarArupa sukhamaya pariNAma, AMzika mokSa kA nAma hI munidharma hai| munidharma meM amuka amuka kriyAyeM evam vratAdi karanA cAhie aisA kathana vyavahAranaya se zAstroM meM AtA hai, tathApi koI bhI dhArmika kriyAyeM haThapUrvaka karanA munidharma meM svIkRta nahIM / jo AtmA kI satata sAdhanA-ArAdhanA evam Azraya karatA hai, vahI sAdhu hai| aisA vaha AtmasAdhaka nirvighna Atma-sAdhanA ke lie vana-jaMgala meM hI vAsa karatA hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 AcArya kuMdakuMdadeva itanA hI nahIM, ahiMsAdi pA~ca mahAvrata, IryAdi pA~ca samiti, paMcendriyanigraha, kezaloMca, SaDAvazyaka kriyA, nagnatA, asnAna, bhUmizayana, adantadhAvana, khar3e hokara AhAra lenA, dina meM ekabAra bhojana ina aTThAIsa mUlaguNoM kA nirdoSa pAlana bhI munIzvaroM ke jIvana meM anivArya rUpa se hotA hI hai| ina aTThAIsa mUlaguNoM ke atirikta sAdhuoM ko uttaraguNoM kA anazanAdi bAhyAbhyaMtara tapoM kA bhI pAlana dRr3hatA pUrvaka karanA caahie| isa prakAra kA bhramaNadharma jinendra bhagavAna ne kahA hai, aisA upadeza padmanaMdi muni mahArAja sAdhu aura zrAvakoM ko dete the| mahAhiMsaka pazuoM ke nivAsa sthAna giri-kandarAoM meM, bhayAnaka zmazAna bhUmi meM dhyAna lagAte the / aura zIta, uSNa, kSudhA, tRSA Adi bAIsa parISahoM para vijaya prApta karate the / mukhyarUpa se to apane cidAnandaghana zuddhAtmasvarUpa meM nimagna rahate hue anupama Ananda kA anubhava karate the / sAdhu kI SaDAvazyaka kriyAoM meM sahaja pravRtti rahate hue bhI AtmasthiratA dvArA vItarAgatA bar3he,isa bhAvanA se nirbAdha sthAna meM ekAMta meM vizeSa AtmasAdhanA karake apUrva samatA-rasa kA pAna karate the / aura unake amRtamaya vacanoM se jijJAsu dharma-lobhI yAcakajana bhI lAbhAnvita hote the| / sAdhu jaba guptirUpa vizeSa -dharma-kArya meM saMlagna nahIM hote taba sAvadhAnIpUrvaka samiti meM pravRtti karate haiM / samiti meM sAvadhAna rahate hue bhI bAhya meM kisI jIva kA ghAta ho jAya to bhI pramAda ke abhAva se hiMsaka nahIM mAnA jAtA / mAtra dravya hiMsA hiMsA nahIM hai / parantu asAvadhAna pUrvaka pravRtti arthAt jIvana pramAdasahita banane se rAgAdi Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva 65 vikArI pariNAmoM ke sadbhAva se prANoM kA ghAta nahIM hone para bhI pramAdI jIva hisaMka - virAdhaka siddha hote haiM / zuddhAtmasAdhanA meM sAvadhAna sAdhaka rAgAdi vikAroM se raMjita nahIM hote / pAnI meM DUbe kamala kI taraha sAdhaka karmabandhanoM se nirlipta rahatA haiM / zuddhopayoga- zuddhapariNatirUpa vItarAga pariNAmasvarUpa ahiMsA se sAdhaka kA jIvana alaukika hotA hai| isa prakAra dharma kA vAstavika svarUpa samajhakara munijana alaukika Ananda ke sAtha jIvana-yApana karate haiM / kevala kaThora vratAcaraNa aura kAyakleza se dharma nahIM hotA / dhArmika manuSya ke jIvana meM kaThora vratAcaraNa aura kAyakleza pAye jAte haiM, yaha bAta satya hai / ve dharma ke mAtra bAhyAMga haiN| aMtaraMga meM trikAlI zuddha svabhAvI jJAyaka AtmA kA Azraya karane se samyagdarzana- jJAna cAritrarUpa vAstavika dharma hotA hai| antaraMga dharma ke sAtha bAhaya vratAdirUpa dharma hI jJAniyoM ko mAnya rahatA hai / parapadArthaviSayaka rAgadveSa ke kAraNa nitya sukhasvabhAvI AtmA satata duHkhI ho rahA hai| durlabha mAnava paryAya prApta karake bhI paramAtmA, (sukhI AtmA) banane ke upAya kA avalambana na karane se jIvana vyartha jA rahA hai| anamola jIvana kA~DI mola kA bana rahA hai| jo paramAtmasvarUpI apane AtmA kI upAsanA-ArAdhanA karatA hai, usakA jIvana sArthaka hai, dhanya hai ! dIkSAgrahaNa ke bAda akhaNDarUpa se taiMtIsa varSo taka nija svabhAva kI sAdhanA meM nirata munirAja padmanaMdi ne svAnubhava pratyakSa se utpanna sacce sukha ko bhogate hue dakSiNa aura uttara bhArata meM maMgala vihAra Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva kiyA / vihAra meM sajvalana kaSAyAMza ke tIbra udaya se saMghastha sAdhujanoM ko aura vanajaMgala meM darzana nimitta Aye hue zrAvaka-zrAvikAoM ko bhI yathArtha tatvopadeza tathA dharmopadeza bhI dete the / unakA sumadhura, prabhAvI, bhavatApanAzaka tathA yathArtha upadeza sunakara aura nirmala, nirAvAdha, parizuddha AcaraNa pratyakSa dekhakara sampUrNa bhAratadeza kA zramaNa samUha bhI unase vizeSa prabhAvita hotA thA / aura unakI mana hI mana meM hArdika prazaMsA karatA rahatA thaa| uThe to AtmA, baiThe to AtmA aura jinake hRdaya kA parispaMdana bhI AtmAmaya ho gayA thA, usa amaNa kula tilaka munipuMgava ko dekhakara veSadhArI sAdhuoM ke hRdaya meM bhaya se kampana hotA thaa| aura apane isa bhaya-kampa ko ve sAmAnyajanoM se chipA bhI nahIM pAte the| isataraha ve padmanaMdimunirAja parama vItarAga satyadharma kI sAkAra mUrti hI bana gaye the / zramaNa paramparA ke sarvazreSTha sAdhaka samatA pariNAma ke kAraNa sabake mana meM samAna rIti se zlAghya ho gaye the| aise munipuMgava padamanaMdi ko muni, arjikA, pAvaka, prAvikA catuHsaMgha ne I. sa. pUrva 64 meM AcArya pada para sotsAha pratiSThita kiyA aura 1. pro. hArnale dvArA sampAdita nandisaMgha kI paTTAvalI ke AdhAra se yaha jJAta hotA hai ki AcArya kundakundadeva vikrama saMvat 46 mArgazIrSa vadI aSTamI gurUvAra ko AcArya pada para pratiSThita hue| 44 varSa kI avasthA meM unheM AcArya padavI prApta huii| Age bhI 50 varSa, 10 mahIne aura 15 divasa paryaMta AcArya pada para pratiSThita rahe the| unakI kula Ayu 65 varSa, 10 mahIne ora 15 dina kI thii| pro. e. cakravartI ne bhI paMcAstikAya kI prastAvanA meM yahIM abhiprAya vyakta kiyA hai| DA. e. ena. upAdhye ne bhI kahA hai ki "upaladha sAmagriyoM ke vistRta vimarza ke bAda kuMdakuMdAcArya kA kAla I. sa. kA prAraMbhika kAla honA cAhie aisA merA mAnanA hai|" -pravacana kI prastAvanA-pRSTha-22 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhArya kuMdakuMdadeva apane isa kArya se catuHsaMgha svayaM bhI sanmAnita ho gayA | usa samaya AcArya padamanaMdi mahArAja kI Ayu 44 varSa kI thii| AcArya padavI para ArUr3ha hone ke bAda inakA nAma cAroM dizAoM meM phaila gayA / usa samaya ApakA nAma padamanaMdi ke sthAna para janmasthAna kauNDakundapura ke anvartharUpa se kauNDakunda aura uccAraNa sulabhatA ke kAraNa kundakunda huA / paTmAmRta ke saMskRta TIkAkAra zrutasAgarasuri ne inheM padamanaMdi, kundakundAcArya, vakragrIvAcArya, elAcArya aura gRddhapicchAcArya isa prakAra pA~ca nAmoM se nirdezita kiyA hai| nandisaMgha se saMbaMdhita vijayanagara ke prAcIna zilAlekha meM (anumAnita kAla I. saM .1386) uparyukta pA~coM nAma kahe gaye haiN| nandisaMgha kI paTTAvalI meM bhI ye uparyukta pA~coM hI nAma nirdiSTa haiN| __paMcAstikAya kI TIkA meM jayasenAcArya ne bhI padmanandi Adi pA~coM hI nAmoM kA ullekha kiyA hai / para anya zilAlekhoM meM padmanandi, kundakunda yA koNDakunda isa prakAra do nAma hI milate haiM / indranandi AcArya ne padamanaMdi ko kundakundapura kA nivAsI batAyA hai| pravaNabelagolA ke aneka zilAlekhoM meM unheM koNDakunda kahA gayA hai| saMsAra se virakta vItarAgI sAdhuoM ke mAtA-pitA ke nAma zilAlekhoM meM kahIM bhI nahIM milate (zAstroM meM nAma milate hai)| kAraNa unake nAmoM ko zilAlekhoM meM surakSita rakhane va lipivaddha karane kI paramparA prAyaH nahIM hai| isI kAraNa se sabhI AcAryoM ke mAtA-pitA ke sambaMdha meM aitihAsika AdhAra nahIM milte| guruoM ke Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 AcArya kuMdakuMdadeva nAma to kisI na kisI rUpa meM upalabdha hote haiM; parantu parama vItarAgI, jinamudrAdhArI aura laukika jIvana se atyanta nispRha AcArya kundakundadeva ke gurU kA nizcita nAma nahIM miltaa| ___ AcArya kuMdakuMda dvArA likhita sIseNa bhaddavAhussa' isa uddharaNa se unake gurU kauna se bhadrabAhu the ? yaha spaSTa nahIM hotaa| ina mahAmunirAja ko to apane AtmakalyANa ke atirikta kisI kI bhI AvazyakatA nahIM thI-aisA hI pratIta hotA hai| munIzvara zuddhopayogarUpa paramasukhadAyaka avasthA ko chor3akara bAhara AnA hI nahIM cAhate haiM / kAraNa ki mahApuruSa puNyamaya zubhopayoga meM AnA bhI munidharma kA apavAda-mArga mAnate haiM ! aisI sthiti meM Atmika jIvana vyatIta karanevAle mahApuruSoM ko apanI janmabhUmi, mAtA-pitA aura guruparamparA ityAdi kA smaraNa bhI kaise ho sakatA hai ? kevala bAhya ghaTanAoM ko mahatva denevAle sAmAnya, tuccha, laukika puruSoM ko hI janmabhUmi mAtA-pitAdi ko nAma likhane kI AvazyakatA pratIta hotI hai| ____ samyakdarzana, samyakjJAna, samyakcaritra kI adhikatA se pradhAna pada prApta karake ve saMgha meM nAyaka the / ve mukhyarUpa se to nirvikalpa svarUpAcaraNa meM hI magna rahate the / kadAcit kisI dharma-lobhI jIva kI yAcanA sunakara rAgAMza ke udaya se karUNAbuddhi hone para dharmopadeza dete the | jo svayaM dIkSA-grAhaka banakara Ate the unheM dIkSA dete the| jo apane doSoM ko pragaTa karate the, unheM prAyazcitta vidhi se zuddha karate the| isa prakAra saMgha kA saMcAlana karate the| 1. bodha pAhuDa, gAthA 61. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - AcArya kuMdakuMdadeva vibhinna prAntoM meM vihAra karate hue pAtra jIvoM ko upadeza dete hue AcArya kundakunda deva ponnUra gA~va ke pAsa parvata para pahu~ce / usI ponnUra parvata ko tapobhUmi ke rUpa meM cunakara munisaMgha ko Asa-pAsa vihAra karane ke lie Adeza diyaa| svayaM usI parvata kI eka akRtrima guphA meM tapasyA karane ke lie vaiTha gaye / pakSopavAsa, mAsopavAsa Adi vratAcaraNa karate hue indriyoM dvArA bAhya viSayoM meM pravartamAna jJAna ko apane meM sameTakara ve vicAra karate the "paradravya ke nimitta se utpanna honevAlI AtmA kI paryAyeMavasthAe~ merI nahIM haiM, ve vibhAvarUpa naimittika bhAva haiM / unakA maiM kartA bhI nahIM hU~ | moha-rAga-dveSAdi sarva bhAva vibhAvarUpa haiN| merA svabhAva mAtra jJAtA-dRSTA hai / paradravya meM ahaMkAra-mamakArabhAva ye duHkhadAyaka Anti hai| bhrAnti svabhAvarUpa tathA sukhadAyaka kaise ho sakatI hai ? maiM to saccidAnaMdasvarUpI huuN| maiM apane sukhadAyaka jJAtA dRSTA svabhAva kA kartA-bhoktA banakara svarUpa meM ramaNa kruuN|" isa prakAra bhedajJAna ke bala se yogivarya pramatta dazA meM paha~cate the| vahA~ zuddhAtmA ke rasa kA AsvAdana karake AnaMdita ho jAte the| phira pramatta avasthA meM Ate the| puna:-punaH zuddhAtmA ke AzrayarUpa tIvra puruSArtha kara ke apramatta avasthA meM jAte the| isa prakAra aMtaraMga meM tIvra puruSArtha kI dhArA akhaNDa calatI thI bAhya meM jaisA padamAsana, lagAkara baiThe rahate the, usameM kucha antara nahIM par3atA thA / ve darzakoM ko pASANa mUrti ke samAna hI acala dikhAI dete the| vAstavika rUpa se dekhA jAya to zarIrAdi kisI bhI paradravya kI kriyA AtmA ne Aja taka kabhI kI hI nahIM, bhaviSya meM bhI nahIM - apramatta avasthA punaH punaH zukSAmanadita ho jAte -- - - - - - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva karegA aura vartamAna meM bhI nahIM kara rahA hai| vaha kArya AtmA kI sImA se bAhya hai| ajJAnI apanI isa maryAdA ko lAMghane ke anyAyarUpa vicAra se hI duHkhI hotA hai / dina-rAta, pakSa-mAsa eka ke bAda eka Akara bhUtakAla ke garma meM samA rahe the| para bhAvasamAdhi meM nimagna munirAja kuMdakuMda ko samAdhi bhaMga ho jAne para punaH bhAvasamAdhi ke lie hI puruSArtha karanevAle samAdhisamrATa ko ina sabakA jJAna kaise hotA ? apanI deha kI hI cintA jinheM nahIM, una mahAna puruSa ko isa laukika prapaMca kA jJAna kaise hotA ? jaba tIvra puruSArtha maMda par3ane para ve zuddhopayoga se zubhopayoga meM Ate the to socate the & "aho Azcarya ! isa jar3a zarIra kA saMyoga abhI bhI hai ?" kuMdakudAcArya dhyAnAvasthA - AtmaguphA se bAhara Akara aura pASANa guphA se bhI bAhara Akara jaba kabhI parvata tathA sudUra pradeza para sahaja nirvikAra dRSTipAta karate the taba smRti paTala para munisaMgha kA citra aMkita / pratibiMbita hotA thA / usa samaya zarIra ke lie Avazyaka aura dhyAna meM nimittabhUta AhAra ke lie nikalane kA vikalpa uThatA thA / tatkSaNa parvata para se nIce utarakara caryA ke lie ponnUra gA~va meM gamana karate the / AhAra karate hI kar3I dhUpa meM hI phira parvata para pahu~ca jAte the / * " AhAra ke lie kala phira utaranA hI par3egA ataH parvata para na jAkara bIca meM hI kahIM dhyAna ke lie baiThe" aise vicAra mana meM kabhI bhI nahIM Ate the / "Aja AhAra liyA hai, aba phira AhAra lie binA hI nirAhArI kevalI bananA hai " aise ugra puruSArthI ciMtana Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva kI kAMti unake mukha maNDala para jhalakatI thI / dhanya ! dhanya ! munijIvana / 71 eka dina sahaja hI pazcima dizA meM sthita guphA kI ora gamana kiyA / jisakA praveza dvAra choTA hai aura jisake andara eka hI vyakti padmAsana lagAkara baiTha sakatA hai aisI guphA meM jAkara dhyAna meM baiTha gaye / tIvra puruSArtha karake dhyAna dvArA laukika vizva se dUra- atidUra alaukika vizva meM pahu~ca gye| AtmAnaMda sAgara meM gahare DUba gaye / siddhoM ke samAna svazuddhAtmA kA sahaja atIndriya AnaMda kA svAda prApta kiyA / sAdhya-sAdhaka bhAva kA abhAva hone se dvaita kA abhAva karake advaita bana gaye, usameM hI magna ho gye| aise kAla meM pUrvavaddha pApakarmoM kA svayameva nAza ho rahA thA / anicchApUrvaka * hI svayameva puNya kA saMcaya ho rahA thaa| dharma arthAt vItarAgatA to bar3ha hI rahI thI / jJAnajyoti kA prakAza bhI phailatA gyaa| isaprakAra samyak tapAnuSThAna ke sAmarthya se yogIzvara kundakundAcArya ko anekAneka RddhiyoM kI prApti ho gaI / parantu unheM sahaja prApta RddhiyoM kA bhI moha nahIM thA / vItarAgI digambara muni mahArAja kA svarUpa hI aisA hotA hai / cAturmAsa samApta hone para munisaMgha sahaja hI AcAryazrI ke darzanArtha AyA / gurudarzana ke samaya saMghastha munirAjoM ke jJAna meM A hI gayA ki apane gurU ko aneka RddhiyA~ prApta huI haiN| pahale se bhI saMghastha munirAjoM meM guru ke prati bhakti bhAva car3hanA svAbhAvika hI thA / ve socane lage--"ye AcArya nahIM mAnoM bhagavAna bana cuke haiN| nahIM, nahIM, pratyakSa bhagavAna hI haiN| inakI yogazakti, pratibhA aura Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva pavitratA ke sAmane kauna natamastaka nahIM hogA? malayadeza ke rAjA zivamRgeza ne isa mahApurUSa kA eka hI bAra darzana karake apane paramparAgata kuladharma kA tyAga kara jainadharma ko svIkAra kiyA hI hai| usa rAjA ke nimitta se AcArya mahArAja ne tirUkkurala' grantha kI racanA kI hai| grantha ke prAramabhaka padya se hI zivamRgeza rAjA maMtra mugdha sA ho gayA thA / jaise agaramudalaveluttelA mAdi / bhagavan mudare yulgu|| artha : jaise akSaroM meM akAra prathama hai vaise hI loka meM (AdinAtha) RSabhadeva bhagavAna prathama haiN| veNDudala veNDamaiyilAnaDi zerandAra / ziyANDu miDumeyila // artha : bhagavAna ko koI iSTa bhI nahIM hai aura aniSTa bhI nahIM, hai,| unakI bhakti karanevAle una jaise rAga-dveSa rahita ho jAte haiM, aura ve sadA-sadA ke lie duHkharahita ho jAte haiN| manatukkaNa mAzilanAdalanaittaran / AgulanIra pira / / artha : mana meM doSa ho to kAya aura vacana bhI doSa yukta ho jAte haiM / bAhya meM dharma kArya karate hue bhI mana ke doSa se ve kArya adharmarUpa se pariNamita ho jAte haiN| nirdoSa mana