Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિITIHધી શ્રી ધીર લાલ IIE,
- .
2
// //
IIIII
/
' ZZ
In
/////
//
(((()))))))
શતિષત્તિ:પdt
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહુ અમૃત-મહાત્સવ ગ્રંથમાલા-પુષ્પ ટ્લું
શ્રી જિનભકિત-પત
10 લેખક :
ભારતતિ, ગૂરમણિ, અધ્યાત્મવિશારદ, વિદ્યાભ્રષણ, મંત્રમનીપી, શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટાકરશી શાહ
5
નરેન્દ્રપ્રકાશન : સુઅહિં
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : નરેન્દ્રકુમાર ડી. શાહ વ્યવસ્થાપક નરેન્દ્રપ્રકાશન લધાભાઈ ગણપત બીલ્ડીંગ, ૧૧૩–૧૫ કેશવજી નાયક રેડ (ચીંચબંદર), મુંબઈ-૪૦૦૦૦૯.
પહેલી આવૃત્તિ
વિ. સં. ૨૦૩૮ : સને ૧૯૮૨
મૂલ્ય : રૂપિયા પંદર
આ ગ્રંથના સર્વ હક પ્રકાશકને રવાધીન છે.
મુદ્રક : જયંતિલાલ મણિલાલ શાહ પૂજા પ્રિન્ટર્સ એન્ડ ટ્રેડર્સ મહેંદીકુવા ચારરસ્તા, શાહપુરઅમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય
શતાવધાની પડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહનુ ચેલુ. ધાર્મિ ક–આધ્યાત્મિક સાહિત્ય લેકાના હાથમાં પહોંચતું રહે અને તેમના જીવન અજવાળતું રહે, તે માટે અનેક મુર્ખ્ખીએ અને મિત્રોના સહયતાભર્યાં સહકારથી ચાલુ વર્ષે ‘ નરેન્દ્રપ્રકાશન ’ની ચેાજના અમલમાં આવી છે. :
અમને જણાવતાં આનંદ થાય છે કે આ યાજનામાં માત્ર છ માસના ગાળામાં જ અમે નીચેનાં ૫ પુષ્પો-પુસ્તકા પ્રસિદ્ધ કરવાને શક્તિમાન બન્યા છીએ :
(૧) મહા પ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર યાને જૈન સત્રવાદની જયગાથા ત્રીજી આવૃત્તિ.
(ર) દિવાકર - ત્રીજી આવૃત્તિ.
(૩) ૐકાર-ઉપાસના - ત્રીજી આવૃત્તિ.
(૪) હી કાર–ઉપાસના – ત્રીજી આવૃત્તિ.
(૫) જૈનચરિત્ર-કથામાલા - પહેલી શ્રેણી અને હવે ( શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ ’ નામના છઠ્ઠા પુષ્પને પ્રસિદ્ધિ આપી રહ્યા છીએ.
આ ગ્રંથ પડિતશ્રીએ પોતાના દીર્ધ અનુભવના પરિપાકરૂપે તૈયાર કર્યાં છે. તેમાં જિનભક્તિનાં વિવિધ અંગો પર વિસ્તૃત અને વિશદ પ્રકાક્ષ પાડવામાં આવ્યા છે તથા અનેક જાણવા જેવી હુકીકતા પ્રકાશમાં લાવવામાં આવી છે, તેથી તે પ્રત્યેક જૈન માટે અવશ્ય પઠનીય બન્યા છે.
6
પડિતશ્રીએ ઘણાં વર્ષો પૂર્વે દળદાર ગ્રંથ રચ્યા હતા અને તે
જિનાપાસના ” નામના એક સારે એવા લાકાદર પામ્યા હતા.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરતુ માત્ર એ જ વર્ષોંના ગાળામાં તેની બધી પ્રતિઓ ખપી જતાં તે અપ્રાપ્ય બન્યા હતા અને હૉલ પણ અપ્રાપ્ય છે. તેની ગેરહાજરીમાં આ ગ્રંથ વિશેષ ઉપાદેય બનશે, એમ અમે માનીએ છીએ.
આ ગ્રંથનું સમર્પણ સ્વીકારવા માટે અમે પ. પૂ. પરમ શાસનપ્રભાવક આચાર્ય દેવ શ્રી પદ્મસાગરસુરીશ્વરજી મહારાજને પુનઃ પુનઃ વંદના કરીએ છીએ,
આ ગ્રંથનું પ્રકાશન શ્રીમાન દીપચંદુ એસ. ગાડી, શ્રી ચિત્તર્ન ડી. શાહ, શ્રી સાભાગચંદ ઝવેરચંદ શાહ ( લંડન ), શ્રી અમુભાઈ શાહ (દારેસ્લામ), શ્રી વસનજી લખમશી આદિ સજ્જતાની સહૃદયતાભરી સહાયથી થઈ શકયુ છે, તે માટે તે બધાને ખાસ આભાર માનીએ છીએ.
શ્રીમાન વસ્તુપાલ અમૃતલાલ વારાએ આ ગ્રંથના પ્રકાશનસમર્પણ સમારોહમાં સુંદર સેવા આપી છે, તે માટે તેમનેા પણ આભાર માનીએ છીએ.
આ ગ્રંથના પ્રચારથી જૈન ધર્મના પ્રચારૂં માગે એવા વેગ મળે એમ છે, તેથી જૈન સધા, સંસ્થાઓ તથા શ્રીમાતાને તેના પ્રચારમાં ખાસ રસ લેવા વિનતિ છે.
—પ્રકાશક
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
કકડા કરાર
તે
;િ
el
:
જ
કરે
2
-
જ
છે
કે
પ. પૂ. પરમ શાસન્ પ્રભાવક
આચાર્ય શ્રીમદ્દ ૧૦૦૮ શ્રીપદ્યસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણ
જેમણે દર્શન – જ્ઞાન – ચારિત્રની
ઉત્કૃષ્ટ સાધના વડે ભારતીય સંતની ઉજ્વલ પરંપરામાં
અગ્રસ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે,
UNIRIIUITIUILIULUTLULUIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII LLLLLLL
III III
પ. પૂ. પરમ શાસનપ્રભાવક
આચાર્ય શ્રીમદ્ ૧૦૦૮ શ્રી પદ્મસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજને
આ ગ્રંથ સાદર સમર્પિત.
Lunciiiiiii
IIIIIIIIIIII
વિનીત
ધીરજલાલ ટેકરશી શાહ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમ પૂજ્ય પરમ શાસનપ્રભાવક
આચાર્ય શ્રીમદ્ ૧૦૦૮ શ્રી પવસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજની
સંક્ષિપ્ત જીવનરેખા
માનવજીવનને સફલ કરનાર મહાપુરુષોની સુમંગલ શ્રેણીમાં જેમનું નામ અનેરી આભાથી દીપે છે અને જેઓ વર્તમાન જૈન શાસનની એક મેટી આશા છે, એવા સ્વનામધન્ય આચાર્ય શ્રીમદ્દ ૧૦૦૮ શ્રી પદ્ધસાગર સૂરીશ્વરજી મહારાજની સંક્ષિપ્ત જીવનરેખા રજૂ કરતાં અમે અભિનવ આનંદનો અનુભવ કરી રહ્યા છીએ.
પશ્ચિમ બંગાલમાં આજીમગંજ શહેર એતિહાસિક ખ્યાતિ ભેગવે છે. ખાસ કરીને તેના કલામય જૈન મંદિરોને લીધે જૈન સંઘનું તેના પ્રત્યે ભારે આકર્ષણ છે. ત્યાંના બાબુઓએ સાધર્મિક વાત્સલ્યનાં સુવર્ણપૃષ્ઠ રચીને જૈન સમાજ માટે એક ઉમદા ઉદાહરણ પૂરું પાડેલ છે.
આ આજીમગંજ શહેરમાં તા. ૧૦–૯–૩૫ ના વહેલી પરોઢમાં એક બાળકને જન્મ થયો. તેનું મલકાતું મુખ જોઈને પિતા રામસ્વરૂપ તથા માતા ભવાનીદેવી અત્યંત હર્ષ પામ્યા. આ બાળકનું નામ પ્રેમચંદ પાડવામાં આવ્યું. બધાં નામે ગુણનિષ્પન્ન હતાં નથી, પણ આ નામ તે ખરેખર ગુણનિષ્પન્ન નીવડયું. તેણે પ્રથમ માતાપિતા તથા અન્ય કુટુંબીજનેને પ્રેમ છતી
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
લીધા, પછી સારાયે જૈન સમાજના પ્રેમ જીતી લીધે અને છેવટે ભારતવષઁના લાખા લેાકેાના પ્રેમ જીતી લઈ વિશ્વવત્સલ મહાત્માની ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી.
માતાપિતાની સ્નેહભરી શીળી છાયામાં પ્રેમચંદના ઉછેર થવા લાગ્યા. ઉપમાથી કહીએ તે તે ખીજના ચંદ્રમાની જેમ વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યા. પરંતુ એવામાં કાલદેવના ક્રૂર પુજો તેના પિતા પર પડયો અને વિષમ પરિસ્થિતિ ઊભી થવા પામી. પરંતુ માતા ધર્મ પરાયણ હતા અને ગમે તેવા વિષમ સાગામાં પણ મનને સ્થિર રાખી પેાતાનું કર્તવ્ય અજાવવાની તાલીમ પામેલા હતા, એટલે તેમણે પરિસ્થિતિ સભાળી લીધી અને માતા તથા પિતા બંનેનું કન્ય અદા કર્યું.