se yukta kArya dharma kahalAtA - - - 1. tirUkkurala jainAcArya kI kRti hone para bhI kucha vidvAna kuMdakunda kI racanAdharmitA ke sAtha sambandha jor3ate haiN| parantu isame mataikya nahIM hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva isa prakAra munisaMgha tirukkurala kA mahatva apane mana hI mana meM soca rahA thA, isI bIca meM "rAjAdhirAja, malayadezavallama, pallavakula gaganacandra, kundakundapAda popajIvI, satyapriya zrI zivaskandhavarmA' mahArAja parAku -jaya parAku / " aisI AvAja nIlagirI parvata ke bIhar3a vana meM gUMja uThI aura ponnUra parvata-zikhara se TakarAne para pratidhvanita huI / yaha AvAja zivaskaMdhavarmA rAjA ke Agamana kI sUcanA de rahI thii| prabhAtakAla meM AcAryadeva ke sAnnidhya meM rahanevAle mahAmunirAja dazabhakti kA pATha kara rahe the vIsaM tu jiNavariMdA, amarAsuravaMdidA dhudakilesA / sammede girisihare,NivyANagayA Namo tesiM // isa gAthA kA cauthA caraNa NivvANagayA Namo tesiM / uccAraNa karate-karate munisaMgha ke manaH cakSu ke sAmane sammeda zikhara se nirvANa prApta vIsa tIrthakaroM kA divya-bhavyacaritra sAkAra ho jAtA thA aura tatkAla hI sarva munirAja natamastaka hote the / siddhakSetra kA vaha viziSTa, zAMta, pavitra pradeza unake mana meM rekhAMkita sA ho jAtA thaa| ___ usIsamaya hemagrAna se Aye hue zivaskandharnA aparanAma zivakumAra rAjA ne apane parivAra ke sAtha Akara AcArya ke caraNa kamaloM kI vaMdanA kI / AcArya zrI ke sAnidhya meM vaha rAjA pUrvAMcala - 1. pro. e. cakrapatI pallava daMza ke zivakanyA rAgakoTIkA nirdiSTa zivakumAra mAnakara usakA samaya I. sa. pUrva sadI mAnate haiN| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva se udita bAla-bhAskara ke samAna manohara hote hue bhI choTA lagatA thA / AcAryazrI ne pahale apane munisaMgha para aura bAda meM rAjA para apanI kRpAdRSTi DAlI / mAnoM sabako mauna AzIrvAda hI diyA ho| tadanaMtara sAmane dUra taka zUnyadRSTi se dekhate rahe / AcArya mahArAja ke mUka saMketAnusAra eka munIzvara ne rAjA se pUchA rAjan | "Apa ponnUra grAma se hI Aye haiM na ?" "hA~ gurudeva ! kala rAta ko hemagrAma meM hI mukAma thA-rukanA par3A / hegar3ejI (zreSTha vyakti) kA Agraha rahA / nahIM, nahIM, hamAre pApa kA udaya ! aisI hI honahAra thI / kala hI parvata car3hakara Apake darzana karane ke bhAva the / parantu-sUryAsta hone se ..........." isa prakAra apane ko aparAdhI mAnate huA rAjA ne sakheda kahA / "Aja AcArya kA vihAra hogA yaha bAta Apa jAnate hI hoMge" isa vAkya ko sunate hI zivakumAra ke hRdaya ko jhaTakA-sA lagA | kucha bole nahIM, usa rAjA ke pAsa bolane lAyaka thA bhI kyA? kyoMki vaha jAnate hI the ki cAturmAsa samApta hone para saMgha kA vihAra kramaprApta thA / tathApi rAgavaza rAjA socane lage isa malayadeza se dharma hI ke nikala jAne para yahA~ kyA zeSa rahegA ? AcArya kA sasaMgha vihAra honA arthAt dharma kA nirgamana hI to hai| dharmAtmA ke jAne para yahA~ kyA zeSa rahegA? dhana-vaibhava, rAjya-aizvarya saba dharma ke abhAva meM nirarthaka hai / vyartha hai / sAdhu arthAt sAkSAt dharmamUrti se hI dharA suzobhita hotI hai| azrupUrita nayanoM se rAjA ne AcArya zrI kI ora nihArA / AcArya zrI ne bhI dharmavAtsalya mudrA se rAjA ko dekhA / usI samaya Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva 75 moha pariNAmoM ko dUra karane meM samartha aise bhAvagarbhita vacana AcArya ke mukha se nikale ego me sassado appA, NANadaMsaNa lkssnno| sesA me bAhirA bhAvA, sayye saMjogalakkhaNA / / rAjA zivaskandhavarmA varSAyoga meM aneka bAra vana meM AcAryadeva ke sAnnidhya meM Aye the / unase dharmalAbha prApta kiyA thaa| unake pratyakSa jIvana, upadezita vItarAga dharma, vastutatvaparaka kathana Adi se ve prabhAvita the / ghara meM svayaM sAdharmiyoM ke sAtha svAntaHsukhAya pravacanasAra aura paMcAstikAya kA svAdhyAya manoyogapUrvaka kiyA thaa| kaThina viSayoM kA samAdhAna AcArya se prApta karake ni:zaMka hue the| bhAvapAhur3a graMtha kA paripUrNa bhAva samajhane kI tIvra abhilASA thii| ata: bhAvapAhur3a graMtha kA svAdhyAya prAraMbha kiyA thaa| rAjA ke mAnasa paTala para uparyukta gAthA kA amiTa pramAva thaa| isaliye Namokara mahAmaMtra ke samAna isa gAthA ke bhAva para bahudhA manana-cintana kiyA karate the| "jJAna-darzana lakSaNasvarUpa zAzvata eka AtmA hI meM haiM, merA hai aura zeSa sabhI bhAya bAhya hai, saMyogasvarUpa para hai| "aho! sukhada Azcarya ! mere mana meM utpanna hone vAle ye puNyamaya zubhabhAva bhI para hI haiN| taba para droM kA aura unakI avasthAoM kA to mere sAtha sambandha kaisA? aura mere hita ke lie unakA mUlya bhI kyA ?" Aja AcArya zrI ke sAmane bhI isI gAthA kA bhAva ubhara kara mana meM A rahA thA / yaha gAthA unake hRdaya meM praveza karake satata - - - s - - - - - Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 apUrva adbhuta preraNA de rahI thii| aMtaraMga kI gaharAI se kucha nayA parivartana bhI bAhara AnA cAhatA thA / usake pragaTa hote hI, rAjA ke bAhyAMgoM meM bhI sahajarUpa se halana calana prAraMbha ho gayA / gAthA ke eka pada ke uccAraNa ke sAtha zarIra se bhI eka-eka vastrAbhUSaNa nikalanA prAraMbha huA / sUrya ke samAna camakane vAle mastaka kA manohara rAjamukuTa mastaka se utara gayA / sarvAMga ko AvRtta karanevAlA jaratArI zobhAdAyaka dhavala dukUla dUra ho gayA / gale kI zobhA bar3hAnevAle navaratna hAra ne bhI apanA sthAna tyAga diyA / dhAraNa kI huI vajra kI aMgUThI aura bhujakIrti DhIle hokara gira par3e / . Aja rAjA ne na jAne kisa zubha muhUrta meM parvatArohaNa kiyA thaa| mAnoM parvata para caraNa rakhate hI mokSamArgArohaNa bhI prAraMbha ho gayA / upasthita nara-nArI rAjA ke isa tyAgamaya jIvana kA vairAgyamaya dRzya Azcaryacakita hokara dekha rahe the / sArA munisaMgha jAnatA thA ki yaha prabhAva bhAvapAhur3a zAstra ke svAdhyAya kA hai / rAjA zivaskandhavarmA kA dIkSA grahaNa aura munisaMgha kA tamilanADa se vihAra karane kA samAcAra vidyuta vega se Asa-pAsa ke gAMvoM meM phaila gyaa| rAjA zivaskandhavarmA ke premAgraha se aura kucha dina munisaMgha tamilanADa meM raha sakatA hai, aise samajhane vAle logoM ko rAjA kA dIkSAgrahaNa karanA nirAzA kA kAraNa bana gayA / munisaMgha ko rukane ke lie Agraha karanevAlA rAjA hI parama digaMbara muni banakara unake pIche chAyA ke samAna cala diyA to saMgha ko kauna roka sakatA thA ? isI kAraNa rAjakumAra zreSThIvarga aura anya Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva pratiSThita mahAnubhAvoM ne munisaMgha ko rukane kI prArthanA karane hetu pahAr3a para car3hanA prAraMbha kiyA / saMghastha munIzvaroM kI sahaja dRSTi pahAr3a car3hanevAle janasamUha kI ora gayI aura unake mana meM vicAra AyA- jaise rAjA zivaskandhavarmA ne akasmAt dIkSA lekara sabako sukhada Azcarya meM DAla diyA, vaise hI AzcaryakAraka nayA kyA honevAlA hai ?" 77 kucha kSaNa ke bAda vaha jana-samudAya munisaMgha ke nikaTa A gyaa| AcAryavarya kabhI vizva-svarUpa para cintana karate the, kabhI bhAvanAloka meM vicarate the to kabhI zUnya va animeSa dRSTi se dUra paryaMta dera taka dekhate rahate the| unakA mana suparicita kSetra se atyaMta dUra sAkSAt kevalI darzana ke lie utkaMThita hotA rahatA thaa| " para chaThaveM guNasthAnavartI pramattasaMyata sAdhu audArika zarIra ke sAtha paMcamakAla meM videhakSetra meM kaise jA sakegA ?" aise vicAra ke tatkAla bAda hI dUsarA vicAra yaha bhI AtA thA ki kAla dravya to paramANu mAtra hai, jar3a hai| ajJAnI aura puruSArthahIna loga hI kAlAdi paradravya ke Upara apanI puruSArthahInatA kA Aropa lagAte haiN| aisA vicAra yogya nahIM / asaMyama ke parihArapUrvaka cAraNa siddhi ke mAdhyama se vahAM jAnA saMbhava hai / isI bIca janasamudAya ne Akara munisaMgha kI bhaktibhAva se vaMdanA karake prArthanA kI mudrA meM AzAgarbhita dRSTi se AcAryadeva ke mukhakamala ko nihArA / tada viziSTa cintana meM ninagna AcArya mahArAja ne dhyAna TUTane para praznabharI dRSTi se zrAvaka samUha aura munisaMgha kI ora dRSTi DAlI / AcAryazrI ke bhAva ko samajhakara Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva cintAmagna rAjakumAra ne apane sthAna para khar3e hokara namratA se karabaddha hokara nivedana kiyA / 78 bhagavan ! digambara mahAsantoM ko kucha dina yahIM rahane ke lie rokane kA anadhikArI yaha zrAvakasamUha Apake prati bhakti tathA zraddhA ke kAraNa yogyAyogya kA vicAra na karate hue vItarAgatA ko rAga se prApta karane kA ajJAna kara rahA hai / Apake tathA dharma ke Upara hamArI vAstavika zraddhA hai| hamAre lie bhI yahI zreyaskara hai ki hama pitAzrI (rAjA zivaskandhavarmA) ke mArga kA anusaraNa kareM / sAdhu (AcArya kuMdakuMda) para samarpita unakA manaM sAdhutvaM para bhI samarpita huA isalie ve svayaM sAdhu bana gye| parantu una jaisA tIvra- umra puruSArtha karane kA sAmarthya hama apane meM nahIM pA rahe haiN| ataH Apake caraNakamaloM kI dhUla se yaha parvata- pradeza aura kucha kAla taka pavitra hotA rahe aura hamArI pAtratA ko prerita karatA rahe-yaha namra nivedana hai / ApakI kRpA hogI-aisI AzA hai / zramaNasaMgha aura zrAvaka samUha isa namra nivadena ko suna rahA thA, parantu AcAryazrI kI dRSTi pUrvadizA kI ora kendrita thI / rAjakumAra kA nivedana samApta hote hI sabhI kI dRSTi AcArya kI ora AkarSita huI / dUsare hI kSaNa AcArya jisa sthAna para dRSTi lagAye baiThe the, sabhI logoM ne usI ora dekhA to AkAza meM dUra kucha prakAza-sA dikhAyI diyA / kautUhala / jijJAsA se usI ora apalaka dRSTi se dekhate rahane para tejomaya megha ke samAna kucha adbhuta-sA dRzya dikhAyI diyA ! kyA yaha sUrya hai ? nahIM, nhiiN| sUrya to astAcala kI ora Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva Dhala rahA hai / to kyA yaha nakSatra maNDala hai ? nahIM | aho Azcarya ! eka se do ho gye| aisA laga rahA hai ki do prakAzapuMja idhara hI A rahe haiM / jamIna para utara rahe haiN| nahIM, nahIM / jamIna se sparza na karate hue adhara haiM / aho ! mAnavAkRtiyA~ ! nahIM, nahIM / mahAmuni ! nahIM, ye to cAraNazrRddhidhArI muni yugala haiM | dhanya ! dhanya ! ve muni AcAryazrI kI guphA kI ora jA rahe haiN| zramaNakulatilaka AcArya kundakunda ke darzanArtha Aye hoNge| __ aho ! cAraNazrRddhidhArI munirAja bhI isa mAnava-maharSi kI vaMdanA kara rahe haiM / aho ! inake tapa kI mahimA kitanI apAra hai| "bhagavana ! vizvavandha! vande, vande, vande / " kucha kAla mauna dhAraNa kara AcArya kundakunda deva ne nija mati ko antarlIna kiyA / "vizvavandya, bhagavana Adi mere lie prayukta vizeSaNa-upAdhiyA~ mere yogya nahIM haiN| ye upAdhiyoM sambodhanakartA kI mahAnatA ko batAtI haiN|" isa prakAra vicAra karake AcArya kundakundadeva ne cAraNa-muniyoM kI prativandanA kii| cAraNa-muniyoM ne tatkAla unako rokakara kahA"bhagavana yaha kyA ?" "kucha nahIM, yahI yogya hai|" | "isakI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki videkSetrasya kI zrI sImandhara tIrthakara deva ke samosaraNa meM gaNagharadeva kI upasthiti meM Apake abhIkSNa jJAnopayoga kI viziSTa carcA sunakara hI hama apake darzanArtha Aye haiN|" Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva "pUjyapAda gaNadharadeva kI kyA AjJA hai ?" "parama svatantra vItarAga jainadharma meM dIkSita vItarAgI, digambara mahAmunIzvaroM ke bIca bodhya-bodhaka bhAva ko chor3akara anya kisI sambandha ko avakAza hI kahA~ hai ? Apa jaisoM ke lie unakI AjJA kI kyA AvazyakatA haiM ?" 90 cAraNa munidvaya kucha samaya paryaMta mauna rahe, phira nayana nimIlita karake alpasamaya taka vicAra kiyaa| phira munipuMgava kI bhAvanA ko jAnakara gaMbhIratApUrvaka nirNayAtmaka rIti se karNamadhura vANI meM bole"kyA Apako viharamAna tIrthaMkara sarvajJa bhagavAna ke sAkSAta darzana karane kI abhilASA hai ?" "mahAvideha kSetra meM jAne kI abhilASA to tIvra hai hI kintu...... "kintu parantu kyoM ? Apako cAraNamRddhi prApta huI hai| Rddhi ke abhAva meM bhI Apa jaise bhagavatsvarUpa ke lie kauna-sA kArya asaMbhava hai ?" AcArya kundakunda deva ko prApta cAraNazrRddhi kA saMtoSakAraka samAcAra isake pahale kisI ko bhI vidita nahIM thA / cAraNa muniyoM ke mukhakamala se vinirgata isa viSaya ko sunakara zrAvaka samUha aura zramaNa saMgha ko atyAnaMda huaa| sabhI socane lage "isa cAturmAsa meM AtmA kI ugra sAdhanA ke phalasvarUpa yaha Rddhi prApta huI hogI / asAdhAraNa AtmArAdhanA kA phala aisA adbhuta hI hotA hai| isameM ajJAniyoM ko hI Azcarya hotA hai, jJAniyoM ko nahIM / paramopakArI AcArya parameSThI ne apane tapa ke prabhAva se paMcama Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva 81 kAla ko caturtha kAla sA banA diyaa| isa prakAra ke sAdhu-saMtoM se sahita yaha bhArata bhUmi parama punIta hai, dhanya hai / " dekhate-dekhate hI ratna kI prabhA ke samAna una tInoM hI mahAmunIzvaroM ke zarIra se cAroM ora prabhA-balaya phaila gayA / mAno uSAkAlIna lokavyApI bAlabhAskara ke sukhada, sundara aura svarNa - aruNa kiraNoM se vaha parvata kaMcanamaya bana gayA ho / isI aitihAsika AzcaryakArI ghaTanA se isa parvata ko paunUramalai - paunnUrabeTTa yaha nAma milA hogA / ' vaha AbhA - maNDala usI rUpa meM AkAza kI ora bar3hA aura bar3hate-bar3hate Age Age hI calatA rahA / vaha prabhA maNDala ati dUra gayA / prathama to tIna hI RSIzvara tIna kAMtimaya rekhA samAna pratIta ho rahe the, bAda meM do, tadanantara eka hI prakAza-puMjarUpa dRSTigocara ho rahe the| aba to vaha prakAza mAtra nakSatrAkAra hI lagane lagA | anta meM cakSurindriya ke sAmarthya ke abhAva se anaMta AkAza meM AkAra rahita nirAkAra banakara adRzya ho gyaa| isa taraha bhUmigocarI mAnavoM ko mahApuNyodaya se eka aMtarmuhurta paryaMta svargIya saundarya ke avalokana kA saubhAgya prApta huA / isa AzcaryakArI, adbhuta aura apUrva dRzya ko mUka vismaya se dekhanevAle zrAvakasamUha tathA sAdhusaMgha ne svayameva sotsAha AcArya kundakundaM ke nAma kA tIna bAra ucca svaroM meM jaya-jayakAra kiyaa| 1. ponna zabda kA artha sonA (kannar3a tathA tamila bhASA me ) malai - parvata (tamila bhASA meM) beTTa - parvata (kannar3a bhASA meM) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva isa jayaghoSa kI dhvani giri kandaroM meM na samAtI huI anaMta AkAza meM guMjAyamAna ho utthii| ___ jayaghoSa dhvani kI anugUMja ke sAtha hI atyanta karNapriya, lalita, gaMbhIra va spaSTa dhvanitaraMga sAyaMkAlIna zItala havA meM phaila gyii| yaha dhvani pUrva-pazcima, dakSiNa-uttara dasoM dizAoM meM samAna rIti se vyApta ho gayI / dakSiNottara dhruvapradeza bhI isa dhvani se aparicita nahIM rahe / isa maMda, madhura tathA spaSTa dhvanipravAha ko sunanevAloM ke hRdayakapATa sahaja khula gae / aparicita maMjula-manamohaka dhvani sunakara sabhI svayameva maMtramugdha se ho ge| isa anugUMja ne sahaja hI nimnAMkita zlokarUpa meM prasiddhi prApta kii| . maMgalaM bhagavAn vIro, maMgalaM gautamo gnnii| maMgalaM kundakundAryo, jainadharmo'stu maMgalam -11 isa prakAra yaha jJAnagarbhita bhaktiparaka zloka diganta meM phaila gayA / ponnUra parvata para virAjamAna munisaMgha ke mukhakamaloM se bhI yaha zloka punaH punaH mukharita hone lgaa| jo ki Aja bhI bhavyoM kA kaMThahAra banA