આજીમગજની સ્થાનિક શાળામાં પ્રાથમિક શિક્ષણ લીધા પછી તેઓ કલકત્તા ગયા અને ત્યાં માથુ નિર્માલકુમાર નવલખાના કુટુંબમાં રહેવા લાગ્યા કે જે કુટુંબ તેના ધર્માંપ્રેમ, ઔદાય તથા સ`સ્કારી વાતાવરણ માટે જાણીતું હતું. ‘સંગ તેવા ર્ગ ' એ ન્યાયે પ્રેમચક્રને અહીથી ઘણી સંસ્કારસામગ્રી સાંપડી.
અહી રહેતા અશ્વિની બાપુ નામના એક બંગાલી મહાશયના પરિચય થયા. તેણે પ્રેમચંદને સ્વામી વિવેકાનદના સાહિત્યના અનેરા રસ લગાડ્યો. એ સાહિત્યનું અધ્યયન કરતાં પ્રેમચંદને થયું કે હું પણ તેમના જેવા એક મહાન યાગી—સન્યાસી–સાધુ કેમ ન થાઉં ?
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
“યાદશી માવના , સિદ્ધિર્મવતિ તાદશી-જેની જે પ્રકારની ભાવના હોય છે, તેને તે પ્રકારની સિદ્ધિ થાય છે.” આ એક સનાતનસૂત્ર છે, એટલે આ ભાવનાને આધીન પ્રેમચંદના જીવનમાં સાધુતાની ભવ્ય ભૂમિકા રચાવા માંડી.
આ વખતે ગ્વાલિયર રાજ્યના શિવપુરીમાં વીર– તત્ત્વ પ્રકાશક મંડળ તરફથી ગુરુકુળની ઢબે ચાલતા વિદ્યાલયની એક ધાર્મિક શિક્ષણ સંસ્થા તરીકે ઘણી ખ્યાતિ હતી, એટલે પ્રેમચંદે તેને લાભ લેવાને વિચાર કર્યો.
આ વિદ્યાલયમાં ૩ વર્ષ અભ્યાસ કરતાં પ્રેમચંદ આવશ્યકસૂત્રે, જીવવિચાર, નવતત્વ, ત્રણુભાષ્ય આદિ જૈન ધર્મના પાયાના સૂત્રોનું વિશિષ્ટ જ્ઞાન સંપાદન કર્યું અને આત્મવિકાસના માર્ગે આગળ વધવામાં ઉપયોગી થાય એવું બીજું પણ કેટલુંક જ્ઞાન મેળવી લીધું. આ વિદ્યાલયના સંચાલક શ્રીમાન સત્યનારાયણ પંડ્યા આદર્શ વ્યક્તિત્વ ધરાવતા હતા, તેમણે પ્રેમચંદ પ્રત્યે ખૂબ જ સહુદયતા દાખવી અને તેનું જીવનઘડતર ઉત્તમ કેટિનું થાય, તે માટે કાળજીભર્યા પ્રયત્નો પણ કર્યા. પરિણામે પ્રેમચંદના જીવનમાં અધ્યાત્મની આભા ઝળકી ઉઠી. હર હતો અને તેને પહેલ પડ્યા, પછી તેના તેજરાશિનું કહેવું જ શું?
સને ૧૯૫૩ માં પ્રેમચંદે શ્રી સિદ્ધાચલતીર્થની યાત્રા અપૂર્વ ભાવોલ્લાસપૂર્વક કરી, ત્યારે પાલીતાણા યાત્રા કર્યા પછી પ. પૂ. આચાર્ય શ્રીમદ્ કૈલાસસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજના સાણંદમાં દર્શન-સમાગમને લાભ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળ્યા. તેમનાં પ્રથમ દર્શને જ પ્રેમચંદ પ્રભાવિત થયા.. ખાસ કરીને તેમની શાંત અને ભવ્ય મુખમુદ્રાએ તેનુ દિલ જીતી લીધું. જ્યારે તેણે જાણ્યું કે આ આચાય ભગવાન્ સ્વ. ચેાગનિષ્ઠ બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજના પ્રશિષ્ટ છે, ત્યારે તેના આનંદના પાર રહ્યો નહિ, કારણ કે તેણે આ યાગનિષ્ઠા મહાત્મા વિષે ઘણુ* ઘણું સાંભળ્યું હતું.
ભવ્યાત્મા પ્રેમચંદના અંતરમાં વૈરાગ્યની વેલડી. ખરાખર પાંગરી હતી, તેને હવે સ’સાર-વ્યવહારમાં જરાયે રસ રહ્યો ન હતા. તેની એક માત્ર ઈચ્છા પૂજ્ય ગુરુદેવના ચરણે એસી સંયમસાધના કરવાની હતી, એટલે સને ૧૯૫૪ ના નવેમ્બર માસની ૧૩ મી તારીખે પ. પૂ. આચાર્ય દેવ શ્રી કૈલાસસાગર સૂરીશ્વરજીએ સાણંદ મુકામે તેને ભાગવતી દીક્ષાનુ દાન કર્યું અને તેને મુનિશ્રી પદ્મસાગરના નામથી મુનિશ્રી કલ્યાણસાગરના શિષ્ય કર્યો કે જેએ આગળ જતાં ૫. પૂ. આચાર્ય શ્રી કલ્યાણસાગર સૂરિના નામથી વિખ્યાત થયેલા છે.
સંયમી જીવન શ્રુતધમ અને ચારિત્રધમ ના પાલનથી શાલે છે અને વિકાસ પામે છે, તેથી મુનિશ્રી પદ્મસાગરજીએ સચમદીક્ષા ધારણ કર્યા પછી જૈન શ્રુતના શાસ્ત્રોના અભ્યાસ કરવા માંડચો અને પેાતાના સસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષાના જ્ઞાનને વિશાલ બનાવ્યુ. તે સાથે વ્યાકરણ આદિ સાહિત્યનું અધ્યયન પણ શરુ કર્યુ” અને તેમાં ઝડપી વિકાસ સાથે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંડિત પરમેશ્વર મિશ્ર તેમને આ બાબતમાં ખૂબ સહાયક થયા હતા.
શ્રુતજ્ઞાનની વૃદ્ધિ સાથે મુનિશ્રીએ ચારિત્રધર્મમાં પણ સુંદર પ્રગતિ કરી હતી અને તેને અનુરૂપ તપ-જપ આદિમાં સવિશેષ પ્રયત્ન કર્યો હતો. તે સાથે વસ્તૃત્વ શક્તિને નોંધપાત્ર વિકાસ સાધ્યું હતું. તેઓ હવે ધાર્મિકઆધ્યાત્મિક સુંદર પ્રવચન આપી શક્તા હતા અને વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તો તેઓ હજારોની મેદનીના દિલ ડેલાવી શકતા હતા. રાજસ્થાન, ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર, કર્ણાટક તથા તામિલનાડુઆંધ્રના વિહાર દરમિયાન તેમણે જે પ્રવચન આપ્યાં હતાં, તેણે લોકોના મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન તથા પ્રમાદને પરિહાર કરીને નવી જ આધ્યાત્મિક ચેતના આણી હતી. શ્રી મેરારજી દેસાઈ જેવા પીઢ લોકનેતાએ તેમની આ બાબતમાં ભારોભાર પ્રશંસા કરી હતી.
શિષ્યની ચડતી કલા જોઈને ગુરુદેવે અતિ પ્રસન્ન થયા હતા અને તેમને સને ૧૯૭૫ માં “જ્ઞાનિવર્ય ની પદવી આપી હતી. ત્યારબાદ સને ૧૯૭૭ના ફેબ્રુઆરીની ૨૫ મી તારીખે જામનગર શહેરમાં ચતુર્વિધ શ્રીસંઘ સમક્ષ પંન્યાસપદ અર્પણ કરવામાં આવ્યું હતું.
પ. પૂ. આચાર્યશ્રી કૈલાસસાગરસૂરિજી મહારાજને પં. શ્રી પદ્મસાગરજીની શક્તિઓ વિષે ઘણું માન હતું, એટલે તેમણે પોતાના જીવનની એક ભાવના મૂર્તિમંત કરવાનું કાર્ય તેમને સેપ્યું. આ કાર્ય હતું. મહેસાણામાં
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
શ્રી સીમંધર સ્વામીનું એક ભવ્ય મંદિર નિર્માણ કરવાનુ પન્યાસજીએ આ કાના પૂર્ણ આદરથી સહર્ષ સ્વીકાર કર્યાં અને તે માટે પેાતાની શક્તિઓનાં દ્વાર ખુલ્લાં મૂકી દીધાં. પરિણામે ચેડાં જ વર્ષોમાં મ્હેસાણામાં ૧૦૮ ફૂટ ઊંચાઈના શિખરવાળુ શ્રી સીમ`ધર સ્વામીનુ' ભવ્ય મંદિર નિર્માણ થયું અને તેમાં ૧૨ ફૂટ ઊંચાઈની અદ્વિતીય કહી શકાય એવી પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી. આ મદિરની સાથે વિશાળ ધર્મશાળા, સુંદર ભેાજનશાળા આદિ જોડાચેલા છે અને દર્શાનાથી એ માટે બીજી પણ અદ્યતન સગવડા રાખેલી છે, તેથી ભારતભરના જૈના ત્યાં દર્શને આવે છે અને પોતાના સમ્યકૃત્વને નિર્મલ કરે છે.