huA hai aura bhaviSya meM banA rhegaa| zlokakartA ke sambandha meM nahIM kisI ko jJAna thA, na hI jAnane kI utkaMThA aura na hI kartA ko jAnane kA lobha bhI / hove bhI kyoM? ___ saMgha meM sabhI digambara mahA munIzvara Atmarasa ke hI rasika hote haiN| unheM isa prakAra kI aprayojanabhUta jijJAsA nahIM hotii| 1. maMgalaM bhagavado vIro, maMgalaM gautamo gaNI / maMgalaM koNDakuMdAI, jeNhadhammotthu maMgalaM // yaha mUla prAkRta pada uparyukta rIti se saMskRta zlokarUpa meM parivartita huA hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva AcArya kundakunda. deva ne paMcamakAla meM tIrthakara bhagavAna kA sAkSAt darzana kiyaa| pUrva jJAta yathArtha Agama jJAna divyadhvani sunakara spaSTa tathA vizadatA ko prApta huA evaM AtmAnubhUti pragAr3hatA ko prApta huI / evaM jIvoddhAraka anAdinidhana parama satya tatva logoM ko samajhAyA : lipibaddha bhI kiyaa| yaha zAstra lekhana kA kArya vastutattva kA nirNaya karake Atmahita ke mArga meM saMlagna hone ke abhilASI bhavya jIvoM ke lie ekameva mahAna upakArI upAya hai / isalie bhagavAna mahAvIra aura gautama gaNadhara ke bAda AcArya kundakundadeva ko prathama sthAna prApta huA hai yaha ucita hI hai| , ina AcArya ko "kalikAla sarvajJa" jaise mahAna Adara sUcaka zabdoM se zAstroM meM smaraNa kiyA gayA hai / yaha tathya isa vizvAsa ko aura bhI dRr3hatA pradAna karatA hai ki bharatakSetra meM AcArya ke vicaraNa kA jo kAla vikrama kI pahalI zatAbdI nirdhArita kiyA gayA hai, isase bhI unakA kAla prAcIna honA cAhie | svayaM AcArya ne apane bodhapAhur3a graMtha meM apane ko sIseNa yA bhaddabAhussa (bhadrabAhu kA ziSya) sambodhita kiyA hai / isase AcArya kA astitva kAla I. sa. pUrva honA cAhie aisA spaSTa siddha hotA hai| 1. mujhe lagatA hai ki AcArya kundakunda kA kAla vikrama kI prathama zatAbdI se bahuta pUrva kA thA, kyoMki AcArya dvArA racita kisI bhI graMtha meM unhoMne apanA paricaya nahIM diyA hai para bodhapAhur3a kI 61-62vIM gAthAoM ko par3hane ke bAda bodhapAhur3a zrutakevalI bhadrabAhu ke ziSya kI kRti hai aisA jJAta hotA hai| aura bodhapAhur3a yaha graMtha AcArya kundakundadeva kI kRti hai, yaha viSaya nirvivAda hai| isase spaSTa hotA hai ki ve zrutakevalI bhadrabAhu ke ziSya the| isa sthiti meM AcArya kundakunda kA samaya vikrama zatAbdI se bahuta pahale kA hai| zrI rAmaprasAda jaina (aSTapAhur3a bhUmikA, pRSTha 78 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva bodhapAhur3a graMtha kI dharavIM gAthA meM "bAraha aMga kA jJAtA aura caudaha pUrva kA vistAra se pracAra karane vAle zrutakevalI bhagavAna bhadrabAhu (mere) gamakaguru jayavanta raheM !" isa taraha AcArya kundakunda deva ne ghoSaNA kI hai| 4 aMtima zrutakevalI bhadrabAhu ko chor3akara yadi dUsare hI muni, AcArya kundakunda deva ke guru hote to ve apane guru ke rUpa meM unakA nAmollekha avazya karate / kyoMki apane vAstavika guru ko chor3akara zrutakevalI bhadrabAhu ko apane guru ke rUpa meM ghoSita karanA aura svayaM unakA ziSya nahIM hone para bhI apane Apako ziSya ke rUpa meM ghoSita karanA, paMcamahAvrata ke pAlana karanevAle AcArya dvArA kaise saMbhava hogA ? kyoM kareMge ? AcArya ne svayaM samayasAra graMtha ke maMgalAcaraNa meM kahA hai ki "vocchAmi samayapAhur3amiNamo sudakevalI bhaNidaM " arthAt maiM ( kundakunda ) zrutakevalI (bhadrabAhu svAmI) dvArA kahA huA samayapAhur3a kahatA hU~ / AcAryadeva ne sUtrapAhur3a graMtha ke gAthA kramAMka 23 meM kahA hai"vastra dhAraNa karane vAle muni cAhe bhale tIrthaMkara hI kyoM na hoM to bhI ve mokSa prApta nahIM kara sakeMge, kyoMki nagna-digambara bheSa hI mokSamArga hai [2 1. bArasa aMgaviyANaM, caudasa puvvaMga viulavittharaNaM / suyaNANi bhadrabAhu, gamayaguru, bhayavao jayau // 2. Navi sijjhai vatthadharo jiNasAsaNe jai vi hoi titthayaro | jaggo va mokkhamaggo sesA ummaggayA savve // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva 85 usI prakAra isa hI sUtrapAhur3a graMtha ke gAthA kramAMka 18 meM kahA hai- "nagna-digambara avasthA arthAt yathAjAta rUpa avasthA dhAraNa karane vAle muni yadi tilatuSamAtra bhI parigraha grahaNa kareMge to ve nigoda meM jAyeMge / " 1 isa prakAra kI gAthAoM kI racanA kA kAraNa dhArmika kSetra meM utpanna matabheda aura sAdhu samAja meM bar3hatA huA zithilAcAra hI honA cAhie - aisA lagatA hai / itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki aMtima zrutakevalI bhadrabAhu svAmI ne "uttara bhArata meM bAraha varSa kA akAla rahegA" aisA nimittajJAna se jAnA thA / anAdikAla se akhaNDa calI A rahI pavitra digambara sAdhu paramparA ke saMrakSaNa ke lie sanAtana satya, vItarAga jainadharma kI surakSA ke lie apane saMgha ke digambara sAdhu ziSyoM ke sAtha unhoMne dakSiNa bhArata meM padArpaNa kiyA / kintu kucha digambara muni AcArya bhadrabAhu ke sAtha dakSiNa meM nahIM Aye, uttara bhArata meM hI rahe / uttara bhArata meM bhayAnaka akAla ke kAraNa digambara sAdhu avasthA kA nirvAha honA kaThina ho gayA / ataH sAdhu acela avasthA kA tyAga kara sacelaka bana gae - zveta vastroM ko aMgIkAra karane lage / akAla samApti ke bAda svIkRta vastra va anya zithilAcAra kA tyAga nahIM kiyA / ulTA zithilAcAra ko hI dharma kA svarUpa prApta ho-aisA pracAra prAraMbha kiyA / isake lie prAcIna dvAdazAMga ke nAma para kalpita zAstroM kI racanA kI gii| mokSaprApti 1. jahajAyarUvasariso tilanusamittaM Na gihadi hatthesu / jai i appabahuyaM tatto puNa jAi Niggodam // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'AcArya kuMdakuMdadeva kA zithilAcAra sahita sulabha mArga sAmAnyajanoM ko suhAvanA lagane lagA; yaha koI Azcarya kI bAta bhI nahIM hai / 6 satya, sanAtana vItarAga jainadharma aura parama pavitra, tathA nirdoSa sAdhu ke AcAra para prabala AghAta ho rahA thA, yaha AcArya kundakunda ko kaise svIkRta ho sakatA thA ? yaha vikRti dUra ho-aisI dharmabhAvanA dina-pratidina AcArya zrI ke mana meM balavAna hotI jA rahI thii| aise samaya meM guru zrutakevalI bhadrabAhu kA svargavAsa ho gayA / ataH AcArya kundakunda kA uttaradAyitva aura bhI bar3ha gayA / bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita mUla satya vastusvarUpa logoM ke gale utAranA evaM use lipibaddha karanA aura nirgrantha sAdhu paramparA ko yathAvasthita surakSita rakhanA evaM bhaviSya ke lie bar3hAte rahanA ina bAtoM kI anivArya AvazyakatA AcArya ko tIvratA se mahasUsa huI / ataH janajAgRti aura dharmapracAra ke lie pUrNa bhArata meM vihAra kiyA / mUla acela - nirgrantha paramparA ko janamAnasa meM sarvopari sthAna rahe - isa bhAvanA se satzAstroM kI racanA bhI kI / sacela / zvetAmbara paramparA kA khuleAma - spaSTa virodha kiyA / samagra aSTapAhur3a graMtha eka dRSTi se AcAra saMhitA hI hai| isa graMtha kA viSaya hI munirAja kA AcAra-vicAra, vihAra, ciMtana evaM svarUpa hI hai / isI kAraNa usa samaya aSTapAhur3a graMtha sacela paramparA ke lie samasyA bana gayA thA / AcArya kundakunda deva kI mahimA prAcInatA aura arvAcInatA para siddha hone lAyaka kRtrima banAvaTI aura paropajIvI nahIM hai| unakI mahimA unake pratipAdita parama satya va sarvathA nirAbAdha vastusvarUpa Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva tathA sAkSAta AnaMdadAyaka parama adhyAtma para adhiSThita hai| AcArya dvArA prarUpita evaM unase svayaM anubhUta mArga kA jIvana meM jo koI upayoga karegA vaha to svayaM sukhI hogA hI aura anya janoM ke sukha-sAdhana ke lie nimitta bhI banegA yaha vastusthiti hai| isakA anubhava pratyeka vyakti ko apane jIvana meM karanA Avazyaka hai| yahA~ udhAra evaM aMdhazraddhA kA kucha kAma nahIM hai| AcAryadeva kA cAraNa muni yugala ke sAtha videha kSetra kI aura gamana ho jAne ke bAda bhakta samudAya unake pratyAgamana kI nirantara pratIkSA kara rahA thA / AcAryadeva kA zubhAgamana kaba hogA aisI utkaMThA sabake manomaMdira meM akhaNDa rUpa se uchala rahI thI / aura dina-pratidina bar3hatI jA rahI thI / jijJAsA dina-dUnI rAta caugunI hotI jA rahI thI / tathApi gurudeva ke Agamana viSayaka kucha bhI saMketa prApta nahIM ho rahA thA / AcArya zrI ke viraha kA eka-eka kSaNa eka-eka yuga ke samAna zrAvaka samUha ko khaTakatA thaa| munisaMgha ko gurudarzana kI abhilASA thI hI / aisI manaHsthiti meM eka-eka karake sAta dina bIta ge| AThaveM dina sabane subaha se sAyaMkAla paryaMta AkAza kI ora se apanI dRSTi haTAI hI nahIM / "hama bhojana banAne athavA bhojana karane baiTheMge aura yadi itane meM hI gurudeva kA Agamana ho gayA to hama unake darzana se vaMcita raha jAveMge" ina vicAroM se zrAvaka-zrAvikAoM ne to bhojana kA tyAga hI kara diyA / saMghastha munirAjoM ko to AhAra ke lie gAMva kI ora jAne kA vikalpa hI nahIM uThA / AThaveM dina kA bhI sUryAsta ho gayA / mAtra nirAzA hI hAtha lgii| nirAzA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva ke sAmrAjya meM AzA kI kiraNa ke sahAre rAta bhara jAgRta rahate hue rAtri vyatIta kii| eka saptAha kI pratIkSA ke bAda Aja AcArya deva padhAreMge hI isa AzA se hajAroM-zrAvaka jana Asa-pAsa ke gAMvoM se ekatrita ho gaye / aura ve parvata para hI ruke rahe; ghara lauTe hI nhiiN|| * AkAza meM kabhI kadAcita ulkApAta hotA athavA khadyota-juganU camakate to sabhI cauMkakara usa ora hI dekhane lagate / tIvra utkaMThA ke sAtha pratIkSA ke bAvajUda bhI AcAryazrI kA zubhAgamana huA hI nahIM / rAta bItatI hI jA rahI thii| prabhAta kAlIna prakAza maMda-maMda gati se AnA cAhatA thA / svarNa kirITa dhAraNa kie hue uSA kAla kA Agamana huA / pakSI samUha ne suprabhAta kA gAna kiyA / taru-latAoM meM navIna caitanya kA saMcAra huA / sUrya ke zubhAgamana kA samaya samIpa thA / usa samaya AkAza meM dUra kahIM samudbhUta koI AnaMdakArI, maMda, madhura dhvani taraMga ko adhIratA se sunA aura tatkAla dhvanitaraMga kI dizA meM apanI dRSTi lagAyI / ___jyotirloka se mAnoM nakSatra maNDala hI utara kara A rahA hoaisA prakAzapuMja bhUmi para utara AyA / sabakI AMkheM AzcaryakAraka dRSTi se usa jyotipuMja ko hI dekha rahI thiiN| samIpa Ate-Ate vaha jyotipuMja manuSyAkAra dikhane lagA | use dekhakara harSolhAsapUrvaka janasamUha ne "AcArya bhagavAna kI jaya ! kundakunda bhagavAna kI jaya!" aisA udghoSa kiyA / loga bAra-bAra jayaghoSa karane meM atyaMta AnaMda kA anubhava kara rahe the| sabhI AnaMda vibhora ho gaye the / isa udghoSa dhvani ke pazcima parvata zreNI para TakarAkara pratidhvanirUpa se Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___86 AcArya kuMdakuMdadeva vApasa Ane ke pUrva hI AcAryadeva AkAza se utara kara paunnUra parvata para A gaye / usI samaya udayAcala para bAlabhAskara udita hue / isa jJAnabhAskara ke dhavala kiraNoM kA pratispardhI banakara tujhe ina rakta kiraNoM kA ugalanA zobhA nahIM detA-aisA jAnakara usa nirmala nIla gagana meM chipe hue kAle meghakhaNDa ne tatkAla bAlabhAskara ko AvRtta kara diyaa| ___ AcArya bhagavAna usa dina videha kSetra se bharatakSetra lauTe the / ata: isa madhura smRti prItyartha usa dina sabhI ne sarvatra mahotsava manAyA / huMDAavasarpiNI ke nikRSTa isa paMcamakAla meM janma lekara bhI tIrthaMkara bhagavAna kA sAkSAta sAnidhya prApta kara darzana kara divyadhvani kA lAbha liyA / isa kAraNa caturvidha saMgha ne AcAryadeva ko "kalikAlasarvajJa", upAdhi se vibhUSita karake apane ko gauravAnvita maanaa| AcAryadeva jisa parvata se videhakSetra gaye the aura vahA~ se lauTakara jisa parvata para Aye the. tapasyA kI thI, zAstra-racanA kI thI vaha paunnUra parvata vartamAna samaya meM tamilanADa prAnta meM hai| yaha parvata madrAsa se 130 kilomITara dUrI para aura vandevAsa gAMva se kevala 8 kilomITara aMtara para hai | parvata ke pAsa hI ponnura parvata kI sIr3hiyA~ prAraMbha hotI haiM / basa aDDe se 50 phITa kI dUrI para hI ponnura parvata kI sIDhiyA~ prAraMbha hotI haiN| nIce jamIna se parvata para pahuMcane ke lie kula 325 sIr3hiyA~ haiN| __ parvata zikhara para do hajAra varSa se bhI purAnA campaka nAma kA vRkSa hai / isa vRkSa ke pAsa hI AcArya zrI kundakunda deva kI atyanta Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xa AcArya kuMdakuMdadeva prAcIna, atidIrgha, pavitra caraNapAdukAeM haiM / isa parama pavitra caraNacinhoM para IsavI san 1670 meM maNDapa kI racanA huI hai| ina caraNa pAdukAoM ke dakSiNa dizA meM lagabhaga sau sau phITa kI dUrI para do prAkRtika guphAeM haiM, jinameM caukAkAra bar3I zilAe~ haiM / guphA kA antarbhAga dekhate hI isI zilAkhaNDa para baiThakara AcArya puMgava ne tapasyA kI thI- yaha viSaya spaSTa samajha meM A jAtA hai / isa guphA meM eka sAtha eka hI manuSya praveza kara sakatA hai, vaha bhI namakara | guphA ke andara bhI eka hI vyakti tapasyA- dhyAna ke lie baiTha sakatA hai / guphA ke praveza dvAra ke pAsa eka bar3I caTTAna hone se guphA ke pAsa jAne para bhI yahA~ guphA hai - aisA jJAna nahIM ho paataa| AsapAsa kA parisara, guphA kA antara bhAga dekhakara dhyAna ke lie sarvottama jagaha hai - aisA manomana - hArdika vicAra Aye binA nahIM rhtaa| parvata kI pazcima dizA meM ponnUra gAMva hai| yaha gAMva pahAr3a se pA~ca kilomITara dUrI para hai / parvata kI pUrva dizA se hI parvata para car3hanA-utaranA saMbhava hai| pazcima dizA se pahAr3a para utarakara ponnUra pahuMcanA zakya nahIM hai, kyoMki rAstA nahIM hai / paunnUra gAMva meM zrI pArzvanAtha digambara jaina mandira hai| maMdira meM bArahavIM zatAbdI kA eka zilAlekha hai / isa zilAlekha meM "zrI pArzvanAtha jinabimba kA paunnUra parvata para le jAkara abhiSeka pUjA kI hai" aisA ullekha milatA hai / dUsarA satarahavIM zatAbdI kA zilAlekha - usameM "AdinAtha kanakamalai AlavA" ke maMdira kA jIrNoddhAra kiyA gayA hai- aisA utkIrNa kiyA huA hai / 500 varSa pUrva parvata para mahAbhiSeka huA thA aisA bhAva eka anya zilAlekha meM spaSTa milatA hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 AcArya kuMdakuMdadeva 61 aba vartamAna kAla meM bhI isa parvata para prativarSa maMdarapuSpa nAmaka utsava sAmAnyata: janavarI mAha meM manAyA jAtA hai| jisa prakAra uttara bhArata meM caitra mahIne meM varSa kA prAraMbha mAnate haiM usI prakAra tamilavAsI tayI mAsa se varSa kA prAraMbha mAnate haiM / isa utsava meM hajAroM loga ikaTThe hote haiM / aura AcArya zrI kI caraNa pAdukAoM para puSpAMjali arpita karake apanI zraddhA-bhakti vyakta karate haiM / isa parvata kI pUrva dizA se tamilanADa pradeza kI moTaragAr3iyAM ponnUra roDa se AyA-jAyA karatI haiM | usI rAste para eka vidyArthI nilaya hai / isameM vidyArthI dhArmika aura laukika adhyayana karate haiN| yahIM para eka vizAla jaina mandira hai| usameM tIrthaMkara AdinAtha, sImandhara, zAntinAtha, pArzvanAtha aura bAhubalI bhagavAna kI mUrtiyA~ haiN| maMdira kI vyavasthA uttama hai| isa vidyArthI-nilaya ke grantha bhaMDAra meM lagabhaga pA~ca sau tAr3apatrIya graMtha haiM / ye sabhI graMtha prAkRta, saMskRta bhASA meM aura graMthilipi meM likhe gae haiN| prAbhRta traya kI mUla bhASA prAkRta, lipi graMthi aura una para TIkA tamila bhASA meM likhI gaI hai | yahA~ grantha to saMgraha karake rakhe gaye haiM, para zodha kArya nahIM cala rahA hai| yahAM ke kAryakartAoM kA kahanA hai ki "granthi lipi ko jAnane vAle vidvAna bahuta virala haiN| tamila tathA kannar3a prAntIya saMsthAoM ko AcArya kundakunda viSayaka zodha-khoja kArya vizeSa rIti se karanA Avazyaka hai| isase bhUgarbha se prApta avazeSoM tathA tADapatrIya granthoM se prApta jAnakArI ke AdhAra se kucha nae prameya hAtha laga sakate haiN| hindI prAntIya saMsthAoM Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva ko tamila tathA kannar3a bhASA bhASiyoM ko isa kArya ke lie preraNA denA Avazyaka hai| AcArya kundakunda ke videha gamanaviSayaka aneka aitihAsika pramANa pRthvI ke garbha meM luptaprAya ho gaye haiM, jo kucha pramANa, Agama aura zilAlekha meM abhI bhI maujUda haiM; unakA yahA~ ullekha kiyA jA rahA hai| vikrama saMvat dasavIM zatAbdI ke devasenAcArya ne darzanasAra grantha meM likhA hai : jaI paumaNaMdiNAho sImaMdharasAmidivvaNANeNa / Na vivohaI to samaNA kahaM sumaggaM payANaMti // artha : yadi sImaMdhara svAmI (mahAvideha kSetra meM vidyamAna tIrthaMkaradeva) se prApta hue divyajJAna dvArA zrI padmanaMdinAtha (zrI kundakundAcArya) ne bodha nahIM diyA hotA to munijana sacce mArga ko kaise prApta karate? bArahavIM zatAbdI ke jayasenAcArya paMcAstikAya TIkA ke prAraMbha meM likhate haiM : "atha zrIkumAranaMdisiddhAntadevaziSyaiH prasiddhakathAnyAyena pUrvavidehaM gatvA vItarAgasarvajJazrIsImaMdharasvAmitIrthakaraparamadevaMdRSTvAtanmukhakamalavinirgata divyavANI zravaNAvadhAritapadArthAt zuddhAtmatattvAdisArthaM gRhItvA punarapyAgataiH zrImatkundakundAcAryadevaiH padmanandyAdyaparAbhi dheyairantastatvavahitattvagauNamukhyapratipatyarthamathavA zivakumAramahArAjA disaMkSeparuciziSyapratibodhanArtha viracyate Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva paMcAstikAya - tAtparyavyAkhyAnaM kathyate / artha :- " zrI kumAranaMdisiddhAntadeva ke ziSya prasiddhakathAnyAya se pUrva videha kSetra jAkara vItarAga sarvajJa zrI sImandhara svAmI tIrthaMkara paramadeva ke darzana kara unake mukhakamala se nisRta divyadhvani ke zravaNa se zuddhAtmAdi tatvoM ke sAtha padArthoM kI avadhAraNa kara samAgata zrI padmanaMdI Adi haiM apara nAma jinake una zrI kundakundacAryadeva ke dvArA antastatva aura bahitatva ko mukhya aura gauNa pratipatti ke lie athavA zivakumAra mahArAja Adi saMkSepa rucivAle ziSyoM ko samajhAne ke lie racita paMcAstikAya prAbhRta zAstra meM adhikAroM ke anusAra yathAkrama se tAtparyArtha kA vyAkhyAna kiyA jAtA hai / prAbhRtazAstre 63 yathAkrameNA dhikArazuddhipUrvakaM SaTprAbhRta ke saMskRta TIkAkAra zrI zrutasAgarasUri apanI TIkA ke anta meM likhate haiM : "" "zrIpadmanandikundakundAcAryavakragrIvAcAryailAcAryagRddhapicchA cArya nAma paMcaka virA jitena caturaMgulAkAzagamanardvinA pUrvavidehapuNDarIkNiInagaravanditasImandharA paranAmasvayaMprabhajinenatacchutajJAna saMbodhitabharatavarSabhavyajIvena zrIjinacandrasUribhaTTArakapaTTAbharaNabhUtena kalikAlasarvajJena viracite prAbhRta granthe............... artha :- zrI padmanaMdI kundakundAcArya, vakragrIvAcArya, lAcArya evaM gRddhapicchAcArya paMcanAmadhArI, jamIna se cAra aMgula Upara AkAza meM calane kI RRddhi ke dhArI, pUrvavideha kI puNDarIkiNInagarI meM virAjita sImandhara aparanAma svayaMprabha tIrthakara se prApta jJAna se Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva bharatakSetra ke bhavya jIvoM ko sambodhita karanevAle zrI jinacandrasUri bhaTTAraka ke paTTe ke AbharaNa, kalikAlasarvajJa (zrI kundakundAcArya deva) racita SaTaprAbhRta grantha meM .......... somasena purANa meM nimna prakAra ullekha milatA hai : 64 kundakundamuniM vande caturaMgulacAriNam / kalikAle kRtaM yena vAtsalyaM sarvajantuSu // artha : kalikAla ( paMcamakAla) meM jinhoMne sarva prANiyoM para vAtsalya kiyA aura jo jamIna se cAra aMgula adhara gamana karate the, aise kundakunda muni kI maiM vaMdanA karatA hU~ / bIsavIM zatAbdI ke AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI AcArya kundakunda ke sAhitya kA gahana adhyayana ke bAda apane pravacanoM (pravacanaratnAkara bhAga } pRSTha 81) tathA carcA meM punaH punaH kahate the : "bhagavAna zrI kundakundAcAryadeva do hajAra varSa pUrva bharatakSetra meM hue the / ve sadeha mahAvideha kSetra meM bhagavAna sImandhara svAmI ke samozaraNa meM gae the / mahAvideha kSetra meM bhagavAna sImandhara svAmI abhI bhI arahaMta pada meM virAjamAna haiN| unakI 500 dhanuSa kI kAyA va eka karor3a pUrva kI Ayu hai / una sImaMdhara paramAtmA kI sadaiva divyadhvani khiratI hai | vahAM saMvat 46 meM kundakundAcArya gaye the / ve ATha dina vahAM rahe the / vahA~ bhagavAna kI vANI sunakara bharatakSetra meM aaye| yahA~ Akara zAstra bnaayeN| yaha kapolakalpanA nahIM, vastusthiti hai / pratyakSa satya hai / " Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva vanyo vibhurbhuvi na kairiha koNDakunda: kundaprabhApraNayakIrti vibhUSitAza | yazcArucAraNakarAmbuja caMcarIka zcakre zrutasya bharate prayata: pratiSThAm // -candragiri zilAlekha 54/67 artha :-kundapuSSa kI prabhA dhAraNa karanevAlI jinakI kIrti ke dvArA dizAyeM vibhUSita huI haiM, jo cAraNoM ke cAraNaRdvidhArI mahAmuniyoM ke sundara kara-kamaloM ke bhramara the aura jina pavitra AtmA ne bharatakSetra meM zruta kI pratiSThA kI hai, ve vibhu kundakunda isa pRthvI para kisake dvArA vandya nahIM hai ? ................koNDakundo yatIndraH / rajobhiraspRSTatamatvamantarvAhyo'pi saMvyajayituM yatIzaH / rajA padaM bhUmitalaM vihAya cacAra manye caturaMgalaM saH // -zravaNabelagola zilAlekha 105 artha :-yatIzvara (AcArya kundakundadeva) rajasthAna-pRthvItala ko chor3akara cAra aMgula Upara gamana karate the, jisameM maiM samajhatA hU~ ki ve antara aura bAhya raja se atyanta aspRSTatA vyakta karate the arthAt ve aMtaraMga meM rAgAdi mala se tathA bAhya meM dhUla se aspRSTa the| tasyAnvaye bhUvidate babhUva yA padmanaMdi prathamAbhidhAnaH / zrIkoNDakundAdi munIzvarAkhyastatsayaMmAdudgatatAraNaddhiM // -zravaNabelagola zilAlekha 40/60 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva artha :- jinakA nAma prAraMbha se padmanaMdi thaa| bAda meM jinheM koNDakunda munizreSTha yaha nAmAbhidhAna prApta huaa| muni avasthA ke saMyama se jinheM cAraNaRddhi prApta huI thI, aise bhUloka meM prasiddha...... zrIpadmanaMdItyanavadyanAmAcAryazabdottara koNDakundaH / dvitIyamAsIdabhidhAnamudyaccaritrasaMjAtasudhAraNArddhi // - zravaNabelagola zilAlekha 42 / 43 / 47 / 50 artha :- nirdoSa aura utsphUrta cAritra se jinheM uttama cAraNaRddhi kI prApti huI thI aura jinheM padmanandi aisA nirdoSa nAmAbhidhAna thA, inakA hI dUsarA nAma AcArya koNDakunda thA / AcArya kundakundadeva apane samyak tapAnuSThAna ke sAmarthya se anupama - alaukika videhakSetra meM gaye / vahA~ tIrthakara sImandhara bhagavAna I ke samavazaraNa meM ATha dina rhe| bhagavAna kI divyadhvani sAkSAt zravaNakara mana to santuSTa huA hI thA aura AtmA bhI AnaMdita ho uThI / AcAryadeva sadA jJAna, dhyAna evaM taponuSThAnoM meM to nirata rahate the hI, bhagavAna ke sAkSAt sAnidhya se unakI AtmAnubhUti bhI pragAr3hatA ko prApta huI | sone meM suhAgA yaha lokokti caritArtha ho gayI / 66 adhyAtmavidyA eka anupama AnaMdadAyaka rasAyana hai | adhyAtma, AtmasudhArasa nAmaka alaukika amRta hai| isake avalambana se hI jIva svAtmAnubhavarUpa AnaMdarasa kA pAna karatA hai / yaha AnaMda nirvikalpa, zabdAtIta aura svAnubhavagamya hai / cirakAla se sukha ke lie utkaNThita bhavya AtmA adhyAtma se hI sukhI hotA hai, yaha ' Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva abhiprAya aneka jJAnI mahAmanISiyoM kA svAnubhUta viSaya haiM / jijJAsu pAtra jIvoM ko jIvana meM isa vidhA ko sAkSAt anubhava karake nirNaya karanA cAhie / yahA~ andhAnukaraNa aura AjJA ko sthAna nahIM hai, parIkSA aura pratyakSa anubhava kI pradhAnatA hai / adhyAtma meM parAvalambana ko koI sthAna nahIM hai / sAmAnyataH AtmA kI tIna avasthAeM hotI haiM- bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA / 67 bahirAtmA avasthA meM jIva apane nija jJAMtA - dRSTA svabhAva ko arthAt jJAnanidhi bhagavAna AtmA ko bhUlakara acetana zarIrAdi parapadArthoM meM Atmabuddhi karatA hai / isa kAraNa caturgatirUpa saMsAra meM paribhramaNa karatA huA atyaMta asahya aura bhayaMkara duHkha kA anubhava karatA hai / duHkha sahA to nahIM jAtA, paravazatA se bhogatA hai| kare bhI kyA ? apane ajJAna se duHkha bhoganA par3atA hai, ajJAna chor3e binA duHkha se chuTakArA bhI kaise aura kyoM ho ? kabhI kahatA hai rogI zarIra se dukha hai, kabhI bolatA hai pratikUla vAtAvaraNa va padArthoM se duHkha ho rahA hai| kabhI kadAcit zAstra ke par3hakara bhI mAnatA rahatA hai- mujhe karma hairAna kara rahe haiN| duHkha vAstavika kAraNa kA yathArtha jJAna na hone se vyartha pralApa karatA rahatA hai / sukha ke sacce upAya ko samajhatA nahIM, yaha bahirAtma avasthA duHkha kA mUla kAraNa hai / isa ajJAna se mukta hokara jaba jIva nija zuddhAtmasvarUpa kA yathArtha zraddhAna jJAna karatA hai, taba antarAtmA banatA hai| zuddhAtmasvarUpa kA anubhava karatA hai| zuddhAtmarasika hone se mokSamArgI hotA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva - - - - - - - - - - - hai| zarIra, dhana-vaibhavAdi acetana vastu athavA putra, mitrAdi cetn| padArtho ko sukha-duHkha kA kAraNa na mAnatA huA sarva padArthoM kA ! svataMtra pariNamana rUpa yathArtha vastusvarUpa kA zraddhAna jJAna hI sukh| kA kAraNa hai aisA nirNaya pUrvaka mAnatA hai| arthAt dhArmika hotA. hai, yaha dvitIya avasthA antarAtmA rUpa hai| antarAtmA AtmalInatA dvArA apanA puruSArtha bar3hAtA rahatA hai| jIvana zuddhAtmadhyAnamaya banAtA jAtA hai | pahale se hI paradravya se zraddhA apekSA se: parAvRtta to thA hI, aba cAritra kI apekSA se bhI paradravyoM se sarvathA parAvRtta hotA huA AtmaramaNatArUpa dhyAnAgni se karmakalaMka ko jalAkara anaMta catuSTayasvarUpa Atmanidhi prApta karake paramAtmA ho jAtA hai| ___ AcAryadeva mukhyataH zuddhAtmAnubhava rUpa nirmala jala pravAha meM nimagna rahate the; tathApi jaba AtmadhyAna se bAhara Ate the tava saMsArI ajJAnI jIvoM kI AtmarasazUnya mahApApa svarUpa mithyAtva pariNati ko jAnate the / mithyAtvapariNatirUpa duHkha dAvAnala meM dagdha duHkhI jIvoM ko dekhakara unakA citta kSaNa bhara ke lie karuNAmaya ho jAtA thaa| unheM duHkhI jIvoM ko sukha kA saccA upAya batAnA hI cAhie, aisI tIvra dayA bhAvanA utpanna hotI thI / isalie sva-para bhedavijJAnajanya AtmAnubhava ke sAmarthya se Atmatatva kA rahasya dharmalobhI-yAcaka jIvoM ko upadeza ke samaya apane amRtamayI vacanoM se samajhAte the / tathApi AcAryadeva kI karuNA vizeSa hone se kevala zAbdika upadeza karane se unheM saMtoSa nahIM thaa| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakudadeva . . zuddhAtmasvarUpa kA yathArtha bodha dene meM samartha mahAna zAstra kI racanA karane kI tIvra, hArdika aura karuNAmaya abhilASA mana meM puna: punaH utpanna hotI thI / ata: zuddhopayoga se jaba zubhopayoga meM Ate the taba kucha vicAra gAthA baddha karane kA bhAva sahaja hI A jAtA thaa| isa bhAva kA mUrta rUpa hI graMthoM kI racanA ke rUpa meM bhavya jIvoM ko upalabdha hai| isa lokoddhAraka kArya ke kAraNa hI nIla parvata para unake nivAsa kI kAla maryAdA svayameva bar3hane lagI / aura vahA~ AsapAsa rahanevAle dharmapipAsu bhavya jIvoM ko yahI hRdaya se apekSita bhI thaa| isa prakAra pUrva ghATI ke parvata zreNiyoM meM se eka paunnara parvata para hI aneka divasa hI nahIM aneka mahIne vyatIta huye | isa dIrgha kAlAvadhi meM aneka pAhur3a granthoM kI racanA huI / aneka munisaMgha aura zrAvaka-zrAvikA samUha AcAryo ke parama pAvana sAnidhya meM Akara unakI darzana vizuddhi (nirmala zraddhA) samyak jJAna kI prakharatA aura cAritra kI zuddhi jAnakara prabhAvita hote the / unakA upadeza sunakara maMtramugdha se ho jAte the aura apanA jIvana pUrNata: badala gayA; aisA anubhava karate the| jaise pArasamaNi ke sparza se lohA bhI sonA ho jAtA hai, vaise hI kucha pAtra jIva AcAryadeva ke pAvana sAnidhya se saMsAra se virakta hokara vItarAgI saMta ho jAte the| ___ isa prakAra vizAla nIlagiri parvata ke bhinna-bhinna zreNI parvatoM para aneka cAturmAsa pUrNa hue| aneka rAjAoM ne jainadharma dhAraNa kiyA / saikar3oM jaina maMdira bana gaye / jainadharma kI abhUtapUrva prabhAvanA huI / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 AcArya kuMdakuMdadeva sarva samAja AcAryadeva ko sarvajJa samAna samajhatA thA | AcArya viSayaka sabake mana meM atyanta Adara, prIti aura bhakti thI / jisa taraha tillI meM sarvatra tela hI vyApta rahatA hai usI taraha sabake manomaMdira meM AcArya zrI hI samA gaye the| sabake hRdaya-siMhAsana para ekamAtra AcAryadeva hI virAjamAna ho gaye the / aba zramaNa ziromaNi kA isa prAnta se vihAra hogA, aisA anumAna lagAkara Asa pAsa kA samAja alpakAla meM hI AcArya zrI ke caraNoM ke sAnidhya meM upasthita huaa| usa dina AkAza ke madhya bhAga meM sthira huA sUrya, bhramaNa karate-karate mAno thaka jAne ke kAraNa athavA apane kartavya ke parijJAna hone ke kAraNa ati maMda gati se astAcala kI aura apane caraNa bar3hAne lagA / AcArya ke pAsa khar3e hokara amaNasaMgha unake dhyAna TUTane ke samaya kI pratIkSA kara rahA thA / zramaNa-saMgha ke pIche zrAvaka-zrAvikAoM kA samUha bhI darzana ke lie ati utkaMThita hokara khar3A thA / apAra janasamUha thA lekina gaMbhIra zAMti bhI thii| koI kisI ke sAtha na to bAta hI karate the aura na eka-dUsare kI ora dekhate hI the / saba bhaktoM kI A~khoM meM eka AcAryadeva hI samAye hue the / mAno A~khoM ko aura kisI ko dekhanA abhISTa nahIM thA / ruci hI nahIM thI/icchA bhI nahIM thI, AvazyakatA bhI nahIM thii| alpAvadhi meM anapekSita apAra janasamUha ko ikaTThe hue dekhakara sabhI ko Azcarya huA / AcAryadeva ke vihAra kA anumAna lagAkara sabhI ke mukha para udvega va nirAzA kI chAyA phaila gii| kisI ko kisI se kucha Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva kahane kA dhairya hI nahIM thA / bolane kI bhAvanA kahA~ lupta ho gayI thI, kucha patA hI nahIM calatA thaa| svecchAvihArI, svataMtravRttivAle, digambara sAdhu ko koI kyA kaha sakatA hai ? kadAcida koI dhairya se sAdhu se kucha kaheM to unake mana meM kisI kI bAta sunane yogya rAga hI nahIM rahatA, to ve sune bhI kaise ? dhanya ! dhanya ! munidazA ! jo hotA thA vaha ho rahA thaa| use mauna rIti se jAna lenA hI gRhasthoM kA kartavya thA / AcAryazrI bAhyataH janasamUha ke bIca meM the, to bhI ve antarmuhUrta meM alaukika AtmAnaMda ke lie antastala meM jAte the| phira bAhara AnA hotA thA / sAdhu mahApuruSoM kA jIvana svabhAvataH aisA hI hotA hai| 101 sUrya apane prakhara kiraNoM kI saumya karate hue pazcima dizA kI ora tIvra gati se gamana kara rahA thaa| usa samaya AtmasamAdhi se bAhara Akara AcArya mahArAja ne ikaTThe hue janasamUha ko dekhA aura ve khar3e ho gae / tatkAla hI janasamUha ne AcAryazrI kA jaya jayakAra kiyA ! vAtAvaraNa jayadhvani se mukharita huA / AcArya zrI ke caraNa bhI sUrya kA anusaraNa karate hue pazcima dizA kI ora bddh'e| vihAra prAraMbha