પન્યાસજીની અત્યાર સુધીની ધાર્મિક-આધ્યાત્મિક પ્રવૃત્તિએથી એક વિશાલ ભક્તસમુદાય નિર્માણ થઈ ચૂકયા હતા અને તે એમના પડચો ખેાલ ઝીલવાને તત્પર રહેતા હતા. આ ભક્તસમુદાયે પૂજ્ય ગુરુવર્યાને વિન ંતિ કરી કે હવે પન્યાસજીને પાંચપરમેષ્ઠીના તૃતીય પદે વિભૂષિત કરવા કૃપા કરો. ગુરુએ એ વિનતિને સ્વીકાર કરી સને ૧૯૭૭ ના ડીસેમ્બર માસની ૨૮ મી તારીખે મ્હેસાણા (ઉ. ગુ.) સીમંધર સ્વામી જિનાલયના વિશાળ પટાંગણમાં ભવ્ય મહેાત્સવપૂર્ણાંક તેમને આચાર્ય પદવી આપી. ત્યારથી તેઓ શ્રી પદ્મસાગરસૂરિ તરીકે વિખ્યાત થયા.
પ્રભાવશાલી પ્રવચના, પરોપકારપરાયણના અને ઉદારષ્ટિને લીધે આ આચાર્ય શ્રી અત્યંત લેાકપ્રિય થયા
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
અને તેમનુ નામ ભારતના એક છેડાથી બીજા છેડા સુધી. ગાજતું થયું.
સને ૧૯૭૮ માં સુ`બઈ-વાલકેશ્વરના ચાતુર્માસ પ્રસંગે ભારતના રાષ્ટ્રપતિ શ્રી નીલમ સંજીવ રેડ્ડીની અધ્યક્ષતામાં તેમનું જાહેર સન્માન કરવામાં આવ્યું હતું. આ વખતે રાષ્ટ્રપતિએ તેમને શાલ ઓઢાડી હતી અને વાસક્ષેપ લીધા હતા.
સને ૧૯૭૭ પછી તેમણે દક્ષિણ દેશના વિહાર શરૂ કર્યા. એ તા એક વિજયયાત્રા જેવા બની ગયેા. હુબલી, એંગલેાર, મદ્રાસ આદિ દરેક શહેરનાં ચાતુર્માસ અત્યંત પ્રભાવક નીવડયાં અને હજારા મનુષ્યની જીવનસુધારણામાં નિમિત્ત બન્યાં. જીવદયાનું... પાલન, સવિચાર અને સદાચારનુ સેવન, વ્યસનના ત્યાગ, દાન-શીલ-તપ-ભાવની યથાશક્તિ આચરણા તથા ભક્તિ-યેાગ આદિ વિષયે પૂજ્ય
આચાર્ય શ્રીના પ્રવચનામાં પ્રધાનતા ભાગવે છે અને તેની જનતા પર બહુ ભારે અસર પડે છે.
સૂરિજી પ્રસિદ્ધ વક્તા છે, તેમ એક કુશલ લેખક પણ છે. તેમની પ્રાસાદિક કલમે ગુજરાતી ભાષામાં (૧) ચિંતનની કેડી, (૨) પ્રેરણા, (૩) પાથેય, (૪) જીવનના અરુણાદય ૪ ભાગ તથા હિીમાં (૧) પ્રવચન-પરાગ અને (૨) પદ્મ-પરિમલ આદિ ગ્રંથા આકાર પામ્યા છે અને તે હજારા હૈયાને આનદ સાથે ઊધ્વગામી જીવનની પ્રશસ્ત પ્રેણા કરી રહ્યા છે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂરિજીને સમાગમ એ જીવનની એક દિવ્ય અનુભૂતિ ગણાય છે, તેથી મોટા મોટા દેશનેતાઓ પણ તેમના દર્શન–સમાગમ માટે આવતા રહે છે. ભારતના આજના વડાપ્રધાન શ્રી ઈન્દિરા ગાંધીએ સને ૧૯૮૦ માં બેલગામ મુકામે તેમનાં દર્શન કરી કૃતાર્થતા અનુભવી હતી. વર્તમાન રાષ્ટ્રપતિ શ્રી ઝેલસિંહ મદ્રાસ-ચાતુર્માસ વખતે તેમના દર્શને આવ્યા હતા. ' સૂરિજીનું શિષ્યમંડલ–પરિવાર ૧૪ ઠાણું પણ તેજસ્વી છે અને તે જુદા જુદા વિષયે પર પ્રભુત્વ ધરાવે છે. ' સૂરિજીના આવા સમુજજવલ પરોપકારી જીવનથી પ્રભાવિત થઈને અમે આ “શ્રી જિનભક્તિ-કલપતરુ' નામને ગ્રંથ તેમને સમર્પિત કરવાને પ્રેરાયા છીએ.
ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
રવ, શ્રી સામત રાજા રણમલ શાહ (દોઢિયા)
મુ. નવાગામ (ભારત) જન્મ : સને ૧૮૮૪ સ્વર્ગવાસ : સને ૧૯૬૫ મેાશી-ટાન્ઝાનિયા
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમાન્ ઝવેરચંદ શામજી શાહ જેમા
જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતામાં અનન્ય શ્રદ્ધા ધરાવે છે અને એક પ્રામાણિક વ્યાપારીની ભારે પ્રતિષ્ઠા મેળવી શકયા છે.
મે:શી-ટાન્ત:નિયા
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમતી મણિબહેન ઝવેરચંદ શાહ
જેઓ અધ્યાત્મના અનન્ય પ્રેમી છે તથા શાસ્ત્રસ્વાધ્યાયમાં ઊંડા
રસ લઈ રહ્યા છે. મશી–ટાન્ઝાનિયા
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરોપકારપરાયણ દાનવીર શ્રીમાન્ દીપચંદ એસ. ગાડી ( ખાર–એટ-લા ) જોએ
જૈન વે. કાન્ફરન્સના પ્રમુખ છે અને અમારા સાહિત્યના અનન્ય પ્રેમી તથા પ્રાત્સાહક છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમતી રશ્મિણીબહેન ડી. ગાડી
જેઓ
લોકસેવાના દરેક કાર્યમાં પતિને સુંદર સાથ આપી પોતાના
જીવનને કૃતાર્થ કરી રહ્યા છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
1)
શ્રીમાન્ હેમન્ત ડી. શાહ જેએ
જૈન ધર્મ અને જૈન સંસ્કૃતિના અનન્ય પ્રેમી છે તથા સામાજિક ક્ષેત્રે વિવિધ પ્રકારની સેવાઓ આપી
રહેલા છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમતી કોકિલાબહેન એચ. શાહ
જેએ
સાંસ્કારિક પ્રવૃત્તિઓમાં ઊંડા રસ દાખવી રહ્યા છે તથા ભક્તિ અને યાગના વિષયમાં ઊડી દિલચસ્પી ધરાવે છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમાન દેવશી સામત શાહ
જેઓ સ્વાશ્રયથી આગળ વધી સામાજિક કલ્યાણની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં પોતાને વિનમ્ર ફાળે આપી
રહેલા છે. વેલિનબરો-યુ.કે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠિકા
મેાક્ષ કે પરમપદના અદ્વિતીય કારણભૂત સમ્યગ્ "દર્શીન, સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્યક્ ચારિત્રને નિકટ લાવવામાં જિનભક્તિ, જિનારાધના કે જિનાપાસના મુખ્ય છે, તેથી દરેક ભવભીરુ ભવ્યાત્માએ તેના આશ્રય લેવા જોઇએ અને તેમાં મગ્ન થવુ જોઇએ.
જૈન શાસ્ત્રોના અનન્ય અભ્યાસી ઉપાધ્યાયશ્રી -ચશોવિજયજી મહારાજે શ્રી આદીશ્વર પ્રભુની સ્તવના કરતાં કહ્યુ* છે કે—
મુક્તિથી અધિક તુજ ભક્તિ મુજ મન વસી, જેહશુ. સબળ પ્રતિબંધ લાગે;
ચમક પાષાણ જિમ લાહને ખેંચગ્યે,
મુક્તિને સહજ તુજ ભક્તિરાગા.
• હું પ્રભુ! ! મારા મનમાં મુક્તિ કરતાં પણ તારી ભક્તિ ઘણી વસેલી છે. તેમાં મને દૃઢ મમત્વ ઉત્પન્ન થયું છે. જેમ ચકમકના પત્થર ( લેાહચુંબક ) લેાઢાના ટુકડાને પેાતાના ભણી ખેચે છે, તેમ તારી ભક્તિના દેઢ અનુરાગ મુક્તિને સરલતાથી મારા ભણી ખે‘ચશે.'
ધન્ય તે કાય જેણે પાય તુજ પ્રમિયે, તુજ થુણે જે ધન્ય ધન્ય હાં; ધન્ય તે હૃદય જેણે તુજ સા સમરતાં,
ધન્ય તે રાત તે ધન્ય દીહા..
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
હે પ્રભે ! તે કાયાને ધન્ય છે કે જેના વડે તારા, પાયને પ્રણમાય છે, તે જિહ્વાને ધન્ય છે કે જેના. વડે તારા ગુણેની સ્તુતિ-સ્તવના થાય છે તે હૃદયને ધન્ય છે કે જેના વડે તારા અચિંત્ય માહાસ્યનું સ્મરણ કરવામાં આવે છે, અરે ! હું તે તે રાત્રિ અને દિવસને પણ ધન્ય માનું છું કે જ્યાં તારી આ પ્રમાણે ભક્તિ-આરાધનાઉપાસના થાય છે.”