huA / AcAryazrI kA anusaraNa karatA huA dramila saMgha bhI pUrva ghATI se pazcima ghATI kI ora Age-Age bddh'aa| digambara dIkSA dhAraNa kie hue zivaskandhavarmA Adi muni bhI chAyA kI taraha AcAryazrI kA anusaraNa kara rahe the / zramaNa mahAsaMgha tamilanADa se tulunADa kI tarapha vihAra kara rahA thA / " are ! hamAre malaya deza se dharma hI nikalA jA rahA hai| bhAgya bhI hameM chor3akara bhAga rahA hai| yadi hamAre deza meM jIvana meM dharma hI Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 AcArya kuMdakuMdadeva nahIM rahegA to anya vastuoM ko lekara hameM kyA karanA hai ? itane kAla taka AcArya deva ke pavitra samparka meM rahakara hamane kyA sAdhya kiyA? kyA samajhA ? kucha bhI nahIM ? isa prakAra kI AtmavaMcanA se hAni kisakI hogI? isase duHkha bhogane kA durdhara prasaMga kisake Upara gujaregA?" isaprakAra aneka prajJAcakSu loga gaMbhIratA se socate the| saMsAra kI asAratA ko jAnakara kucha Asanna bhavya jIva chAyA kI taraha AcArya ke anugAmI ho rahe the| apanA mAnava jIvana sArthaka banA rahe the / kucha loga vApasa ghara Aye / kucha loga nirNaya karane meM asamartha hone ke kAraNa mArga ke madhya meM sthita hokara vicAra kara rahe the| Age jAnevAle kA jIvana ujjavala bana gayA, ve Atmonnati ke patha para Age bar3ha gae / vApasa AnevAle ghara pahu~ca gaye / parantu abhI bhI vicAra karane vAle kucha loga madhya meM hI khar3e the| AcAryadeva kA saMgha grAma, nagara, maDamba, pattana, droNAmukha ityAdi sthAnoM meM bhavya jIvoM ko sambodhita karatA huA parvatapradezoM meM tathA vana-jagaloM meM ThaharatA huA pUrva se pazcima kI ora jA rahA thaa| jahA~ bhI saMgha jAtA thA vahA~ apAra janasamUha ekatrita hotA jA rahA thA / sAdhu-saMtoM ke durlabha darzana kA saMtoSa unake mana meM samA hI nahIM pAtA thA / ata: vaha bhakti aura zrAvakAcAra ke rUpa meM samAja meM phailatA thA / darzanArthI sAdhu samAgama se apanA jIvana dhanya huA -aisA anubhava karate the| AcAryadeva kA kahIM-kahIM mahAna upakArI sAragarmita mArmika upadeza bhI hotA thA / aneka Asanna bhavya jIva vAstavika vastusvarUpa Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 AcArya kuMdakuMdadeva ko jAnakara vairAgya pariNAma dRr3ha hone se saMgha meM samAviSTa hote the| jitanI mAtrA meM zrAvakasamUha ziSTa saMskArita hotA jA rahA thA utanI hI mAtrA meM munisaMgha vizAla hotA jA rahA thA / isa taraha saMgha svayameva bar3ha rahA thA / saMgha bar3A banAne kA vikalpa kisI ko thA hI nahIM, mAtra apanI vItarAgatA bar3hAne kA prayAsa aho-rAtri calatA thA / piDatha deza se vihAra karate-karate usI deza meM eka cAturmAsa bhI kiyA / isa taraha aneka jagaha vana-jaMgaloM meM aneka cAturmAsa karate karate arthAt satata dharmAmRta kI varSA karate-karate sAtvika alaukika AnaMda samAja ko dete hue saMgha ko kalyANakAraka vihAra ho rahA thaa| sAdhu-saMgha ne pazcimI ghATa ke hiMsaka pazuoM ke vAsa sthAnabhUta aneka vana-pradezoM meM nirbhayatA se nivAsa karate hue Agumbe ghATa ke mArga se atyunnata parvata para ArohaNa kiyA / vahA~ eka dina saMgha ne vizrAma kiyaa| vahA~ se ghATa utara kara "tIrthahallI" nAmaka gAMva meM AhAra ke lie saMgha AyA / AhAra ke pazcAta tatkAla hI munisaMgha vana-jaMgala kI ora calA gayA / dUsare dina guDDekerI ke pAsa vAle rAste se saMgha Age jAne ke lie soca hI rahA thA, ki itane meM AcAryadeva parvata-zreNI ke kisI Antarika AkarSaNa se prabhAvita hokara aneka choTe-bar3e patthara aura kaMkar3oM se sahita tathA kA~ToM se vyApta mArga se calane lage / parvata samAna caTTAnoM aura gahare bhayAnakaM gatoM kI cintA na karate hue Age bar3ha rahe the / isa nivir3a, bhISaNa vana meM paidala rAstA bhI kahA~ se hotA? vahA~ se kauna gujaratA hogA ki jisake calane se vahA~ paidala rAstA banatA? Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva vahA~ paidala rAstA nirmANa karane kI loka kalyANakArI bhAvanA bhI nahIM thI / laukikarUpa se sukhadAyaka kucha kArya karane kI bhAvanA- abhilASA alaukika mahApuruSoM ko hotA hI nhiiN| vAstavika tathA zAzvata sukha ke avinAzI upAya kA janasAmAnya ko jJAna karAne kA aMtaraMga abhiprAya unake vizAla karuNAmaya mano-maMdira maiM hamezA banA rahatA hai| avinAzI AtmakalyANa ke sAmane yaha alaukika karuNAmaya vicAra bhI gauNa ho jAtA hai| isalie pIche mur3e binA aura usa kuMdAdri kI U~cAI kI ginatI na karate hue parvata para gaye / 104 aho ! AzcaryakAraka dRzya ! vaha parvata ina mahAmunIzvaroM ke pAda sparza se mAno "kundana" parvata ho gyaa| parvata para suvarNa veSThita mANikya ratna kI taraha jinAlaya meM zobhAyamAna bhagavAna pArzvanAtha kI vItarAgI manohara mUrti ko dekhA / AcAryazrI ne bhaktibhAva se bhagavAna ke caraNoM kI vandanA kii| vahIM tapasyA ke lie khar3e ho gaesAdhanA / siddhi meM magna ho gae / : AcAryadeva ke pIche-pIche hI sAghu samUha aura aparimita zrAvakasamudAya parvata para car3hakara usa divya manohara dRzya ko dekhakara Azcaryacakita huaa| usa parvata-zikhara para sadA jalapUrati, dharmatIrtha sadRza dhavala varNa se zobhAyamAna, vizAla sarovara ko dekhA / yaha sarovara Aja pApavicchedaka sarovara nAma se prasiddha hai| isa giri zikhara ke Upara se sUryodaya aura sUryAsta ko aura saMhay parvata kI vipula zreNiyoM kI sundaratA ko apane jIvana meM eka bAra avazya dekhanA hI cAhie aisA yaha manohArI dRzya hai| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -105 AcArya kuMdakuMdadeva usI prakAra zrI pArzvanAtha digambara jaina maMdira kI manojJatA, zreSTha vAstukalA se alaMkRta mAnastambha aura mAnavaloka ko bhulAkara AtmasvarUpa kI nirAkAratA ko batAnevAlA nIlAkAza bhI bahuta hI manohara hai| isa prakAra nisarga saundarya kI goda meM naisargika, nirmala, nija AtmA kA bodha karanA sulabha hai| vizva ke sabhI mata pravartaka satya kI khoja ke lie nisarga para avalambita haiM, nisarga kI zaraNa meM hI gaye haiN| naisargika /prAkRtika/ akRtrima sthAna ko hI Atmasiddhi ke lie uttama mAnA gayA hai| kRtrima nAgarikatA meM rahakara Ajataka kisI ne bhI sarvottama Atmasiddhi prApta nahIM kI, Aja bhI prApta karatA huA koI dekhane meM nahIM AtA / nagaroM meM nATakIya nAgarikatA rahatI hai, jaba ki vana meM satya-svAbhAvikatA / ata: AtmahitaiSI mahApuruSa nagara chor3akara vana kA Azraya lete haiN| jainadharma to vastudharma hai| vastudharma to parama svataMtra, sukhadAyaka aura svAbhAvika hotA hai| isIlie jainadharmAvalambI sabhI sAdhu-saMta kRtrima nAgarikatA kA svarUpa jAnakara usakA tyAga karate haiN| vanavAsI, svAbhAvika, svecchA vihArI hAthI kI taraha vana-jaMgaloM meM vihAra karate haiM /nivAsa karate haiN| AtmakalyANa kI sarvotkRSTa sAdhanA kA yahI ekamAtra upAya bhI hai, aura sAdhanA meM pUrNa saphalatA pAne ke lie Avazyaka bhI hai|. * AcArya kundakundadeva bhI kisI nagara ke samIpa vAsa nahIM karate the| kisI durgama, nirjana aura nagara se sudUra sthAna meM nivAsa karate - - - Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 AcArya kuMdakuMdadeva the| do hajAra varSa ke bAda Aja bhI jahA~ jAnA kaThina hai aise sthAnoM meM rahate the| AcAryadeva aba assI varSa ke ho gaye the| jaise-jaise varSa bIta rahe the, vaise-vaise tapAnuSThAna ke phalasvarUpa meM sthiratA aura prajJA meM prakharatA bar3hatI jA rahI thI / aba sAdhanA kI siddhi antima avasthA para pahu~ca gaI thI / ve sarvajJa bhagavAna kI divyadhvani ke rahasya ko apane anubhava pratyakSa se sAkSAt karate hue AnaMdamaya jIvana ke sAtha kAla yApana karate the| __ svAtmAnubhava ke rasAsvAdana ke alaukika Ananda aura usakI adbhuta mahimA ziSya samudAya ko preraNA hetu batAte the / aise apUrva viSaya ko sunakara munigaNa guruvara se aise alabdhapUrva viSaya ko gAthA-nibaddha karane kA anurodha karate the / lokoddhAra kA karuNAbhAva balavAna hone para AcArya gAthA bhI likha dete the| isaprakAra svAbhAvika rIti se eka aitihAsika mahatvapUrNa aura AdhyAtmika grantha racanA kA kArya cala rahA thaa| yadA-kadA darzanArtha AnevAlA zrAvaka samUha unheM lekhana-sAmagrI juTA jAyA karatA thaa| Asa-pAsa vihAra karane vAlA munisaMgha bhI eka athavA do mAha meM ekabAra AcArya mahArAja ke darzana kA lAbha pAkara lauTa jAyA karatA thA / __ kAlacakra divasoM se mAsa, mAsoM se varSa kA nirmANa karatA huA apane kartavya kA nirvAha akhaNDa rUpa se kara rahA thaa| isI kAlAvadhi meM AcAryadeva dvArA nirmita 275 gAthAoM kA eka grantha pUrNa huA jisakA nAma pravacanasAra graMthAdhirAja hai / isa graMtha meM sarvajJa bhagavAna kI divyadhvani kA sAra bharA hai / (pravacana = divyadhvani, sAra arthAt Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 - AcArya kuMdakuMdadeva saMkSepa= divyadhvani kA saMkSepa arthAt pravacanasAra) jisa dina isa mahAna zAstra kI racanA pUrNa huI usIdina se munisaMgha meM pravacanasAra graMtha kA svAdhyAya prAraMbha huA | jaise-jaise dina bItate jA rahe the vaise-vaise AcArya puMgava gaMbhIra, gaMbhIratara aura gaMbhIratama hote jA rahe the / janasamparka se ati alipta hokara aMtaraMga kI gaharAI meM hI praveza kara rahe the| jaba ve atIndriya AnaMda sarovara meM DUba jAte the usa samaya ziSyavarga lekhanasAmagrI aura tAr3apatra pratidina rakha jAte the| eka-do prahara ke bAda Akara dekhane para AcAryadeva AtmadhyAna meM lIna dikhate the taba una likhita tAr3apatroM ko vahA~ se uThAkara naye tAr3apatra vahA~ rakha jAte the / sAyaMkAla Akara dekhane para AcAryadeva vahA~ milate | mAtra tAr3apatra jaise rakhe the usI rUpa meM kore ke kore hI milate the| dUsare dina ziSyoM ne AcAryazrI ko DhU~Dhate-DhU~Dhate jAkara dekhA to AcAryazrI eka nirjharaNI ke pAsa vRkSa ke nIce baiThakara graMtharacanA kara rahe the| unake sAmane ziSyoM ne phira lekhana sAmagrI va tAr3apatroM kA samUha rakha diyA / jaba AcArya zubhopayoga meM Ate taba naisargika rIti se utpanna AtmA ke atIndriya AnaMdAmRta ko apane anubhava pratyakSa se akSara mAlikA meM gAthAoM ke rUpa meM gUMthate the | bhAvasamAdhi se kSaNa-kSaNa meM udbhUta AtmAnaMda rUpI taMragoM para mAno tairatI huI AnevAlI gAthAoM ko likhane ke lie zArIrika zakti aparyApta hone se hAtha kA kaMTa (tAr3apatra para likhane kI lekhanI) kA~patA thaa| tathApi antaraMga meM se udita gAthAe~ vyartha na jAveM isalie hAtha kA kaMTa adhika vega se kAma karane meM juTa jAtA thaa| usa samaya aMtaraMga Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva kI AtmAnubhUti se AcArya kI mukha-mudrA camakatI thI aura kaMTa para hAtha kA bhAra punaH punaH DAlane se hAtha thaka-sA jAtA thA; phira bhI lekhana jArI rahatA thA / 108 likhe hue tAr3apatroM ko rakhakara dUsare tAr3apatra ko uThAne ke lie hAtha bar3hAyA to vahA~ tAr3apatra the hI kahA~ ? sabhI tAr3apatra samApta ho gae the / samAdhi bhaMga hone se AcArya ne pazcima dizA kI ora dRSTipAta kiyA to dinakara vizrAMti ke lie pazcima dizA kI ora jAne kI taiyArI meM thA / ataH AcArya uThakara apanI guphA kI ora cale gaye / AcAryadeva kabhI pUrvaracita gAthAoM ke bhAva kA cintana karate to kabhI likhI jAnevAlI gAthAoM kA cintana karate / saMpUrNa graMtha kI pUrI rUparekhA unake sAmane likhI huI-sI thI / graMtha pUrNa kie binA aMtaraMga meM tRpti nahIM ho rahI thI / vicitra sRSTi ! vicitra RSidRSTi ! dekho pariNAmoM kI vicitratA ! kisI bhI vyakti athavA vastu ke saMbaMdha meM anurakta na honevAle arthAt sabase sarvathA virakta rahanevAle AcAryazrI kI manaHpravRtti meM itanA aura aisA apUrva parivartana kaise huA ? dhyAna aura vicAroM ke taraMgoM para mAnoM tairate tairate hI rAtri samApta ho gyii| sUryodaya hote hI punaH unhoMne gAthA lipibaddha karane kA kArya prAraMbha kiyA / ziSyoM ko parama Azcarya huA / sadA sarvatra sahaja nirlipta rahanevAle gurudeva ko graMtharacanA meM sadaiva anurakta dekhakara Azcarya na ho to aura kyA hogA ? Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 - AcArya kuMdakuMdadeva isa apUrva aura alaukika graMtha kI racanA pUrNa hone se aba AcAryazrI kA jIvana pUrvavat sAmAnya bana gayA / isa grantha kI samApti ke pahale ve kyA karate the, kahA~ rahate the-ina saba bAtoM kI unheM paravAha nahIM thI / AtmalInatA se bAhara Ane para kevala graMtha racanA ke kArya meM hI satata saMlagna rahate the| ___ graMtha racane kA nirNaya kiyA thA isalie yaha kArya huA aisA nahIM hai, AcAryadeva ke AtmA kI adbhuta apAra aciMtya zakti se arthAt unake puNya aura vItarAgamaya pavitratA se yaha kArya huA hai, anyathA yaha asambhava thA / yaha grantha racane kA kArya honevAlA thA isalie saba saMyoga-nimitta juTa gaye / vAstavika dekhA jAya to pratyeka kArya aura bAhya saMyoga kA aisA hI nimitta-naimittika saMbaMdha rahatA hai| anyathA ye bhAvaliMgI munirAja graMtha racanA meM itane vyasta kaise rahate? yaha graMthakRti arthAt vizva kA ekameva advitIya cakSu, saMsArI jIvoM ko siddha banAnevAlA bharatakSetra kA zabdabrahma, sarvajanakalyANakAraka "samayasAra" hai| jIva mAtra kA vAstavika hitakAraka aura bhavatAraka isa kRtiratna kI racanA kevala do saptAha meM arthAt caitrazudI pratipadA se prAraMbha hokara caitrazudI paurNimA paryanta ke kAlAvadhi meM pUrNa huii| apanI dIrghAyu meM aise anupama graMtharatna vizva ko bheMTasvarUpa dene ke kAraNa AcArya kundakundana deva jagajjIvoM ke manomaMdira meM 'yAvat caMdra-divAkarauM' sasanmAna virAjamAna rheNge| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva graMtha ke Akhira meM sAkSAt anubhava dvArA svayaM gAthA meM likhA hai- "jo AtmA (bhavya jIva) isa samayaprAmRta ko par3hakara, artha aura tatva se jAnakara, usake artha meM sthita hogA, vaha uttama saukhyasvarUpa hogA / " 110 samayasAra sadRza lokottara mahimAyukta, mahAna, zreSTha arthAt lokottama kRti nirmANa karane para bhI AcArya kA hAtha zrAMnta nahIM huA / tatkAla hI nizcaya cAritra kI pradhAnatA se mokSamArga kA spaSTa aura satyArtha nirUpaka niyamasAra kI racanA meM laga gaye / pramatta aura apramatta avasthAsvarUpa jhUle meM nirantara jhUlanevAle AcAryadeva ne trikAlI dhruva dravya se paryAya kI ekatA kI sAdhanA karate hue paramapAriNAmika bhAva ke yathArtha Azraya se samutpanna svasaMvedana sukha ko saMkSepa meM isa graMtha meM lipibaddha kiyA hai / kAraNazuddha paryAya, kAraNa samayasAra, kArya samayasAra, sahajadarzana, sahaja jJAna Adi sUkSma aura anubhavagamya viSayoM kA khulAsA kiyA hai / apanI Atmasanmukha vRtti ko bhI atyanta mArmika zabdoM meM spaSTa karate hue aMtima maMgala kiyA hai : pUrvApara doSa rahita jinopadeza ko jAnakara maiMne nijabhAvanA nimitta se niyamasAra nAma kA zAstra kiyA hai| 1. jo samayapAhuDamiNaM par3hidUNa atyadaccado jAdu / atye ThAhI cedA, so hohI uttamaM sokkhaM // 415|| 2. NiyabhAvaNAnimittaM bhae kadaM niyamasAraNAma sudaM / gaccA jiNovadadesaM, puvvAvaradosaNimmukkaM // 187|| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva isa prakAra AtmakalyANa ke sAtha-sAtha parakalyANa kI svAbhAvika bhAvanA se AcArya parameSThI ne sabhI tIrthaMkara paramadevoM kI divyadhvani ke sAra ko aura svAnubhUta satya ko lokamaMgalakara grantharatnoM meM nibaddha karake jagata ke bhavya jIvoM para mahAna upakAra kiyA / isa mahAmAnava