જૈન નામ ધારણ કરવા છતાં જિનભક્તિનું માહાસ્ય ન જાણીએ, તેનાં ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપને સ્પષ્ટ બંધ ન ધરાવીએ કે તેના મંગલમય વિધિ-વિધાનથી પરિચિત ન હોઈએ, તે આપણા જેવા દુર્ભાગી કોણ?
આપણે બુદ્ધિશાળી ખરા, પણ મોટા ભાગે સાંસારિક વ્યવહારમાં. આપણે શાણા ખરા, પણ મોટા ભાગે વ્યાપાર -ધંધામાં. હાલ તે ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રમાં આપણે બુદ્ધિને કેઈ ચમકાર જણાતું નથી કે આપણું શાણપણને કંઈ પ્રભાવ નજરે પડતું નથી. શું જીવનને રથ માત્ર સાંસારિક વ્યવહારના એક પડે જ ચલાવે છે ? તેનું પરિણામ કેવું–કેટલું ગંભીર આવશે, એ પુનઃ પુના વિચારવાની જરૂર છે. તે
જિનભક્તિ અવશ્ય કરવા જેવી છે, એમ માન્યા પછી પણ તે અંગે આપણા દિલમાં તાલાવેલી કેટલી? તલસાટ કેટલો? ઉમંગનું પ્રમાણ કેટલું? એ માટે થોડો વધારે
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
સમય કાઢવો હોય તે પણ આપણું દિલ સંકેચ પામે છે. શું આ એક ઝટપટ પતાવી દેવા જેવી સામાન્ય, સાધારણ કે મામુલી કિયા છે? જેનાથી જીવનને સફલા બનાવવું છે, મેક્ષ કે પરમપદના સાધનેને નિકટ આણવા છે, તે માટે જે આપણે ખ્યાલ ખરેખર આ જ હોય તે માનવું પડશે કે આપણી બુદ્ધિને લકવાની ગંભીર બિમારી લાગુ પડી ચૂકી છે.
આજે કેટલાક મહાનુભાવે તે ઉઠીને શ્રી અરિહંત પરમાત્માનું નામ પણ લેતા નથી. ચાહ દેવીનું સમરણ કરી તેનું આરાધન કરે છે ! જ્યારે ચાહદેવી ઠીક ઠીક ઉષ્ણતા ધારણ કરીને તેમના ઉદરપ્રદેશમાં પહોંચે છે, ત્યારે તેમના અંગેમાં સ્કુતિ આવે છે અને તેઓ પથારી નીચે પગ
વધારે દિલગીરીની વાત તો એ છે કે ત્યાર પછી પણ તેમને શ્રીઅરિહંત પરમાત્માનું સ્મરણ થતું નથી કે નજીકમાં જિનમંદિર હોવા છતાં દર્શન-પૂજન કરવાની ભાવના જાગતી નથી. તેઓ દંતધાવન, શૌચ, સ્નાન તથા નાસ્ત કરી વર્તમાનપત્રનાં પાનાં ઉથલાવે છે અને સીધા કામે લાગી જાય છે અથવા કોઈ વ્યાવહારિક કાર્ય ઉત્પન્ન થયું હોય તે તે પતાવે છે. આ રીતે તેમનો આખો દિવસ ધંધા-ધાપામાં કે વ્યાવહારિક કાર્યોમાં પૂરો થાય છે. તેમાં જિનભક્તિને કંઈ સ્થાન હોતું નથી.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ આવા મહાનુભાવે છે કે ઈમેટા પર્વ કે તહેવારના દિવસે જ ધર્મસ્થાનકમાં આવે છે અને ગતાનગતિકતાથી કેટલીક ક્રિયાઓ કરીને સંતેષ પામે છે. કેઈએમ માનતું હોય કે આવા મહાનુભાવોની સંખ્યા મામુલી હશે, તે એ મંતવ્ય સાચું નથી. આવા મહાનુભાવોની સંખ્યા ઘણી મેટી છે અને સમાજ-હિતિષીઓને ભારે ચિંતા ઉપજાવી રહેલ છે; પરંતુ તેને ખરે અને અમેઘ ઉપાય તો એક જ છે કે તેમને જિનભક્તિનું વાસ્તવિક મહત્ત્વ સમજાવવું અને તેમાં રસ લેતા કરવા.
આપણી ઉગતી પ્રજા અને આપણા યુવાનની સ્થિતિ પણ જરા ય ઉત્સાહપ્રેરક નથી. તેમને નાટક, સિનેમા, મીટીંગ, મેળાવડા, પાટ–પીકનીક, કિકેટ-ફુટબેલ તથા બીજી એવી વસ્તુઓ ગમે છે, પણ જિનભક્તિ માટે ખાસ ઉર્મિ ઉડતી નથી. કદાચ માતા-પિતાના દબાણથી તેઓ જિનભક્તિમાં જોડાય તે અનેક જાતના પ્રશ્નો પૂછે છે અને તે દરેકને સંતોષકારક ખુલાસો આપવાનું કામ ઘણું કઠિન હોય છે. જે તેઓ આ પ્રકારના ગ્રંથ વાંચે–વિચારે તે ઘણે લાભ થવા સંભવ છે.
આપણે ભક્તકવિઓએ ગાયું છે કે– કવણ નર કનક-મણિ છેડી તૃણ સંગ્રહે,
કવણ કુંજર તજી કરહ લેવે ? કવણ બેસે તજી કલ્પતરુ બાઉલે,
તુજ તજી અવર સુર કણ સેવે ?
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
એ કે, મનુષ્ય હોય કે જે સુવર્ણ અને મણિ જેવા મહા મૂલ્યવાન પદાર્થોને છેડીને તૃણ જેવી તુચ્છ વસ્તુનો સંગ્રહ કરે? વળી એવો કેણ મનુષ્ય હોય કે જે ગુણિયલ ગજરાજને છેડી અઢારે ય અંગે વાંકા એવા ઊંટને ગ્રહણ કરે? વળી એવો કોણ મનુષ્ય હોય કે જે સર્વ મનોરથની સિદ્ધિ કરનાર કલ્પતરુને આશ્રય છોડીને કંટકમય બાવળની નીચે બેસવાનું પસંદ કરે ? તે જ પ્રમાણે એવો પણ કેણ મનુષ્ય હેય કે હે પ્રભો ! તારા જેવા આદર્શ દેવને છેડી બીજાની સેવા કરે ?'
આમ છતાં કેટલોક વર્ગ મિથ્યાત્વી દેવ-દેવીઓની ઉપાસના કરે છે અને તેનાથી પિોતાની મનોકામના પૂર્ણ કરવાનો મનોરથ સેવે છે. અને કેાઈ ભવિતવ્યતાના અથવા પૂર્વસંચિત પ્રારબ્ધના કારણે એ મનોરથ અમુક અંશે પણ પૂર્ણ થયેલ હોય તો તેઓ એનાં વખાણ કરવા લાગી જાય છે અને “આંધળો આંધળાને ખેંચે” એ ન્યાયે બીજાઓને પણ એ રસ્તે ખેંચી જાય છે. જે આ પરિસ્થિતિ અટકાવવી હોય તે જિનભક્તિને વ્યાપક પ્રચાર કરવો જોઈએ અને તે અંગે જરૂરી સાહિત્ય ભિન્ન ભિન્ન ભાષામાં ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે પ્રકટ કરવું જોઈએ. તે માટે ચેવિશ પ્રકરણે અને એક પરિશિષ્ટથી ભતા આ મનનીથ ગ્રંથને આધાર રૂપે ઉપગ કરવા જેવો છે.
શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલભાઈનું વિષય
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
નિરૂપણ એટલ' સચાટ હોય છે કે તે ગમે તેવા મનુષ્યને પ્રભાવિત કરી શકે. વળી તેમાં યથાસ્થાને દષ્ટાંતાની યેાજના તથા તાર્કિક દલીલા પણ હાય છે અને ભાષાની સરલતા –મધુરતા તેા તેમની આગવી વિશેષતા છે. એટલે સહુ કોઇએ આ ગ્રંથ ધ્યાનથી પુનઃ પુનઃ વાંચવા-વિચારવા જેવા છે અને અન્ય ભાષાઓના અનુવાદ માટે પણ તેના જ ઉપયેગ કરવા જેવા છે.
- જિનભક્ત ?
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. શ્રીમાન ભાયચંદ ભગવાન શાહ ભડારિયાવાળા જેમણે મન-વચન-કાયાથી જિનભક્તિ કરવામાં જીવનની સાર્થકતા માની હતી.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમાન્ હસમુખભાઇ દીપચંદ ગારડી
સેાલીસીટર્સ
જેઆ
માનવજીવનના ઉત્કર્ષ માટે ચાલી રહેલી વિવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં ઊ'ડી દિલચસ્પી દાખવી રહ્યા છે. લંડન-યુ. કે.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
&
આ
.