ne 65 varSa, 10 mAsa, 15 divasa paryanta dIrgha manuSya-jIvana saphala rIti se vyatIta kara I. saM. pUrva 12 meM samAdhi maraNa pUrvaka svargArohaNa kiyA / kalikAla sarvajJa AcAryadeva ne isa saMdhyAcala kI parvata zrRMkhalAoM ke uttuMga zikhara para Akara dIrghakAla taka tapasyA kI thI, ataH unakI mahimA se hI arthAt AcAryadeva ke nAma ke kAraNa hI isa uttuMga zikhara ko "kundrAdri" nAma se loga bhakti aura AnaMdapUrvaka pukArane lage / yaha sthAna AcArya kI tapobhUmi bana jAne se loga isa sthAna ko pavitra mAnane lge| svAbhAvika hI yaha parvata tIrthakSetra ho gayA / isa parvata para bArahavIM zatAbdI meM tailapa rAjA ne pArzva jinAlaya kA nirmANa karAyA thA / rAjavaibhava ke sAtha jinabimba kA bhakti aura utsAha se paMcakalyANaka pratiSThA bhI karAI thI / isa mahotsava ke kAraNa hI tailapa rAjA karnATaka kA sArvabhauma tailapa rAjA nAma se prakhyAta huA / isa durgama parvata para darzana ke lie sugamatA se jAnA saMbhava ho isa puNyamaya hetu se guDDekeri nAmaka grAma ke nivAsI zrImatI 1. DaoN. rAjamallajI pAMDe likhita "vikramAditya" pRSTha- 161 199 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 AcArya kuMdakuMdadeva kADammA aura zrI nAgappA hegar3e ne sugama rAstA banavA diyA, jisase anya bhaktoM ke lie bhI bhakti ke mAdhyama kA suavasara prApta ho gyaa| samI loga isa kundAdri kI pavitra bhUmi ke darzana se usa amaNa ziromaNi ke divya jIvana kI smRti se punIta hokara apane janma ko sArthaka kareM -yahI zreyaskara hai| AcArya kundakunda atyanta prasiddha evaM sarvamAnya AcArya the| isa saMbaMdha meM aneka ullekha zilAlekhoM meM tathA uttarakAlavartI graMthoM meM dekhane ko milate haiN| unameM se kucha udAharaNa yahA~ diye jAte haiM : zrImatI vardhamAnasya vardhamAnasya zAsane / . zrIkoNDakundanAmAbhUnmUlaMsaMghAgraNIrgaNI || . -pravaNabelagola zilAlekha-55/66./462 - tadIyavaMzAkarataH prasiddhAdabhUdadoSA yaMtiratnamAlAM / barmoM yadantarmANivanmunIndrasya kuNDakundoditacaNDadaNDa || -zravaNabelagola zilAlekha -108 . kavitvanalinIgrAmanibodhana sudhAghRNim / vandyairvandhamahaM vande kundakundAmidaM munim // -vidyAnandakRta sudarzana caritra asAdhyadhusadA sahAyaMmasamaM gatvA videhaM javA dadrAkSIt kila kevalakSaNaminaM dyotakSamadhyakSataH / nInAmAnandAmida sudarzana Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva svAmI sAmyaparAdhirUr3ha dhiSaNaH zrInaMdisaMghAzriyo mAnyaH so'stu zivAya zAntamanasA zrIkundakundAbhighaH // - amarakIrti sahasranAma TIkA zrImUlasaMghe'jani nandisaghAstasmin balAtkAragaNe'tiramye . tatrAbhavatpUrvapadAMzavedI zrI mAMghanandI naradevavandyaH / 113 pade tadIye munimAnyavRtto jinAdi candraH samabhUdatandraH / tato bhavat paMca sunAma dhAmA zrIpadmanandI muni cakravartiH // nandisaMgha paTTAvalI AcArya zrI kundakundadeva ko mUlasaMgha kA Adi pravartaka mAnA jAtA hai| koNDakundapura se utpanna muni paraMparA ko kundakundAnvaya kahA jAtA hai| isa kundakundAnvaya kA ullekha zaka saMvat 388 ke markarA ke tAmrapatra zilAlekha naM. 64 ke sAtha sambaMdhita pratIta hotA hai / 64veM zilAlekha meM koMgaNivarma ne mUlasaMgha ke pramukha AcArya candranandi ko bhUdAna diyA thA - aisA ullekha milatA hai / aura yaha ullekha markarA ke dAnapatra meM bhI milatA hai| vizeSa bAta yaha hai ki isameM candranandi kI guru paramparA bhI dI gaI hai aura unheM dezIgaNa ke kundakundAnvaya kA batAyA gayA hai| 14veM zilAlekha kA samaya lagabhaga pUrvI zatAbdi kA prathama caraNa hai aura markarA ke tAmrapatra meM saMkalita samaya ke anusAra vaha samaya I. saM. 466 hotA hai / koMgaNivarma kA putra durvinIta kA kAla I. saM.. 480 se 520 kA madhya hai / ataH tAmrapatra meM ullikhita samaya meM kaoNgaNivarma jIvita thA, jisane candranandi ko dAna diyA thA / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 AcArya kuMdakuMdadeva candranandi kI guru paramparA meM guNacandra, abhayanandi, zIlabhadra, jayanandi, guNanandi, candranandi Adi mahAmuniyoM ke nAmoM kA ullekha hai| isase mUlasaMgha kI paramparA kI bahu prAcInatA siddha hotI hai aura AcArya kundakundadeva I. saM. pUrva hI hue the; isakI puSTi hotI hai| usI prakAra abhidhAna rAjendrakoza meM AcArya kundakunda kA paricaya dete hue likhA hai: kundakunda pu. svanAmakhyAto digambarAcArya bhadrabAhurguptigupto mAghanandirjinacandraH kundakundAcArya iti tatpaTTAvalyAM ziSyaparamparA ayamAcAryo-vikrama saM. 46 varSe vartamAna AsIt / asyaiva vakragrIvaH elAcArya: gRddhapicha: madananandi divyaparANi nAmAni / __ -abhidhAna rAjendrakoza 3-557 vikrama saMvat 46 meM AcArya kundakunda kI vidyamAnatA ko svIkArA hai aura unake pA~coM nAmoM kA ullekha bhI kiyA gayA hai| mAtra padmanandi ke sthAna para madananandi kahA gayA hai / ata: nirvivAda rUpa se jJAta hotA hai ki AcArya kundakunda I. saM. pUrva hI hue the| vikAravijayI, yugapuruSa AcArya kundakunda kevalI sadRza kartavya nibhAkara prasiddha maMgalAcaraNa zloka meM tRtIya sthAna para virAjamAna ho gaye / 85 varSa unake sudIrgha sAdhu jIvana kA AcArya paramparA meM ekamevAdvitIya aura atyanta gauravAspada sthAna hai| isa kAlAvadhi meM AcAryazrI ne dakSiNa aura uttara bhArata meM aneka bAra vihAra karake Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva 115 jana-jAgRti aura dharma- jAgRti ko sarvocca koTi para pahu~cA kara satya sanAtana digambara jaina paramparA ke lie eka dRr3ha aura bhadra nIMva ddaalii| AcArya deva ne vastutatva kA yathArtha nirUpaNa to kiyA hI, lekina itane mAtra se kAma samApta nahIM huA unheM saMtoSa bhI nahIM huA / zuddhAtmatatva, para dravya, para- guNa aura para-paryAya se bhinna aura svaguNoM se abhinna tathA apanI zuddhAzuddha paryAyoM se bhI bhinna hai yaha viSaya bhI atyanta sulabha rIti se unhoMne spaSTatayA samajhAyA / yaha jinAgama kA viSaya samayasArAdi adhyAtma graMthoM ke alAvA anyatra durlabha hai / samyaktva prApti ke lie nija zuddhAtmatatva jJAyakabhAva ke jJAna-zraddhAna kI sarvaprathama AvazyakatA hai| sAtha hI sAtha jIvana meM vItarAga cAritra bhI prasphuTita ho aisA prayAsa karanA caahie| Apake granthoM meM pratipAdita parama pavitra adhyAtma gaMgA meM avagAhana karanevAlA bhavya jIva niyamapUrvaka bhavabhramaNa se mukta hokara zAzvata sukha ko sadA ke lie prApta hotA hai, isameM saMdeha nahIM / kAraNa ki ina graMtho meM bhava aura bhava ke bhAva ke abhAvasvarUpI svabhAva kA vivecana kiyA gayA hai / AcAryadeva ne apane jIvana kAla meM 84 pAhuDa granthoM kI racanA kI thI aisA jJAta hotA hai; lekina aba kevala bAraha pAhur3a grantha hI upalabdha haiM, zeSa pAhur3a grantha pRthvI ke kaThora garbha meM lupta ho gaye haiN| athavA kisI grantha bhaNDAra meM tAr3apatra para likhe hue udghATana hetu bhavitavya kI rAha dekhate hoNge| bAraha aNuvekkhA, bhaktisaMgraha, bhI AcAryakRta hI racanAe~ haiM, jinakA rasAsvAdana rasika samAja kara rahA hai / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ... AcArya kuMdakuMdadeva AcAryadeva ke prAyaH sabhI grantha pAhuDa nAmAnta haiM / jaise-samayapAhur3a, sUtrapAhur3a, mokkha- pAhur3a, bhAvapAhur3a Adi / "pAhur3a" kA saMskRta rUpa prAmRta hotA hai / prAbhRta kA artha hai bheMTa | isI artha ko lakSya meM rakhakara AcArya jayasena ne samayasAra kI apanI TIkA meM samayaprAmRta kA artha agrAMkita prakAra kiyA hai| __yathA ko'pi devadattaH rAjadarzanArtha kiMcit sArabhUtaM vastu rAjJe dadAti tat prAmRtaM bhaNyate / tathA paramAtmArAdhaka puruSasya nirdoSaparamAtma-rAjadarzanArthamidamapi zAstraM prAmRtam / ___ arthAt jaise devadatta nAmaka koI vyakti rAjA ko darzana karane ke lie /rAjA se milane ke lie sArabhUta vastu rAjA ko bheMTa detA hai, use prAbhRta-bheMTa kahate haiM / usI prakAra paramAtmA ke ArAdhaka puruSa ke lie nirdoSa paramAtmA rUpI rAjA kA darzana karane ke lie yaha zAstra bhI prAbhRta hai / "mAno ye granthAdhirAja bhavya jIvoM ke lie AcArya kundakunda kI bheMTa haiN|" prAmRta kA Agamika artha yativRSabha ne apane cUrNi sUtroM meM isaprakAra kiyA hai: jahmA padehiM pudaM (phuDa) tajhA pAhuI jo padoM se sphuTa arthAt vyakta hai. isalie vaha pAhur3a kahalAtA "jayadhavalA" nAmaka apanI TIkA meM AcArya vIrasena ne prAmRta kA spaSTIkaraNa isa prakAra kiyA hai:1. kaSAyapAhur3a bhAga-1, pRSTha 326 2. kaSAyapAhur3a bhAga-1, pRSTha 325 - Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuddudeva kA mono, jayapura mAna bAlakAlA 117 prakRSTena tIrthakarena AbhRtaM prasthApitaM iti prAbhRtaM / prakRSTairAcAryai vidyAvittavadbhirAmRtaM dhAritaM vyAkhyAtamAnItamiti vA prAbhRtam / 2 arthAt pra + AbhRta = jo prakRSTa rUpa se tIrthakara ke dvArA prasthApita kiyA hai vaha prAbhRta hai| athavA vidyA hI jinakA dhana hai. aise prakRSTa AcAryoM ke dvArA jo dhAraNa kiyA gayA hai athavA vyAkhyAna kiyA gayA hai athavA paramparA rUpa se lAyA gayA hai, vaha prAbhRta hai / Coptic ataH prAbhRta zabda isa bAta kA sUcaka hai ki jisa graMtha ke sAtha yaha prAbhRta zabda saMyukta hai vaha grantha dvAdazAMga vANI se sambaddha hai: kyoMki gaNadhara dvArA racita aMgoM aura pUrvoM meM se 14 pUrvoM meM prAbhRta nAmaka avAntara adhikAra hai / kasAyapAhur3a aura SaTakhaNDAgama donoM krama se pAMcaveM aura dUsare pUrva se sambaMdhita haiN| pahalA bhAga yukti aura Agama kuzalatA kI chApa se aMkita hai aura dUsarA bhAga pratipAdana zailI se, kintu samayasAra meM to donoM kI vizeSatAe~ pada-pada para dikhAI detI haiM / AcArya kundakunda ke donoM guNoM kA nikhAra samayaprAbhRta meM apanI carama sImA para pahu~ca gayA hai| nizcaya vyavahAra kA sAmaMjasya unakI yukti aura Agama kI kuzalatA kA apUrva udAharaNa hai / tathA usake dvArA kI gaI paramArtha kI siddhi unake pratipAdana kA camatkAra hai / isataraha vAstavika rUpa se dekhA jAve to tIrthaMkara bhagavAna . mahAvIra kI divyadhvani dvArA udghoSita aura paramapUjya gautamAdi gaNadharoM se racita vANI jitanI mahAna aura sarvathA vizvasanIya hai utanI hI mahAn aura sarvathA vizvasanIya AcArya kundakunda deva ke grantha haiM / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAjAhI dekhA jAya to AcArya deva nArA sacina sarva hI zAstra paramopakArI haiN| janatAmapAi mantha lAkha yoniko mujADokara zAvata aura sukhamaya siddhAluga meM acaMta kAlamaryata virAjamAna hone ke lie prajhekajajIva ko bheDasvarUpa hai. aisA abhiprAya kisI ko bhI atizayokti vA asahama nahIM lAnA cAhie isa taraha nirNaya karake sacce sukha kI icchA rakhanevAloM ko AcArya racita vartamAna meM rupala bAhAmAGgAdi granthoM kA Atmasanmukha hokara adhyayana karanA-paramAvazyaka gonavajIvana kA Adha,evaM anivArya kartavya bhAsahI P By His is TIME ITS praNA ki paMcAstikAyA95F HE PRIME RIPE APPF prAisArAbhA kA sAlA mAkAjAma aMtithakAya samayamAGa hai| pAhuGgAmAtAmAbhUta zabdAko gauzA karate hueupaMcAstikAsanAmAhI vizeSa prasiddha gaisa zAstra mukhyArItiseljIvApudgalaH saha adharma aurazA~i pA~ca astikAya drayoM kA varNanA ke yoMki vodravya bhuprdeshii| ye sabhIedravya lokAkAza meM sthita haiM phira bhI apane apane svabhAva ko nahIM chor3ate tapase sittA ke svarUpa ko samajhAkarIjIviminnApAyoM ko prApta hotA hai usodravyA~kahAmAyA hai| pAMca dravyoM kA aura dravya tathA guNoM ke ApasA paraspara sambandhira kAvarNana karatIhue saptAbhaMgoM kA nirUpaNa bhI kiyA hai zAasat kAra utpAda (janma)InihIMhotA aura nAsata kI vinAzA isa sanAtanasiddhAnta kausviIkAra karate hue sat svarUpa padArthakA vinAza nahIM hotA hai Ara ati vastu kA utpAdI bhI nahIM hotA yahI R Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ V - daMtaM zAzA 04P AcArya kuMdakuMdadeva 116 pAli mana ki sakatI- katAra " hai / paryAya utpanna dhvaM sI haiM padArtha dravya dRSTi se nitya hai. vahI padArtha paryAyadUMSTi se anitya hai / isa prakAra jIvAdi chahA~ dravyoM ke sAmAnya svarUpa kA vizada nirUpaNa kiyA gayA hai, jo jIva isa paMcAstikAya saMgraha ko samajhakara rAgadveSa ko chor3a detA, hai, vaha duHkha se mukta ho jAtA hai, isa nirUpaNapUrvaka prathama, skandhaH naI sI -(TAIT) lagAtAra PIRTI dvitIya skandha meM samyagdarzana samyajJAna aura samyaklAritra kA spaSTa svarUpa batAyA hai| Age jIva, ajIta puNya-mApa Asma saMvara nirAdha aura mokSa inca navatatvoM kA varNana karake nizcaya mokSamArga; aura vyavahAramokSamArga kA vivaraNa karate hue| donoM meM sAmaMjasya: sthApita kiyA hai, arahaMta, siddhAnatyAmavacana auratajJAna ke prati bhaktisampanna puruSaH atyadhika pupayA bAMdhatA hai, parantukarmakSaya nahIM: karatA hai. yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai| karmakSaya ke lie prazasta aura:: apazasta-rAga AvisabhI bhAvoM ke abhAva ko AvazyakA batAyA hai| pravacanasArata | PPDSETTE TIPS FTAri / PORE isa graMtha kA mUla (prAkRta bhASAkItapekSA) nAma pavaNesAra hai|' AcAryadeva kI yaha atyaMta mahatvapUrNa kRti hai| isa grantha ke adhyayana seAcAryadeva kIvivartI tArkikatA auraAcAraniSThA Adi aneka anupama guNoM kAdhyathArthabodha hotA hai pravacanasAra meM vastu ke yathArthaH svarUpa kA ati spaSTa rIti se vivecana kiyA hai / granyArambha meM hI AcArya zrI nApUrNazcItaragiAcAritra ke prati apanI tIvra AkA~kSA vyakta kI hai nAvaakhaNDIrIti se AlasvarUpa meM hInlIna honA cAhate hai| parantu jisa samaya pramattAvasthA AtI thI, usa samaya isa pravacanasAra Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva nAmaka vacana - mauktika mAlA kI racanA kI hai| isameM sarvatra mukhyatA se zuddhopayogarUpa vItarAga cAritra kI mahimA guMjAyamAna hai / isa parama pavitra zAstra meM tIna adhikAra haiM / prathama adhikAra meM 62 gAthAoM ke dvArA jJAnatatva kI carcA, dvitIya adhikAra meM jJeyatatva kI carcA 108 gAthAoM dvArA aura tRtIya adhikAra meM cAritra kA kathana 75 gAthAoM ke dvArA kiyA gayA hai / * jJAnatatva prajJApana (adhikAra) :- indriyajanya jJAna va sukha hai hai / atindriya jJAna aura sukhaM upAdeya hai| anAdikAla se paronmukha vRttivAle jIvoM ko "maiM jJAnasvarUpa hI hU~ aura merA sukha mujhameM hI hai" aisA zraddhAna udita nahIM huA hai, ataH inakI paronmukhavRtti cala rahI hai, aisA kahA hai| isa adhikAra meM jJAnAnanda svabhAva kA vistAra se varNana karake kevala arthAt anaMta jJAna aura anaMta sukha ko prApta karane kI bhAvanA ko jagAyA hai| kSAyika jJAna hI upAdeya hai | kSAyopazamikajJAna vAle (alpajJa arthAta Apa- hama ) karmabhAra kA vahana karate haiM / pratyakSa jJAna (kevala jJAna / pUrNa jJAna ) hI aikAntika sukhasvarUpa hai / parokSajJAna atyanta AkulatAmaya hai / kevalI bhagavAna kA atIndriya sukha vAstavika sukha hai, indriyajanita sukha to duHkha rUpa hI hai / ghAtikarmoM se rahita kevalI bhagavAna ke sukha kA varNana sunakara bhI jo jIva usa sukha kA zraddhAna nahIM karate haiM, unheM abhavya kahA hai / anta meM rAga-dveSa nirmUla karane ke yathArtha upAya ko saMkSepa meM batalAyA hai / 120 jJeyatatva prajJApana ( adhikAra ) :- anAdi kAla se saMsAra meM - paribhramaNa karanevAle jIvoM ne saba kucha kiyA, kintu sva-para kA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - AcArya kuMdakuMdadeva 121 bhedavijJAna hI nahIM kiyA ata: du:khI hai| bandha mArga aura mokSamArga