ક
જ રસ
જે
3852;
ય કે
દર
રણ કરી
રહી શકે છે કે
શ્રીમતી સુરેખાબહેન હસમુખભાઈ ગારડી
બી. એ. જેઓ જન ધમમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધાન્વિત થઈને માનવસેવાનાં સોનેરી સ્વપ્ન સાકાર
કરી રહ્યા છે. લંડન-યુ. કે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
અખીલ ભારતીય
જૈન શ્વેતામ્બર અચલગચ્છના પ્રમુખ શ્રીમાન વસનજી લખમશી શાહ જેમની પાપકાર–પ્રવૃત્તિએ ખૂબ વિરતર પામી છે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફી :
શ્રીમતી કાન્તાબહેન વસનજી શાહ
જેઓ મહિલા-સમાજની ઉત્કર્ષ પ્રવૃત્તિઓમાં ભારે રસ દાખવી રહ્યા છે અને અમારા સાહિત્યના અનન્ય પ્રેમી છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. શ્રી જીવરાજ દેવરાજ શાહ
[ મામ્બાસા-કેનિયા ] જેમણે
જૈન ધર્મના આદર્શોને મૂર્તિમંત કરવા સબલ પ્રયાસેા કર્યા હતા.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
સ્વ. શ્રી દેવશી દેવરાજ શાહ
મેમ્બાસા–કેનિયા નિવાસ ] જેઓ સ્વાશ્રયથી આગળ વધ્યા હતા અને ધર્માભિમુખ જીવન જીવતા હતા
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. શ્રી વાઘજી દેવરાજ શાહ રાસ ગપુર-હાલાર–સૌરાષ્ટ્ર જેમણે સવિચાર અને સદાચારનુ સતત સેવન કર્યુ. હતું.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
રવ. શ્રી રામજી દેવરાજ શાહ
રાસંગપુર-હાલાર–સૌરાષ્ટ્ર જેમણે શ્રમ અને સત્યપરાયણતાના આલંબને જીવનને સફલ બનાવ્યું હતું.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
O
ગ્રંથલેખક ભારતન્ત્યાતિ ગૂજું રમણિ શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ
જેએ
જિનભક્તિના અનન્ય રંગે રંગાએલા છે અને સમાજ કલ્યાણની વિવિધ પ્રવૃત્તિએ કરી રહ્યા છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમતી ચ'પાબહેન ધીરજલાલ શાહ જેમણે
દાન, શીલ, તપ અને ભાવની અનન્ય આરાધના વડે પેાતાના જીવનને સાર્થક કર્યુ” છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉ
છેર
હોય છે જે
Bી
કરી
EFFE
.::
નરેન્દ્ર પ્રકાશનના વ્યવસ્થાપક શ્રી નરેન્દ્રકુમાર ધીરજલાલ શાહ
તથા અ. સી. રંજનબાલ નર, પર છે. આ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
બત્રીશ વંદના (જે પ્રતિદિન કરવા યોગ્ય છે.) ૧. અનંત કાલથી આત્માની શક્તિને આવરી રહેલ મકંટક સાથે આકરું યુદ્ધ ખેલીને જવલંત જ્ય મેળવનારા કે જિન ભગવંતતમને અમારી કેટિ કેટિ વંદના હે.
૨. રાગાદિ અઢાર દૂષણોને દૂર કરી પવિત્રતાની અરમ જ્યોતિ પ્રકટાવનારા હે પુરુષોત્તમ! તમને અમારી ટિ કોટિ વંદના હે.
૩. લેગમાર્ગને ત્યાગ કરી મુક્તિસાધક મહાગનું અદ્વિતીય અવલંબન ધારણ કરનારા હે વિતરાગ પ્રત્યે ! તમને અમારી કટિ કોટિ વંદના હો.
૪. વિવિધ પ્રકારની બાહ્ય-અત્યંતર તપશ્ચર્યા વડે આત્માનું સંપૂર્ણ શોધન કરનારા હે મહાન તપસ્વી! તમને અમારી કેટ કેટિ વંદના હો.
૫. પૌગલિક ભાવના પ્રવાહથી પર થઈને આત્મરમણતાની અનેરી મજા માણનારા હે આનંદઘન! તમને અમારી કટિ કટિ વંદના હે.
૬. ધર્મચકના પ્રવર્તન વડે સમસ્ત જગત પર ઉપકારની અસાધારણ વર્ષા કરનારા હે તીર્થકર ભગવંત ! તમને અમારી કટિ કેટિ વંદના હે.
૭ ભવ્ય જીને સિદ્ધિસદન પ્રત્યે લઈ જનાર એક્ષ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
માનુ' થા વિધાન કરનારા હૈ બ્રહ્મન્ ! તમને અમારી ફાઇટ કાટિ વંદના હા.
૮. પુરુષાર્થીના પરમ ચૈાગે નરમાંથી નારાયણ બનનારા તથા દામનમાંથી વિ૨૮ થનારા હૈ વિષ્ણા ! તમને અમારી ફાટિ કાટિ વંદના હો.
૯. શુકલ ધ્યાનરૂપી કૈલાસગિરમાં વાસ કરનારા તથા ત્રિષીરૂપ ત્રિશૂલને ધારણ કરનારા હે મહાદેવ ! તમને અમારી કોટિ કાટિ વંદના હો.
૧૦. જન્મ, જરા અને મૃત્યુની ભીષણ શ્રૃંખલા ભેદીને અક્ષય અમરપદે આરૂઢ થનારા હે જગન્નાથ ! તમને અમારી ક્રેડિટ ક્રેડિટ વદના હો.
૧૧. અજ્ઞાનના ઘેરા પટલેા ભેદી અનન્ય અપ્રતિહત જ્ઞાનનો પ્રકાશ પ્રકટાવનારા હૈ જ્ઞાનમાં ! તમને અમારી ફાટ કાટિ વંદના હો.
૧૨. શમરસરૂપી ચૈાહ્નાના સત્ર છંટકાવ કરનારા નિષ્કલંક અને સદાદિત એવા હૈ જિનચંદ્ર ! તમને અમારી કૈાટિ કાટિ વના હો.
૧૩. સમસ્ત લેાકાલેાકના ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યકાલીન સભાવાને થાયપણે પ્રકાશનારા હૈ સન દેવાધિદેવ ! તમને અમારી કાટિ કેટિ વંદના હો.
૧૪. મેઘધારા સમ ગંભીર સ્વરે મધુર વાકયોના
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રગપૂર્વક ધર્મની દિવ્ય દેશના દેનારા હે વાવિભો !' તમને અમારી કોટિ કોટિ વંદના હો.
૧૫. “ અને જીવવા દો'ની અમર ઘોષણા વડે ચૌદ રાજલકના જીવોને અભયદાન આપનારા હેકરુણાસિંધ! તમને અમારી કટિ કેટિ વંદના હો.
૧૬. સન્માર્ગને અનુસરણપૂર્વક વિરતિના વિમલ પંથે વિચારવાની પ્રબળ પ્રેરણા કરનારા હે જગદ્ગુરો ! તમને અમારી કટિ કેટિ વંદના હો.
૧૭. સ્યાદ્વાદ-સપ્તભંગીની પ્રરૂપણ કરીને સાપેક્ષતા, તુલના અને સમન્વયની એક નવી જ દૃષ્ટિ આપનારા હે બ્રહ્મર્ષિ! તમને અમારી કેટ કેટિ વંદના હો.
૧૮. જીવનપથને જ્યોતિર્મય બનાવવા માટે ધર્મને. અખંડ દીપક પ્રકટાવનાર હે પ્રદ્યોતકર ! તમને અમારી કોટિ કોટિ વંદના હો.
૧૯ મિથ્યાત્વના મહારોગને હણવા સમ્યકત્વસુધાનું સતત વર્ષણ કરનારા હે મુનિ પતિ ! તમને અમારી કોટિ કેટિ વંદના હી.
૨૦. નવતની પ્રરૂપણા વડે ચેતનની ચીનગારીમાં સમ્યજ્ઞાનને પવિત્ર પ્રકાશ પૂરનારા હે તત્ત્વસૃષ્ટા ! તમને અમીરી કેટ કેટિ વંદના હો. ' ૨૧. આત્મશુદ્ધિના અપૂર્વ અનુષ્ઠાને અને મુમુક્ષુ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨૪
એનું મહાકલ્યાણ કરનારા હે પરમાત્મન ! તમને અમારી કોટિ કોટિ વંદના હો.
૨૨. અહિંસાની અપૂર્વ સિદ્ધિ વડે વરવૃત્તિના વિષમ તરંગનું સ્નેહ અને સદભાવમાં પરિવર્તન કરનાર છે અલબેલા ગી! તમને અમારી કોટિ કોટિ વંદના હો.
૨૩. સુર, અસુર અને માનવના સ્વામીઓ વડે ભક્તિભાવપૂર્વક નિરંતર પૂજાતા હે અહ! તમને અમારી કોટિ કોટિ વંદના હો.
૨૪. અદ્દભુત સ્વર-તાલ-યુક્ત વિબુધગણની સંગીતમય સ્તવન વડે પુનઃ પુનઃ પ્રશંસાતા હે ત્રિભુવનતારક! તમને અમારી કોટિ કોટિ વંદના હો.
૨૫. અશોકવૃક્ષ, સુરપુષ્પવૃષ્ટિ, દિવ્યધ્વનિ આદિ અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યની પૂજા પામી રહેલ છે લેકોત્તમ! તમને અમારી કોટિ કોટિ વંદના હો.
૨૬. નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ વડે ત્રણે જગતના લોકોને પવિત્ર કરનાર હે પરમેશ્વર ! તમને અમારી કોટિ કોટિ વંદના હો.