meM jIva svayaM hI kartA, karma, karaNa hai aura vahI karma-phala ko bhogatA hai| isa jIva kA para ke sAtha koI sambandha nahIM hai| aisA yathArtha zraddhAna kabhI ise udita nahIM huA ata: aneka mithyAupAyoM ko karane para bhI yaha jIva duHkhamukta nahIM huA hai| jagat kA pratyeka sat arthAt dravya, utpAda-vyaya-dhauvyamaya hai, guNaparyAya sahita hai; isake alAvA usa dravya kA astitva hI nahIM hai / sat kaho. dravya kaho, utpAda-vyaya dhrauvya kaho yA guNa-paryAyoM kA piNDa kaho-sabakA artha eka hI hai| trikAlajJa jinendra bhagavAna dvArA pratyakSa jAnA-dekhA huA vastusvarUpa kA yaha mUla siddhAnta hai| vItarAga-vijJAna ke isa mUlabhUta siddhAnta ko ati hI sundara rIti se aura vaijJAnika paddhati se samajhAyA gayA hai / dravya kA sAmAnya va dravya kA vizeSa svarUpa 5 indriya, 3 bala, Adi 10 prANoM se jIva kI bhinnatA, nizcaya bandhasvarUpa, zuddhAtmopalabdhi kA phala Adi viSayoM kA vizada vivecana kiyA hai| jinazAsana ke maulika siddhAnta ko abAdhita siddha kiyA hai| yaha adhikAra jinazAsana kA kIrtistambha hai / isa adhikAra kI racanA karake AcArya deva ne kevalI bhagavAne ke viraha ko vismRta sA karA diyA hai / vastusvarUpa kA kathana adbhuta zailI se kiyA hai| ata: pratyeka vyakti ko isa prakaraNa kA sUkSma adhyayana karanA caahie| yaha zruta ratnAkara anupama hai| caraNAnuyoga sUcikA cUlikA :-isa adhikAra meM yaha spaSTa rUpa se batalAyA gayA hai ki mohAdijanya vikAroM se rahita AtmA kI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 PSP nevANa . . " zuddhatA cItarAgato se prApta hotA hai| munirAjana sukha " mAyAga hotA hai aura usake anusAra bAhya kriyAoM kA pAlana sahaja hI hotA hai / jinokta dIkSAvidhi, aTThAIsa mUlaguNa-aMtaraMga-bahiraMgaccheda, yuktAhAravihAra, muniyoM kA paraspara vyavahAra Adi viSayoM ko samajhAyA hai| Atmadravya ko mukhya rakhakara isa prakAra kA caraNAnuyoga kA pratipAdana anya kisI, zAstra : meM dekhane ko nahIM miltaa| isa prakAra isa zAstra meM jinazAsana ke mUla siddhAntoM kai bIjaH vidyamAna haiM / isameM pratyeka dravya, guNa aura. paryAya kI svataMtratA kI ghoSaNA atyaMta joradAra-aura-spaSTa zabdoM meM vyakta kI hai| divyadhvani se nikale hue aneka prayojanabhUta siddhAntoM kA.sattima varNana kiyA hai samayasAramA lagAnI garI isa grantha ko samayapAhur3a samayaprAbhRta bhI kahate haiN| isameM kula 415 gAthAe~ haiN| pUrvaraMga se prAraMbha hokara jIva ajIva kartA-karma, puNya pApA Ana, saMvara, nirjarA bandha, mokSa aura sarvavizuddhajJAna nAmaka nA adhikAra hai| FE T pUrvaraMga-jojIvAdi jJeyarUpa padArthoM ko jAnatA hai aura pariNAmatA, hai use samaya kahate haiM | samaya ke svasamaya aura parasamaya aise do. bheda kiye haiN| jo jIva apane darzana jJAna cAritrarUpa svabhAva meM sthita hai, vaha svasamaya hai aura jo jIva karmajanya-apanI avasthAoM ko. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcAryaM kuMdakuMdadeva 4623 athavA vya kI avasthAoM ko apanI mAnatA hai, vaha pirasamaya hai / isa jagata ko anAdi se kAmo baMdhakI kathA zruta hai paricita aura anubhUtI hai| sarantu ekatvavibhakta jJAyaka AtmA kI kathA isa jJAne kabhI sunIta nahIM jAtI nhiiN| aura anubhava meM bhI nahIM lii| bhitaH isa jJAyaka - AtmA kI kathA ko nija vaibhava se kahU~gA aisI pratijJA AcArya deva ne kI hai| AtmA apramatta bhI nahIM hai aura pramatta bhI nahIM hai / ye donoM avasthAe~ paradravya ke nimitta se hotI haiN| AtmA svabhAva se jJAyaka arthAt jJAtAH satri hai / jJAyaka meM jJeyakRta azuddhatA. bhI nahIM haiTa kA jIvAjIvAdhikAraNaH AtmasvabhAva meM sparza rasa, gaMdha, varNa aura zabda nahIM haiM AtmA kevala cetanasvabhAvI hai / koI ajJAnI rAga-dveSAdi, pariNAmoM ko, koI karma phala ko, koI zarIra ko AtmA mAnate haiM, parantu inameM se koI bhI jIva nahIM haiN| ye sabhI pudgala dravya kI avasthAe~ haiN| jIvasthAna aura guNasthAna Adi vyavahAra se jIvana kahe gaye haiM, kyoMki vyavahAra ke binA nizcaya kA kathana zakya nahIM hai| ina sabhI AMgantuka bhAvoM kI parityAga karake "maiM kevala upayoga mAtra jJAnadarzana svarUpa (AtmA huuN| aisA nirNaya karanA caahie| | prakartA karmAdhikAra isameM kahA hai kiM jIva aura ajIva donoM svataMtra haiM / tathApi jIva pariNAmoM kA nimitta pAkara pudgalamaya kArmANa vargaNAyeM apane Apa karmarUpa pariNamita hotI haiM aura pudgala karmodaya kA nimitta pAkara jIva krodhAdina vikArarUpa pariNamita hotA hai / aisA hone para bhI jIva aura ajIva (pudgalamaya kama) donoM pUrNa svataMtra haiM jIvaM karma: ke kisI guNa kA utpAda nahIM kara sakatI Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 AcArya kuMdakuMdadeva aura karma bhI jIva ke kisI guNa kA utpAda nahIM kara sakatA / jIva aura karma meM paraspara nimitta-naimittika sambandha avazya hai / ataeva jIva apane bhAvoM kA kartA hai na ki karmoM kA / mAtra nirmitta-naimittika sambaMdha ke kAraNa se jIva ko karmoM kA aura karma ko jIva ke bhAvoM kA kartA vyavahAra se kahA jAtA hai| nizcaya se jIva, pudgala karmoM kA kartA aura bhoktA kadApi nahIM hai| granthAdhirAja samayasAra ko chor3akara anya jaina-jainetara kisI bhI dharma-zAstra meM kartA-karma adhikAra ke samAna alaukika viSaya nahIM hai / ataisa viSaya kA marma samajhanA hamArA kartavya hai| puNyapApAdhikAra :-jaise lohe kI ber3I puruSa ko bAMdhatI hai vaise hI sone kI bhI / isIprakAra puNya-pApa donoM bandha hI karate haiN| ata: pApa ke samAna puNya bhI heya hI hai / ye donoM bandhaka, AkulatA utpAdaka aura saMsAra ke kAraNa hone se donoM kA tyAga karanA zreyaskara hai| __ ApravAdhikAra :-jIva ke moha rAga dveSarUpa bhAva hI sacamuca Astra haiN| ina bhAvoM kA nimitta pAkara kArmANa-vargaNAoM kA jIva ke sAtha eka kSetrAvagAha rUpa saMbaMdha hotA hai, jise dravyAstra kahate haiN| ajJAnI ke ajJAnamaya pariNAma hote haiM aura jJAnI ke jJAnamaya / jJAnamaya pariNAmoM se ajJAnamaya pariNAma avarUddha hote haiM / ata: jJAnI jIvoM ko karmoM kA Asana nahIM hotaa| ___ saMvarAdhikAra :-isameM saMvara tatva kA pratipAdana hai| rAgAdi bhAvoM kA nirodha hI saMvara hai / AtmA meM AMzika zuddhi pragaTa honA hI saMvara hai / saMvara kA mUla kAraNa bhedavijJAna hai| AtmA upayoga - - - Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva 125 arthAt jJAnasvarUpa hai / krodhAdi bhAva jar3asvarUpa haiN| ataH upayoga, arthAt AtmA meM krodhAdi bhAva nahIM haiN| krodhAdi bhAvoM meM tathA karma aura nokarma meM upayoga nahIM hai isa bheda ko jAnanA hI bhedavijJAna hai / bhedavijJAna se zuddhAtmA kI upalabdhi aura zuddhAtmA kI upalabdhi se mithyAtvAdi adhyavasAnoM kA abhAva hotA hai / adhyavasAna ke nirodha se AstrA kA nirodha hotA hai / Asrava nirodha se karmoM kA nirodha aura karmoM ke nirodha se saMsAra kA nirodha hotA hai / nirjarAdhikAra :-- samyagdRSTi jIva indriyoM ke mAdhyama se cetana-acetana dravyoM kA jo upabhoga karatA hai, vaha upabhoga nirjarA kAhI kAraNa hai baMdha kA nahIM; kyoMki samyagdRSTi ko jJAna aura vairAgya kI adbhuta aura apUrva zakti prApta huI hai| jJAnI karmodayajanya bhoga bhogatA hai, parantu karmoM se nahIM baMdhatA / anubhava meM AnevAlA jo yaha rAga pariNAma hai vaha to karmodaya kA phala hai, vaha merA nijabhAva nahIM hai maiM to zuddha jJAyaka huuN|" aisA jAnanevAlA jJAnI karmodayajanya pariNAmoM kA tyAga karatA hai / bandhAdhikAra :- AtmA aura paudgalika karma donoM svataMtra haiM - eka cetana aura dUsarA acetana / tathApi anAdi se ina donoM kA sahaja nimitta - naimitika sambandha hai / donoM meM paraspara loha tathA cumbaka kI taraha AkarSita hone aura AkarSita karane kI svAbhAvika yogyatA hai| apanI-apanI yogyatA se donoM (jIva-mudgala) eka kSetrAvagAhI haiN| ajJAnI indriya-viSayoM meM rAga-dveSa karatA huA karmoM se baMdhatA hai aura jJAnI jJAnarUpa apane AtmasvabhAva meM lIna hone se karmoM se mukta hotA rahatA hai / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PPR prAcArya dAiDa mamokSAdhikAra jaise koI pulA-auM lAyA hU~ itane jAnane mAtra se mukta nahIM hotA sukti ke lie prayaja karanA apekSita hai| vaise hI karma baMdha ke svarUpa ke jJAnamAtra se muktinahIM miltii| kintu sagAdi ko chor3akarU zuddhA sama pariNatAhone se mukti milatI haitAAtmA aura mIki svabhAva ko jAnakara AtmA ke svabhAvako apAmAranA aura karmo ko chor3anAyihI mukta hone kA yathArtha upAya Ref sarvavizuddhajJAnAdhikAra samyagdarzana, kaM samyagjJAna aura samyakcAritralakA viSayaH zuddhItmA' haiAvahAzuddhajJAnasvarUpa hai| yaha zuddhatmiA kisI kA kAraNa nahIM hai aura kisI kA kArya bhI nahIM haiN| isakAsAthAparadravya kAkrisImIprakArakA sambandhInahIM hai| AtmA svabhAva sasukhasvarUpa hai auravaha paradravyaM kA kartA aurasmokto kadApi nahIMhagAajJAnI ajJAnavazaM apanerikoparadravya kaiphArma kI kI bhakti mAnatA hai aurAduHkhI hotA hai ka hai FIR IN HF niyamasArakA nAganA para kAma zaSTa in hi isameM 187 gAthAyeM haiM / isa grathA parajamunirAjazrI padmaprabhamaMladhArIdeva naitiAtparyavRtti nAmaka TIkA likhIhIyaha grantha bAraha adhikAroM meM vibhakta hai jIvIajIva,zuddhabhAvA vyavahAracAritrI paramArtha-pratikramaNAnizcayapratyAkhyAna / paramAlocanAzuiddha nizcaya prAyazcitta parama-samAdhi paramabhaktivAnizcaya paramAvazyaka tathA zuddhoSiyogrAsokSamArga kA nirUpaNa karanevAlA sarvotkRSTAna-nayA hai| niyamasArAzabda kAraartha hai|shuddhrtntry ippi-koTa gAnA isa paraMmAMsasa ke pratyeka pRSTha-pAAcArya bhagavAna nAsvayaMattubhUta alaukika, anupama tatva ko batAyA hai | zuddha-nizcaya ratnatraya kI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ YHIER asp y. mApti nija-paramAtmatatva ke Azcaya se hotI hai| sAmyagdarzana(modhaSThAsa) se lekara siddha dazAsaryata kI sabhI bhUmikAyeM, isameM samAhita haiN| fo mathArtha bhAbhAsanatAhitaniTAparamAtmatatva kA jo jaghanya Azaya hai, vaha sAdarzanAI jA yaha AzrayA sadhyama tathA uma avasthA ko prApta hotA hai jo dezacAritra aura makalacAritra Adi avasthAyeM pragaTa hotI hai| pUrNa Azraya lene se kevalajJAna aura siddhatva kI plApti hokara ke jIva kRtakRtya ho jAtA hai| SamaE IP isaprakAra nincha / paramAtmatatva kA AtaMya, hI samyagdarzana, pratyAkhyAna, AlocanA, saMyama, tapa. savara, nirjarA, dharma zukladhyAna hi trAgArAgAra Adi hai / ataeva..nija paramAtmatatvaM kA Azraya lekara zuddha ratnatraya PALI kA prApta karanA cAhie / nija paramAtmatatva ke Azraya sa utpanna garaja TT THREE jAne, kavaladezana, kavalI kI icchA rahitatA Adi viSayoM kA saMkSipta kintu adabhuta va yA amit aSTapAhaNajaha () nAnikI jinameM disaNapAI prAisamA ida gA~dhA samyagdarzana ke svarUpa evaM mahatva kA varNana kiyA gayA hai samyagdarzana rahitaH puruSa cAhe muniliMgadhArI kyoM na ho paratAvandanIya nahIM haiMsamyagdarzana se rahita puruSa ko lAkhoM karoDoM varSoM taka tapa karane para bhI bodhi (ratnatraya) kI prApti nahIM hotI ni-EI ORY cAritrapADAIsameM gAthAoM ke dvArA cAritra kA varNana kiyA gayA hAricAritra ke do bheda kirahi aika samyaktvAMcaraNa cAritra aura dUsarA saMyamAcaraNa cAritramA niziMkita Adi oTha guNoM se Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva sahita nirdoSa rUpa se samyaktva kA pAlana karanA samyaktvAcaraNa cAritra kahalAtA hai / saMyamAcaraNa sAgAra aura anagAra bheda se do prakAra kA hai| gyAraha pratimAoM meM vibhakta gRhasthoM ke saMyama ko sAgAra saMyamAcaraNa kahate haiM aura muniyoM ke AcaraNa jo paMcamahAvrata, pAMca samiti, tIna gupti Adi utkRSTa saMyama rUpa hotA hai, vaha - anagAra saMyamAcaraNa kahalAtA hai / 128 sUttapAhur3a :- isameM 27 gAthAyeM haiM jo arahaMta dvArA nirUpita aura gaNadharoM se racita haiM use sUtra kahate haiN| sUtra meM jo kahA gayA hai, use AcArya paramparA dvArA prarUpita samajhanA caahie| sUtroM ko na jAnane vAlA manuSya nAza ko prApta hotA hai / utkRSTa cAritra kA pAlana karanevAle muni yadi svacchanda bhramaNa karate haiM to ve bhI mithyAtva ko prApta ho jAte haiM / tilatuSa mAtra bhI jisake pAsa parigraha nahIM hotA hai aura jo pANi-pAtra meM bhojana karate haiM, ve muni haiN| jinazAsana meM tIna hI liMga haiM-nirgrantha (digaMbara) sAdhu, utkRSTa zrAvaka aura arjikA; mokSamArga meM ina tInoM ko chor3akara aura koI liMga nahIM hai| bodhapAhur3a :- isameM 62 gAthAoM ke dvArA Ayatana, caityagRha, jinapratimA, darzana, jinabimba, jinamudrA, jJAna, deva, tIrtha, arahaMta aura pravrajyA kA svarUpa batAyA hai / muni-caryA kA mArmika varNana kiyA gayA hai| jo zatru-mitra meM, nindA - prazaMsA meM, lAbha-alAbha meM, sonA-miTTI meM samabhAva rakhate haiM aura jo tilatuSamAtra bhI parigraha nahIM rakhate ve hI sAdhu kahalAte haiM / anta meM apane Apako bhadrabAhu kA ziSya batAkara unakA jaya-jayakAra kiyA hai / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 AcArya kuMdakuMdadeva bhAvapAhur3a :-isameM 165 gAthAoM ke dvArA bhAvoM kA mahatva batAyA hai / bhAva hI prathama liMga hai aura bhAvaliMga rahita mAtra dravyaliMga se paramArtha kI siddhi nahIM hotI / guNa-doSoM kA kAraNa bhI bhAva hI hai| bhAva-vizuddhI ke lie hI bAhya parigraha kA tyAga kiyA jAtA hai| jo abhyaMtara parigraha se sahita hai, usakA bAiMya tyAga niSphala hai| bhAvarahita sAdhu karor3oM janmaparyaMta vastra tyAgakara tapazcaraNa kare tathApi use siddhi kI prApti nahIM hotI / bhAvakalaMka se yaha jIva eka antarmuhurta meM 66336 bAra janma-maraNa karatA rahatA hai aura duHkha bhogatA rahatA hai / ata: pratyeka jIva ko apane pariNAmoM ko /bhAvoM ko sudhAranA Avazyaka hai| jo zarIrAdi parigraha se rahita haiM, mAna kaSAya se vimukta haiM, jo apane AtmA meM lIna haiM, ve sAdhu bhAvaliMgI muni hote haiN| usIprakAra dharma kA varNana bhI kiyA hai| saMsAra ke sabhI duHkhoM kA nAza karanevAle jinadharma ko zreSTha batAyA hai / pUjA Adi zubha kAryoM meM vratasahita pravRtti karanA puNya hai aura moha kSobha se rahita AtmA kA pariNAma cAritra hai /dharma hai aisA spaSTa batAyA hai | mokSapAhur3a :-isameM 106 gAthAyeM haiM / Atmadravya kI mahimA kA kathana hai| ise samajhakara sAdhu avyAvAdha sukha ko prApta karatA hai| bahirAtmapane ko chor3akara antarAtmA banakara paramAtmA kA dhyAna karane kI bAta kahI hai| paradravyoM meM Asakta jIva, karmoM se baMdhatA hai aura paradravyoM se virakta jIva, karmoM se mukta hotA hai| AtmajJAna ke binA, kitane hI zAstroM ko par3he vaha saba kujJAna hai aura AtmasvabhAva ke viparIta cAritra kA pAlana karanA bAla cAritra hai| - Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - paI AcArya kuMdakuMda jAliMgapAhur3alA isamegAthAya hai, jinameM muniliMga kI arthAt mokSamArgako carcA kI gayI haga ratnatraya rUpa dharma se muniliMga hotA hai arthAtAmuniliMga kI sArthakatA ratnatrayarUpadharma se hI haiN| kevala muniliga dhAraNa karane se dharma nahIM hotA / jo ninya hokara bhI strIsamUha ke prati rAMgabhAva rakhatA hai aura anyoM ko doSa sahita batalAtI hai, vaha tiyaca hai, muni nahIM jo saMvaijJa dvArA pratipAdita dharma kA pAlana karatA hai, vaha muni hai| gAra nikAlI ni insh jolapAhu~Da isameM mAthAya hA prAraMbha meM maiMgavAna mahAvIra AAPSPuja ki zIla kA mahatva,batalAte hue kahA hai