૨૭. અદ્દભુત અતિશય વડે સર્વ ઈતિ-ભીતિઓને નાશ કરીને મંગલમાલાનો વિસ્તાર કરનારા હસંતશિરોમણિ! તમને અમારી કોટિ કોટિ વંદના હો.
૨૮. મરણના ભયથી હતાશ થયેલા અને શેક
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
સતાપથી રીખાતા જગતના પ્રાણીઆને અનન્ય શરણુ આપનાર હે લેાકનાથ ! તમને અમારી કોટિ કોટિ વ`દના હો.
૨૯. ભારણ્યમાં ભટકી રહેલાં પ્રાણિઓને મુક્તિનગરે સહીસલામત લઈ જનારા હૈ મહાસા વાહ ! તમને અમારી કોટિ કોટિ વ"ના હો.
૩૦, સ્મરણમાત્રથી વિવિધ વિપત્તિઓને વિદારનારા તથા દુઃખદારિદ્રનો નાશ કરનારા હૈ ચિન્ત્ય માહાત્મ્યનિધિ ! તમને અમારી કોટિ કોટિ વંદના હો.
૩૧. દર્શનમાત્રથી પાપના પ્રગાઢ પુજને પ્રજાળી નાખનારા તથા સંવેગરગને ઉછાળનારા હૈ સદાશિવ ! તમને અમારી કેટિ કેટ વના હો.
૩૨. ચાત્રીશ અતિશયાથી સમૃદ્ધ બનેલા, વિશ્વમૈત્રીનુ પવિત્ર ઝરણું વહાવનારા હે આધ્યાત્મિક મૂર્તિમાન્ તેજઃ પુંજ તારકદેવ! તમને અમારી કોટિ કોટિ વંદના હા.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
---
--
-
-
---
--
-
વિષયાનુક્રમ
३७
૫૧
૩
૧ આપણું પ્રથમ કર્તવ્ય ૨ જિનભક્તિને મંગલ મહિમા-૧ ૩ જિનભક્તિનો મંગલ મહિમા૪ જિનભક્તિને મંગલ મહિમા-૩ ૫ જિનભક્તિની ભવ્ય ભૂમિકા ૬ ઉપાસ્યદેવની ઓળખાણ ૭ ચેત્રીશ અતિશયો ૮ અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્ય આદિ ૯ નામસ્મરણ ૧૦ નમસ્કાર ૧૧ મૂર્તિનું આલંબન ૧૨ મંદિર અંગે કિંચિત ૧૩ દેવદર્શન ૧૪ પૂજનની આવશ્યકતા ૧૫ સાત પ્રકારની શુદ્ધિ
૧૦૯
૧૨૪
૧૩૨.
૧૪૩
૧૫૧
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨૮
૧૭૪
૨૦૦
૨૧૭
૨૩૩
૧૬ અંગપૂજા ૧૭ અગપૂજા ૧૮ ભાવપૂજા ૧૯ સ્નાત્ર પૂજા ૨૦ રથયાત્રાદિ ૨૧ તીર્થયાત્રા ૨૨ અહમંત્રને જપ ૨૩ ધ્યાન ૨૪ બેધક પ્રશ્નોત્તરી
૨૫૦
૨૬૧
૨૮૫
૩૦૫
૩૨૮
પરિશિષ્ટ પડધરીમાં અપૂર્વ પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ
૩૩૭
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમાનું ડે. સી. વી. જૈન
જેઓ રાજસ્થાન જૈન સમાજના એક સુપ્રસિદ્ધ કાર્યકર્તા છે તથા જિન-મંદિરો નિર્માણ કરવામાં અનન્ય
ઉત્સાહ ધરાવે છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. મોહનલાલ જગજીવનદાસ શાહ મૂલ વતન-ધોરાજી (સૌરાષ્ટ્ર)
જેઓ સ્વાશ્રયથી આગળ વધી ધર્મ—નીતિપરાયણ જીવન જીવ્યા હતા. જન્મ : સને ૧૮૯૪ સ્વર્ગવાસ : સને ૧૯૮૦
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડૉ. વિરલ સી, શાહ તથા શ્રીમતી પારુલ વિ. શાહ જેઓ જિનભકિતમાં અનન્ય શ્રદ્ધા ધરાવે છે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રમનીષી વિદ્યાભૂષણુ શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહે
પ્રતિષ્ઠિત કરેલા યંત્રોની સૂચિ
મંત્રોની જેમ યંત્રે પણ કાર્યસિદ્ધિનું સાધન મનાયેલું છે અને તે અંગે ખાસ વિધિ-વિધાને નકકી થયેલાં છે. શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહે આ વિધિવિધાનને ઊંડો અભ્યાસ કર્યા પછી છેલ્લા દશબાર વર્ષથી યંત્રપ્રતિષ્ઠાનું કાર્ય કરી રહેલ છે. સંપૂર્ણ કિયાશુદ્ધિને લીધે તેમણે પ્રતિષ્ઠિત કરેલા યંત્રો ઘણું અકસીર નીવડેલા છે અને આજ સુધીમાં હજારો ભાઈ– બહેનેએ તેનો લાભ લીધેલ છે.
આ યંત્રો ત્રાંબાની જાડી સેટ પર બનાવવામાં આવે છે અને જરૂર પ્રમાણે તેને ચાંદી કે સોનાનો ઢોળ પણ ચઢાવવામાં આવે છે. તેનું મૂલ્ય યંત્રના છાપેલા ભાવ કરતાં વધારે સમજવું.
જે યંત્રો પર કેઈ વિધિ-વિધાન થયેલું નથી, તેને “સારા” ગણવામાં આવે છે, જેના પર પ્રતિષ્ઠાને વિધિ થયેલ છે, તેને અભિમંત્રિત ” ગણવામાં આવે છે અને જેના પર પ્રતિષ્ઠાવિધિ થયા પછી વિશેષ પુષ્પપૂજન આદિ કરવામાં આવે છે, તેને “સ્પેશ્યલ ગણવામાં આવે છે.
આ યંત્ર પ્રતિષ્ઠિત થયા પછી તેને લાલ વસ્ત્રથી બાંધી દેવામાં આવે છે, જેથી તેની શક્તિ સંઘરાઈ રહે છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ યંત્રોને દેવતુલ્ય સમજી સારા સ્થાનમાં રાખવા જોઈએ અને તેને રોજ ઘીનો દીવો તથા અગરબત્તીને ધૂપ કરે જઈએ.
ભક્તામરના ૪૮ યંત્ર, તેમજ શ્રી સિદ્ધચક મહાચંત્ર, શ્રી ઋષિમંડલ મહાયંત્ર, શ્રી ચિંતામણિ મહાયંત્ર
આદિ યંત્રો ઓર્ડર પ્રમાણે મોટા કદનાં બનાવી આપવિામાં આવે છે. યંત્ર-પૂજનને વિશિષ્ટ વિધિ યંત્ર ખરીદતી વખતે અપાય છે. પુરુષાદાનીય શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનના યંત્રો (૧) શ્રી ચિંતામણિમહાયંત્ર –આપત્તિનિવારણ તથા
અભિષ્ટ કાર્યસિદ્ધિ માટે અકસીર. ૩” x ૩ ફ” સાદો રૂ. ૧૦૦, અભિ. રૂ. ૧૫૦,
સ્પે. રૂા. ૩૦૦ (૨) શ્રી કલિડપાશ્વયંત્ર -શત્રુ નિગ્રહ માટે અકસીર.
૩ ૪ ૩” સાદો રૂા. ૧૦૦, અભિ. રૂા. ૧૫૦,
સ્પે. રૂા. ૩૦૦ (૩) શ્રી વ્યાપાર-વૃદ્ધિ યંત્ર -વ્યાપાર-વૃદ્ધિ તથા લાભ
કરનાર. ૩” x ૩” સાદો રૂ. ૧૦૦, અભિ. ૧૫૦,
સ્પે. રૂ. ૩૦૦ (૪)શ્રી ઉવસગ્ગહરં નવપદાત્મક યંત્રઃ-વિMનિવારણ
તથા ઈષ્ટ કાર્યની સિદ્ધિ માટે અકસીર. ” x ૭” તાંબાની પ્લેટ, સોનેરી ઢાળ. સ્પે. રૂા. ૮૦૦
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
મહાદેવી શ્રી પદ્માવતીના યંત્રો (૫) શ્રી પદ્માવતી સૌભાગ્યકર યંત્ર:-ઈષ્ટ પતિ તથા
પત્નીની પ્રાપ્તિ માટે તથા પતિ-પત્નીના તૂટેલા સંબંધ બાંધવા માટે અકસીર. ૩રૂ૪ ૩ સાદો રૂા. ૧૦૦, અભિ. રૂા. ૧૫૦,
સ્પે. રૂ, ૩૦૦ (૬) શ્રી પદ્માવતી સર્વભયનિવારણુયંત્રઃ-સર્વ પ્રકા
રના ભયેનું નિવારણ કરવા માટે અકસીર. ૩ ૪૩ સાદો રૂ. ૧૫૦, અભિ. રૂા. ૧૫૦,
સ્પે. રૂ. ૩૦૦. (૭) શ્રી પદ્માવતી સર્વ રેગનિવારણ યંત્ર –સર્વ
પ્રકારના રોગ મટાડવા માટે અકસીર, ૩ ૪૩
સાદો રૂા. ૧૦૦, અભિ. રૂ. ૧૫૦, સ્પે. રૂા. ૩૦૦ (૮) શ્રી પદ્માવતી દ્ધિસિદ્ધિ જયકરયંત્ર:- કેઈપણ
કાર્યમાં જય મેળવવા માટે તથા દ્ધિસિદ્ધિની પ્રાપ્તિ માટે અકસીર. ૩૪ ૩” સાદો રૂા. ૧૦૦, અભિ. રૂા. ૧૫૦,
સ્પે. રૂા. ૩૦૦ (૯) શ્રી મહાલક્ષ્મી-પાવતી યંત્ર – ધનપ્રાપ્તિ
માટે અકસીર, સોનેરી. ૩” – ૩ અભિ રૂ. ૩૦૦, ૫. રૂા. ૫૦૦ -
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૩૨
અન્ય યંત્રો (૧૦) શ્રી સિદ્ધચક મહાયંત્ર :- શાંતિ, સુષ્ટિ, પુષ્ટિ
માટે અકસીર. ૫” x ૪ સાદો રૂ. ૧૨૦, અભિ. ૧૭૫ ) શ્રી ઋષિમંડલ મહાયંત્ર - શાંતિ, સુષ્ટિ, પુષ્ટિ માટે અકસીર.
૫”x૪સાદા રૂ. ૧૨૦, અભિ. રૂા. ૧૭૫ (૧૨) શ્રી મહાલક્ષ્મી યંત્ર - લક્ષ્મીની સ્થિરતા તથા
વૃદ્ધિ માટે અકસીર. ૩” x ૩” સાદો રૂા. ૧૦૦, અભિ. રૂા. ૧૫૦,
સ્પે. રૂા. ૩૦૦ (૧૩) હી કારપટ –સૌભાગ્યની વૃદ્ધિ કરનાર, ૩૪ ૩” સાદો રૂા. ૧૦૦, અભિ. રૂ. ૧૫૦,
સ્પે. રૂા. ૩૦૦ (૧૪) અહંયંત્ર:–અહમંત્રની ઉપાસના માટે અકસીર. ૩ ૪ ૩” સાદ રૂા. ૧૦૦, અભિ. રૂ. ૧૫૦;
સ્પે. રૂ. ૩૦૦ નોંધ: અભિમંત્રિત કરેલા જમણા શંખ–દક્ષિણાવર્ત શંખ
રૂા. ૨૫૦ થી ૧૫૦૦ સુધીની કિંમતના મળી શકશે. એકાક્ષી નાળિયેર પણ મળી શકશે.
: પ્રાપ્તિસ્થાન : નરેન્દ્રકુમાર ડી. શાહ લધાભાઈ ગણપત બીલ્ડીંગ, બીજે માળે, ૧૧૩–૧૧૫ કેશવજી નાયક રોડ, (ચાંચ બંદર) મુંબઈ-૪૦૦૦૦૯
નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ-અમદાવાદ.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
VID
મુંબઈ-ચેમ્બુર જૈનમંદિરના મૂલનાયક યુગાદિદેવશ્રી આદિનાથ ભગવાન
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ
કમતરુ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ની ૐ હ્રીં અર્ફે નમઃ |1
[ a ]
આપણું પ્રથમ
વ્ય
માનવજીવનને સલ કરવા માટે મહાપુરુષોએ જે સાધના બતાવ્યાં છે, તેમાં ભક્તિ, ચેગ અને મંત્રોપાસનાની મુખ્યતા છે. આ ત્રણ સાધનેામાં પણ ભક્તિનું સ્થાન પહેલું છે, કારણ કે તેનું આલંબન લીધા વિના ચેાગનુ બીજ વવાતું નથી કે તેમાં આગળ વધી શકાતું નથી. અને મત્રોપાસના તે એક પ્રકારની ચેગસાધના જ છે. યાગના ચાર પ્રકારામાં તેને નિર્દેશ થયેલા છે. તેની સિદ્ધિ માટે જે સોળ અંગેનું નિરૂપણ થયેલુ છે, તેમાં પહેલુ અંગ ભક્તિ છે.
સર્વ સાધનામાં ભિક્ત એ સરસ-સુંદર-સચોટ સાધન હાવાથી-જગતના સર્વ ધર્મો અને સવ સંપ્રદાયેાએ તેને અપનાવેલ છે. જૈન ધર્મ તેમાં અપવાદરૂપ નથી, અર્થાત્ તેણે પણ ભક્તિના એક સાધન તરીકે સ્વીકાર કરેલ છે અને તેને સર્વ ધર્મક્રિયાઓમાં અગ્રસ્થાન આપેલુ છે. જૈન શાસ્ત્રામાં કહ્યુ` છે કે
*
આ સાળ અગેાની માહિતી અમારા રચેલા મંત્રદિવાકરના ત્રીજા પ્રકરણમાં આપેલી છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભકિા-કલ્પ देवपूजा गुरूपास्ति, स्वाध्यायः संयमस्तपः । दानश्चति गृहस्थानां, षट्कर्माणि दिने दिने ।
દેવપૂજા, ગુરુની ઉપાસના, સ્વાધ્યાય, સંયમ, તા અને દાન, એ ગૃહસ્થનાં કર્મો છે.”
હગીઓ માટે ષટ્રક નિયત થએલા છે. તાંત્રિક માટે પણ કર્મો નિયત થયેલાં છે. બ્રાહ્મણો માટે પણ પકર્મો નિયત થયેલાં છે, તેમ જૈન ગૃહસ્થ માટે પણ. ષકર્મો નિયત થયેલાં છે. ષટકર્મો એટલે છ પ્રકારનાં કર્તવ્ય તેમાં પહેલું સ્થાન દેવપૂજાનું છે.
અહીં દેવ શબ્દથી જૈન ધર્મના ઉપાસ્ય દેવ શ્રી જિન ભગવત, શ્રી અરિહંત દેવ કે તીર્થંકર પરમાત્મા સમજવાના છે. અને પૂજા શબ્દથી તેમની સેવા-ભક્તિઆરાધના-ઉપાસના ગ્રહણ કરવાની છે, એટલે અહીં દેવપૂજાને. અર્થ જિનભક્તિ કે જિને પાસના છે.
જૈન ધર્મમાં દેવ પછીનું સ્થાન ગુરુને પ્રાપ્ત થયેલું છે અને તેમની યથાશક્તિ સેવા-પૂજા-ભક્તિ-ઉપાસના કરવાને આદેશ અપાયેલે છે, તેથી બીજે નિર્દેશ ગુરુ-ઉપાસનાને કરાવે છે. અહીં ગુરૂશબ્દથી પંચમહાવ્રતધારી, કંચનકામિનીના ત્યાગી, શમ-દમના ધારક, એવા જૈન શ્રમ અને શ્રમણએ. સમજવાના છે.
સ્વાધ્યાયને એક અર્થ છે : મેક્ષમાર્ગનું પ્રતિપાદન કરનારાં શાસ્ત્રોનું અધ્યયન; એટલે જૈન ગૃહસ્થાએ પિતાના
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણું પ્રથમ કર્તવ્ય અધિકાર સુજબ રેજ જૈન શાસ્ત્રોનું પઠન-પાઠન કરવું જોઈએ. સ્વાધ્યાયને બીજો અર્થ છે: ઈષ્ટમંત્રને જ૫. તે માટે નમસ્કાર મહામંત્ર, અર્હ મંત્ર આદિ મંત્રનું વિધાન થયેલું છે. જેમાં શાસ્ત્રને સ્વાધ્યાય કરી શકે તેમ ન હોય, તેમના સાટે મંત્રજપ ઉત્તમ છે.
સંયમ એટલે મનને સંયમ, વચનને સંયમ અને કાયાને સંયમ. તેમાં દુષ્ટ કે નિરર્થક વિચાર કરવા નહિ, એ મનને સંયમ છેઃ દુષ્ટ કે નિરર્થક વચન-વ્યવહાર કરે નહિ, એ વચનને સંયમ છે; અને દુષ્ટ કે નિરર્થક કાયાની પ્રવૃત્તિ કરવી નહિ, એ કાયાને સંયમ છે. સામાયિક કરવાથી આ ત્રણેય પ્રકારના સંયમનું પાલન થાય છે. સંયમને અર્થ ત્રત-નિયમોની ધારણું પણ થાય છે, એટલે જૈન ગૃહસ્થ શકય એટલા વ્રત–નિયમની ધારણા વડે પિતાના જીવનને શોભાવવાનું છે
સંયમની જેમ તપની તાલીમ પણ જૈન ગૃહ માટે અવશ્યક છે. તે માટે તેણે પિતાના ખાન-પાન પર પૂરેપૂરો કાબૂ રાખવાનું છે. અભક્ષ્યનું ભક્ષણ કરવું નહિ; ભક્ષ્યમાં પણ બહુ તીખા તમતમતાં પદાર્થો વાપરવા નહિ કે બને તેટલા ઓછા વાપરવા મીઠાઈઓને વિશેષ ઉપયોગ કરવો નહિ શક્ય એટલે ત્યાગ કરવો ભૂખ કરતાં થોડું ઓછું જમવું, ઘણા પ્રકારની વાનીઓ વાપરવાને મોહ છોડી દે, થેડી પણ સાત્વિક વાનીઓ વાપરવી. પર્વ દિવસે
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પત ઉપવાસ કરે અને તે શકય ન હોય તે આયંબિલ, એકાસણું કે બેસણું કરવું. રાત્રિએ ભેજન કરવું નહિ. "
કેટલાક મનુષ્ય ઊઠે છે, ત્યારથી પિતાનું મોટું બોલે છે અને તેમાં એક યા બીજા પ્રકારના પદાર્થો પધરાવ્યા કરે છે. તેમને આ વ્યવહાર મડી રાત્રિ સુધી ચાલે છે. જેની દષ્ટિએ આ વ્યવહાર પશુ જેવો છે. તે કઈ પણ સંસ્કારી મનુષ્યને શેભતે નથી, પછી જૈનને તે શેલે જ શાને?