ki jJAna ke sAthaM zIla kA ra jI RajAra koI virodha nahIM hai| parantu zIla rahita jJAna viSaya-vAsanA se naSTa hA jAtA hai jo jJAna prApti karake bhI viSayoM meM nisAna hai / virakta hote hai ve bhavamaya kA uccheda karate haiN| cAritra rahita jJAna darzanarahita muni liMga grahaNa aura saMyama rahita tupasyA ye saba "pAli IPEDIETYzAyA 30P -: chApati bArasa avekavA isameM zAoM dvArA vairAgyotpAdaka bAraha anuprekSAoMbhAvanAoM kA sundA varNana kiyA hai| anumaka IkSA F anuprekSA kA vyutpattiparaka artha hai padArtha ke svarUpa ko samyak prakAra se-putra nadekhanA AcAIdevane ina bhAvanAoM kera dArAsamAnoM ke vairAgyabhAva ko puSTa kiyA hai |mntapnelaahii kA bhI ullekha kiyA haigA IP IF MP kAja kI IPIP.. 2.SH 1 mA. TOP AMA hA jAta TRE catagAta TO iPM ThaisPLIFri ta karakA PNa Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdradeva 135 tirukkurala progekaeka cakravartI ne anekAneka prakIra se sUkSmArI jise khoja karane ke bAda"tirukkurala AcArya kundakundra kI racanA mAnI hai / aura yaha matAM anukaraNIya zrI hai isakA racanAkAla, nirUpita viSaya meM tayakta kI gayI bhAvanAyeM Adi ke sUkSma parizIlana ke bAda hamAre lie bhItirakkurulabhAcArya kI hI kRti mAnanA anivArya hai ki ki kArDa isameM dasa isI padyoM se sahita 13 adhikAra haiM sAhale dharma bhAga meM dUsare aseM tIsare kAma mAtra 2 adhikAra haiN| kula milAkara - 133praya haiM yaha pratyakurala nAmakRchanda meM likhA gayA hai / isameM Aye hue kurala mandira atyuttama hai| aika grantha kA nAma bhI "kulA : kI kA- isameM artha kI gaharAI padArtha vistAra aura bhAvoM kI utkRSTatA advitIya hai ki Alekhaka isake sambanadha kahA hai kiMkaDu tolettara kaDappu gadiTakkurugantali phuralI arthAt rAIko adIra se khokhalA karake usameM sapta sAgara bharane ke samApta sarala padyoM meM bhAva paMca bhara diyA hai kurala ke sabhI vAkya isa bAta kA samarthana karate haiN| tamila bhASA meM atyanta masiddhaH sahAyathantamila janoM kI nIvi aura nAgarikatA ke nirUpaNa meM advitIya bhaktisaMgahAH a DIE prANI i bhiji saMskRta TIkAkAra amAcandradeva ne apanI TIkA meM saMskRtArvA vaktayaH pUjyapAdasvAmikRtAH prAkRtAstu kukundracAryakRtA, aisA kahA hai| donoM bhaktiyoM para prabhAcandrAcArya kI TIkAe~ haiM / AcArya kundakundadeva / racita- ATha bhaktiyA~ haiM ra Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva siddhabhakti :- isameM 12 gAthAoM ke dvArA siddhoM ke guNa, bheda, sukha, sthAna, AkRti, siddhi kA mArga aura krama kA ullekha karate hue bhakti bhAva se siddhoM kI vaMdanA kI hai / zrutabhakti :- isameM 11 gAthAoM ke dvArA dvAdazAMga ke bheda prabhedoM kA ullekha karake zruta ko namaskAra kiyA hai| sAtha hI 14 pUrvI meM pratyeka kI vastu saMkhyA aura pAhur3oM kI saMkhyA dI gaI hai / cAritrabhakti :- dasa anuSTapa padyoM dvArA sAmAyika chedoMpasthApanA parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta cAritra nAmaka pA~ca cAritra, 28 mUlaguNa, dasadharma, tIna guptiyA~, zIla, parISaha aura uttara guNoM kA varNana karake unakI prApti kI icchA kI gayI hai / yogibhakti :- isameM 23 gAthAoM ke dvArA jaina sAdhuoM kA AdarzajIvana aura unakI caryA kA varNana hai / yogiyoM kI aneka avasthAoM kA, siddhiyoM kA, guNoM kA ullekha karate hue unheM bhaktibhAva se namaskAra kiyA gayA hai| : 132 AcAryabhakti :- isameM 70 gAthAoM ke dvArA AcArya parameSThiyoM ke mukhya guNoM kA ullekha karate hue unheM namaskAra kiyA hai / nirvANabhakti :- isameM 27 gAthAoM meM nirvANa prApta tIrthakaroM aura nirvANa sthAnoM kA smaraNa karake unheM vandanA kI hai| isa bhaktipATha se aneka aitihAsika aura paurANika viSaya jJAta hote haiN| paMcagurubhakti :- isameM 5 gAthAoM ke dvArA arahaMta siddha, AcArya, upAdhyAya aura sarva sAdhuoM kI stuti kI hai aura usaka phala batalAkara una paMcaparameSThiyoM ko namaskAra karake bhava bhava meM sukha prApti kI prArthanA kI gayI hai / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva 133 tIrthakara bhakti :- isameM 8 gAthAoM ke dvArA RSabhAdi sabhI tIrthakaroM kI vadaMnA kI gaI hai| isa prakAra AcAryadeva ke sabhI alaukika kRti ratnoM kA sAmAnya paricaya saMkSepa meM yahA~ diyA gayA hai| isa atyalpa paricaya ko par3hakara mUla grantha ke adhyayana kA bhAva jAgRta ho, aisI hArdika icchA hai / pAThaka isa icchA ko alpa mAtrA meM bhI pUrNa kareMge to merA yaha prayatna sArthaka ho jAyegA | yahA~ nirUpita AcArya deva ke jIvana caritra se unake mahAna jIvana kA sAmAnya paricaya ho; isa uddezya se isa kRti kI racanA huI hai| AcArya ne apane jIvana meM jisa satya kA sAkSAtkAraM kiyA thA usake lie unakI kRtiyoM ke adhyayana kI abhilASA yadi mana meM utpanna hotI hai to yaha racanA saphala hai| AcAryadeva ke samAna hama sabhI pavitra hoMge to hI samajhanA cAhie ki hamane AcArya deva ko vastutaH samajhA hai / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 134 AcArya kuMdakuMdadeva pAribhASika-zabdakoza arahaMta :- namaskAra yoga, .jA aura satkAra yogya, devoM meM uttama | ghAtikarma ke nAzaM se utpanna kevalajJAna dvArA samasta padArthoM ko eka kAla meM (yugapada) jAnanevAle vItarAga, sarvajJa va hitopdeshii| ajJAnI :-nijazuddhAtmA ko na jAnanevAlA na anubhavanevAlA AtmajJAnarahita jIva / apane se bAhaya padArthoM meM apanI sattA svIkAra karanevAlA bahirAtmA / apramatta :- vyakta-avyakta samasta pramAdoM se rahita Atma-lIna muni / mUlaguNa aura uttaraguNoM se maNDita, sva-parajJAna sahita, kaSAyoM kA upazamaka athavA kSapaka na hone para bhI dhyAnamagna sAdhu kI avsthaa| ArAdhanA :-darzanajJAna, cAritra va tapa-ina cAroM kA udyotana karanA, una rUpa svayaM pariNata ho jAnA. cAroM ko dRr3hatApUrvaka dhAraNa karanA, cAroM kA AmaraNa pAlana karanA / AhAraka zarIra:-sUkSma padArtha kA jJAna karane kI athavA asaMyama parihAra kI icchA se pramattasaMyata sAdhu jisa zarIra kI racanA karate audArika:-zarIra kA eka bheda, manuSya tathA tiryaca jIvoM kA zarIra sthUla hotA hai use audArika zarIra, garbha aura sammUchana janma se utpanna honevAlA zarIra / upAsanA :-zuddhAtma-bhAvanA kI sahakArI kAraNarUpa se kI jAnevAlI sevA / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva Rddhi :- tapazcaraNa ke prabhAva se yogIzvaroM ko camatkArika zaktivizeSa kI prApti ko Rddhi kahate haiN| karma :- mithyAtva. kaSAya tathA yoga se grahaNa kiyA huA sUkSma pudgala dravya / kevalI :- kevala arthAt zuddha AtmA ko hI jAnate haiM, usakA hI anubhava karate haiM ve kevalI / kevalajJAna arthAt pUrNa vikasita jJAna sahita AtmA / indriya, kAlakrama, dUradeza ityAdi vyavadhAnoM se rahita jJAnI / tapa :- karma nAzaka, icchA-nirodhaka, viSaya kaSAyoM kA nigraha karanevAlA aura AtmA ko AtmA dvArA AtmA meM jor3ane vAlA Atma puruSArtha / tatva :- vastu kA jo bhAva-rUpa vaha tatva / padArtha kA jo svabhAva usI svabhAva. rUpa se padArtha kA rahanA vaha padArtha kA tatva hai / tatva, paramArtha, dravyasvabhAva, dhyeya, zuddha ye saba zabda ekArthavAcI haiN| tatva eka lakSaNa sat hai / sat vahI tattva hai, svabhAvasiddha hai / tattva ke jIvAdi sAta bheda haiM / 135 tIrthakara :- 34 atizaya tathA 8 prAtihArya evam ananta catuSTaya sahita, tribhuvana ke advitIya svAmI, ratnatrayAtmaka mokSamArga kA pracalana karanevAle, garbhAdi paMcakalyANakoM ke dhAraka / tIna zalya :- mAyA, mithyAtva va nidAna / kapATAcAra-mAyA, viparIta mAnyatA (zraddhA), arthAt mithyAtva aura bhAvI bhogAkAMkSA nidAna / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva dravyahiMsA :- pRthvIkAyika pAMca ekendriya-sthAvara jIvoM kA dvIndriyAdi trasa jIvoM kA ghAta / divyadhvani :- kevalajJAna prApti ke pazcAta arahanta bhagavAna sarvAMga se eka anupama oMkAra dhvani nikalatI hai| bhagavAna kI icchA na hone para bhI bhavya jIvoM ke bhAgya se divyadhvani sahaja khiratI hai| dezavirata :- saMyama dhAraNa karane ke abhyAsa kI avasthA meM sthita saMyama tathA asaMyama pariNAmoM se sahita zrAvaka, saMyatAsaMyata viratAvirata, dezavratI, aNuvratI bhI kahate haiN| dharma :- jIvoM ko saMsAra duHkhoM se nikAlakara uttama - avinAzI sukha meM virAjamAna karanevAlI jIva kI pariNati / caturgati ke duHkhoM se jIvoM kI rakSA karanevAlI dayAmaya ratnatrayAtmaka pariNati / 136 nirjarA :- jIva ke sAtha eka kSetrAvagAha saMbaMdha vAle pUrvabaddha karmoM kA Atmagata zuddhi ke bala se jhar3a jAnA | paryAya :- dravya kA aMza arthAt guNa kA prati samaya honevAlA pariNamana ! pramatta- saMyata :-pandraha pramAdoM se sahita chaThavA~ guNasthAna, AhAra lenA, pichI-kamaMDalu-zAstra kA uThAnA rakhanA, zAstra likhanA, upadeza denA, vihArAdi kriyA-ye saba pramattasaMyata avasthA meM hI hote haiM / pariSahajaya :- mokSamArga se cyuti na ho aura karmoM kI nirjarA ho, isalie kSudhAdi kaSTa sahanA, parISahoM kA jJAna hI na honA arthAt AtmAnaMda kA rasAsvAda karate rahanA hI parISahajaya hai / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva 137 bhAvahiMsA :- AtmA meM mithyAtva, rAga-dveSa, krodha-mAna mAyA-lobhAdi vikArI bhAvoM kA utpanna honA / mithyAtva :-nijazuddhAtmatatva ke Upara zraddhA na hone se zarIra, dhana, putra strI ityAdi meM ahaMkAra-mamakAra buddhi ke sAtha honevAlI zraddhA guNa kI avasthA, atatvazraddhAna, kudevAdi kA zraddhAna, vastusvarUpaviSayaka viparIta mAnyatA / __ mokSa :-baMdha hetu ke abhAva aura nirjarA se samasta karmoM kA AtyaMtika kSaya, atIndriya, viSayAtIta, upacAra rahita, svAbhAvika, viccheda rahita, pAramArthika sukha, cauthA puruSArtha / / yogyatA:-kArya utpanna karane kI kAraNa kI zakti, kAraNa se utpanna hone kI kArya kI zakti / dravya ke pariNamana meM dravya kI yogyatA hI kAraNa hai| zramaNa :- zatru-mitra, sukha-dukha, niMdAprazaMsA, miTTI aura sonA, jIvana maraNAdi meM samatA svabhAvI aparigrahI nirAraMbhI anaMta jJAnAdisvarUpa zuddhAtmA kA sAdhaka, dhyAnamagna sAdhu / zrAvaka:-vivekavAna, virakticitta, aNuvartI gRhastha, paMcaparameSThI kA bhakta, bhedajJAnarUpI amRta kA pipAsu zrAvaka ke mUlaguNa tathA uttaraguNoM kA pAlana krnevaalaa| zuddhAtmA :-mithyAtva, rAgAdi bhAvoM se rahita hone ke kAraNa pratyeka AtmA svabhAva se zuddha hI hai, isake hI zuddhAtmA, nijaparamAtmA, bhagavAna AtmA, jJAyaka ityAdi nAma haiN| zuddhopayoga:-iSTAniSTa buddhi se rahita hokara jJAnAnaMdasvabhAvI nija paramAtmA meM upayoga-jJAna ko saMlagna karanA. jIvana-kAraNAdi / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 AcArya kuMdakuMdadeva meM iSTAniSTa vastuoM meM samatA bhAva rakhanA hI zuddhApayoga haiN| svazuddhAtmA kA buddhipUrvaka saMvedana, samAdhi, sAmya, samatA, vItarAgatA, yoga, citta-nirodha, zuddhopayoga-ye sabhI zabda ekArthavAcI zuddhapariNati :- zuddhApayoga se utpanna vItarAgatA, samatA, pavitratA, athavA zuddhi / zubhAzubha upayoga ke samaya bhI zuddha pariNati akhaNDa rahatI hai| zubhopayoga :- mana-vacana-kAryapUrvaka deva-zAstra-zurU kI pUjA, bhakti, pAtradAna, tIrthayAtrA ityAdi buddhipUrvaka puNyamaya pariNAma / samyagdarzana-samyattAva :- yathArtha deva-zAstra-gurU kA zraddhAna, jIyAdi sapta tatvoM kA zraddhAna, svazuddhAtmA hI upAdeya hai -aisA shrddhaan| siddha:-ATha karmoM se rahita, Ata guNoM se sahita, atyanta zAMtimaya, kRtakRtya banakara lokAna meM anaMtakAla paryaMta rahanevAle jJAnazarIrI AtmA / svabhAva :-aMtaraMga kAraNa, vastu kA svabhAva vastugata guNoM se sambaMdhita rahatA hai, bAhaya paristhiti se nhiiN| vastu kA svarUpa hI vastu kA svAbhAva hai| jaise pAnI kI shiitltaa| vimAva :-svabhAva se viparIta pariNamana, jaise pAnI kI uSNatAkarmodaya ke nimina se utpanna jIva ke krodhAdi bhAva / videhakSetra :-bharatAdi 7 kSetra haiM unameM eka videhakSetra kSetra hai| jahA~ vItarAga jainadharma akhaNDa rUpa se rahatA hai / ora videhI jina arthAta tIrthakara hamezA rahate haiN| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva 136 jJAyaka :- pramatta- apramattAdi avasthAoM se rahita paramazuddha- svabhAvI kevala - jJAnasvabhAvI bhagavAn AtmA, zuddhAtmA, zaktirUpa paramAtmA, granthAdhirAja samayasAra kA pratipAdya viSaya / jJAnI :- jo AtmA karma-nokarma pariNAmoM ko mAtra jAnatA hai, karttA nahIM, jJAna meM hI apanI sattA svIkAra karanevAlA antarAtmA / *** "dekho! zAstrAbhyAsa kI mahimA ! ! jisake hone para jIva paramparA se AtmAnubhava ko prApta hotA hai, mokSamArga rUpa phala ko prApta hotA hai| yaha to dUra hI raho, tatkAla hI aneka guNa pragaTa hote haiM. krodhAdi kaSAyoM kI mandatA hotI hai, paMcendriya ke vidayoM meM pravRtti rukatI hai, ati caMcala mana bhI ekAgra hotA hai, hiMsAdi: pA~ca pApa nahIM hote, alpa jJAna hone para bhI trikAla saMbaMdhI padArthoM kA jAnanA hotA hai, heya upAdeya kI pahicAna * hotI hai, AtmajJAna sanmukha hotA hai, ityAdika guNa ho zAstrAbhyAsa karane se tatkAla hI pragaTa hote haiM, isalie zAstrAbhyAsa avazya karanA / ha Visits "he. bhavya ! zAstrAbhyAsa karane ke samaya kI prApti honA bhI mahAdUrlabha hai| ekendriyAdi aMsaMjJI paryaMta jIvoM ke to mana hI nahIM aura nArakI aneka vedanAoM se pIr3ita, tiyaMca viveka rahita, deva viSayAsakta haiM, isalie manuSyoM ko hI aneka sAmagrI milane para zAstrAbhyAsa hotA hai, so manuSya paryAya kI prApti hI dravya kSetra kAla bhAva se mahA durlabha hai| tumane bhAgya se yaha * - uttama avasara pAyA hai, isalie jaise bane vaise zAstrAbhyAsa karanA, abhyAsa karane meM AlasI mata honaa| isa nikRSTa kAla meM isase utkRSTa koI dUsarA kArya nahIM hai / " Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMdakuMdadeva "dekho, pariNAmoM kI vicitratA! koI jIva to gyArahaveM guNasthAna meM yathAkhyAta caritra prApta karake punaH mithyAdRSTi hokara kiMcit nyUna arddhapudgala parAvartanakAla paryaMta saMsAra meM rUlatA hai, aura koI nitya-nigoda se nikalakara manuSya hokara mithyAtva chUTane ke pazcAt antarmuharta meM kevalajJAna prApta karatA hai| aisA jAnakara apane pariNAma bigar3ane kA bhaya rakhanA aura unheM sudhArane kA upAya krnaa| auroM ke hI doSa dekha-dekhakara, 'kavAyI nahIM honA, kyoMki apanA bhalA-burA to apane pariNAmoM se hai, isalie apane pariNAma sudhArane kA upAya karanA yogya hai| 140 sarvaprakAra ke mithyAtvabhAva chor3akara samyagdRSTi honA yogya hai, kyoMki saMsAra kA mUla midhyAtva hai, mithyAtva ke samAna anya pApa nahIM hai. mithyAtva kA sadbhAva rahane para anya aneka upAya karane para thI mokSamArga nahIM hotaa| isalie jisa tisa upaya sarvaprakAra mithyAtva kA nAza karanA yogya hai| jinadharma meM to yaha AmnAya hai ki pahale bar3A pApa chur3AyA phira choTA pApa chuDAyA hai! isalie isa mithyAtva ko sa vyasana se bhI bar3A pApa jAnakara pahale chur3AyA hai| isaliya ja pApa ke phala se Darate haiM, apane AtmA ko dukhasamudra meM nahI sucAnA cAhate, ve jIva isa mithyAtva ko avazya chor3eM: nimbA-prazaMsA ke vicAra se zithila honA yogya nahIM / koI nindA karatA hai to karo, stuti karatA hai to karo, lakSmI Ao va jahA~-tahA~ jAo tathA abhI maraNa hoo yA yugAntara meM hoo, parantu nIti meM nipuNa puruSa nyAya mArga se eka Daga bhI calita nahIM hote|" Page #139 -------------------------------------------------------------------------- _