તપને વિસ્તાર શાસ્ત્રમાં ઘણા પ્રકારે દર્શાવે છે, પણ અમે તે તેના સારરૂપે અહીં આટલું જણાવેલું છે.
દાન દેવું યથાશક્તિ દાન દેવું, એ પણ જેન ગૃહસ્થનું એક કર્તવ્ય છે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે ભૂખ્યાને અન્ન આપવું તરસ્યાને પાણી પાવું, વસ્ત્રહીનને વસ્ત્ર આપવાં, દરદીને ઔષધ આપવું કે ઉપચાર માટે અન્ય વ્યવસ્થા કરી આપવી, સાધુ-- સંતને સત્કાર કરવો અને તેમને આહાર-પાણી વહોરાવવા, સાધનહીન વિદ્યાર્થીઓને વિદ્યાર્જન માટે જોઈતી સહાય આપવી, અકસ્માત્ આદિ કારણે એકાએક આફતમાં આવી પડેલા મનુષ્ય તથા પ્રાણીઓ પ્રત્યે દયા દર્શાવી તેમની સહાય માટે ફંડફાળામાં નાણાં ભરવાં, એ દાન ધર્મનું પાલન છે.
જૈન શાસ્ત્રોમાં અન્યત્ર કહેવાયું છે કે – जिनपूजन विवेकः सत्यं शौचं सुपात्रदानं च । महिम क्रीडागारः अंगारः श्रावकत्वस्य ।
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણું પ્રથમ કવ્યુ
· જિનપૂજન, વિવેક, સત્ય, શૌચ અને સુપાત્રદાન, એ મહિમાને ક્રીડા કરવાના આગાર જેવા શ્રાવકપણાને શ્રૃંગાર છે.’ તાત્પર્ય કે શ્રાવકપણું જિન પૂજન, વિવેક, સત્ય, શૌચ અને સુપાત્રદાનથી ાલે છે અને મહિમાશાલી અને છે.
જિનપૂજનનો અર્થ ઉપર આવી ગયા છે. વિવેક એટલે પુણ્ય-પાના વિવેક, કવ્યાકતવ્યના વિવેક, હિતાહિતને વિવેક. સત્ય એટલે સત્ય ખેલવુ અને સત્ય આચરવું. શૌચ એટલે બાહ્ય-અભ્યતર પવિત્રતા. સુપાત્રદાન એટલે જૈન સાધુ– સાધ્વીઓને સૂઝતાં આહારપાણી વહેારાવવાં તથા આવશ્યકતા અનુસાર વસતિ, ઉપધિ, ઔષધ આદિનું દાન દેવુ.
અહીં પણ જિનપૂજનને જિનભક્તિને પ્રથમ સ્થાન અપાયેલું છે, તેની પાઠકમિત્રોએ નોંધ લેવી.
જૈન શાસ્ત્રોમાં નીચેનાં વચને પણ ષ્ટિગોચર થાય છે : वर पूजया जिनानां, धर्मश्रवणेन सुगुरुसेवनया । शासनभासनयोगः, सृजन्ति सफलं निजं जन्म ||
જિનેશ્વરાની શ્રેષ્ઠ પૂજા વડે, ધર્મશ્રવણુ વડે, સદ્ગુરુની સેવા વડે તથા શાસનની પ્રભાવના થાય તેવાં કાર્યાં વડે, મનુષ્યે પોતાના જીવનને સલ કરે છે.’
6
આપણને પ્રાપ્ત થયેલા મેઘેરા માનવજન્મને સફલ કેમ કરવે ? એ એક મેટી સમસ્યા છે. તે માટે સહુ પેાતાની સૂઝ-સમજ પ્રમાણે નિચે કરે છે અને તેને અમલમાં મૂકવા માટે વિવિધ પ્રકારના પ્રયાસે—પ્રયત્ન કરે છે,
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કપત પણ આખર સમયે તેમને ખ્યાલ આવે છે કે આ તે સરવાળે શૂન્ય આવ્યું, અને તેમના પસ્તાવાને પાર રહેતું નથી.
આપણા જીવનને આ કરુણ રકાસ ન થાય, તે માટે અનુભવી પ્રાજ્ઞ પુરુષેએ ઉપરનાં વચને ઉચ્ચારેલાં છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે મનુષ્ય પોતાના જન્મને ખરે– ખર સફલ કરે હોય, તે તેણે પ્રથમ આલંબન જિનભક્તિનું લેવું. તે સાથે સગુરુની સેવા પણ કરવી અને તેમના મુખેથી ધર્મનું શ્રવણ કરવું. વળી એ ધર્મ– શ્રવણના ફળરૂપે શાસનની–જિનશાસનની પ્રભાવના થાય, તેવાં કાર્યો પણ કરવાં.
આ સમગ્ર વિવેચનને સાર એ છે કે આપણું પ્રથમ કર્તવ્ય જિનભક્તિ છે, તેથી તે અંગે બને તેટલી જાણકારી મેળવી લેવી જોઈએ અને તે દિશામાં વિના વિલંબે આગળ વધવું જોઈએ. તેમાં યોગ્ય માર્ગદર્શન મળી રહે તે માટે અમે “શ્રીજિનભક્તિ-કપતરુ' નામના આ ગ્રંથની પરિશ્રમપૂર્વક રચના કરેલી છે. - અહી એટલી સ્પષ્ટતા કરી દઈએ કે જિનભક્તિ મહિમા તે કલ્પતરુ કરતાં અનેકગણું વધારે છે, પણ સર્વ સામાન્ય જનેને તેના મહિમાને ખ્યાલ આવે, તે માટે જ અહીં તેને કલ્પતરુની ઉપમા આપેલી છે.
હવે પાઠકમિત્રે નામ તેવા ગુણવાળા આ ગ્રંથને શાંત-સ્વસ્થ ચિત્તે વાચે-વિચારે એ જ અભ્યર્થના.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 2 ] જિનભક્તિને મંગલ મહિમા-૧
- જિનભક્તિ અંગે કંઈ પણ વર્ણન-વિવેચન કરીએ તે પહેલાં અમે પાઠકમિત્રોને તેના મંગલ મહિમાથી પરિ– ચિત કરવા ઈચ્છીએ છીએ. જે વસ્તુને મહિમા આપણે જાર્યો હોય, તેના તરફ આપણું સ્વાભાવિક આકર્ષણ થાય છે. શત્રુંજય, ગિરનાર કે સમેતશિખરને મહિમા જાણ્યા પછી તેની યાત્રા કરવાની કેવી તાલાવેલી આપણું અંતરમાં જાગે છે, તેનું વર્ણન કરવાની જરૂર છે ખરી?
જિન-અર્હતે–તીર્થકરે આ જગતની અત્યંત મહિમાશાલી વિભૂતિઓ છે, એટલે તેમની ભક્તિ પણ અત્યંત મહિમાશાળી હોય, એ દેખીતું છે. જૈન શાસ્ત્રમાં તેના અનેક સ્થલે અનેક પ્રકારનાં વર્ણન થયેલાં છે. તેના સારરૂપે અહીં થોડી વાનગી રજૂ કરીશું.
જૈન શાસ્ત્રમાં એક સ્થલે કહ્યું છે કે – उपसर्गाः क्षयं यान्ति, छिद्यन्ते विघ्नवल्लयः । मनः प्रसन्नतामेति, पूज्यमाने जिनेश्वरे ॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ · શ્રીજિનેશ્વર દેવાની પૂજા-સેવા-ભક્તિ કરવાથી ઉપસર્ગો ક્ષય પામે છે, વિઘ્નારૂપી વેલડીએ છેદાઈ જાય છે અને મન પ્રસન્નતાને પામે છે.’
૧૦
અમને આ ત્રણે ય વસ્તુઓના અનુભવ થયેલા છે, એટલે અમે આ વચનાને ટંકશાળી માનીએ છીએ અને તેમાં પૂરેપૂરા શ્રદ્ધાન્વિત છીએ.
કેટલાક ઉપસગેમાં મનુષ્યકૃત હાય છે, એટલે કે તે આપણા શત્રુએ તરફથી, રાજા કે રાજ્યાધિકારીએ તરફથી અથવા તે ચાર-લૂટારા-મવાલી-ગુંડાઓ તરફથી થયેલા હાય છે. એ ઉપસર્ગા જિનભક્તિનું આલંબન લેવાથી શમી જાય છે, દૂર થાય છે, નાશ પામે છે. તે અંગે પ્રચલિત પ્રથા ઉવસગ્ગહર સ્તેાત્રની પ્રતિદિન ૧૦૮ ગણના કરવાની છે.× તેમાં જિનભક્તિની જ મુખ્યતા છે. તેના અ-ભાવરહસ્યથી પરિચિત થવા માટે અમારે રચેલા • મહાપ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહર સ્તાત્ર યાને જૈન મંત્રવાદની જયગાથા’ નામના ગ્રંથ અવશ્ય અવલેાકવા.
કેટલાક ઉપસર્ગા દેવતાકૃત હોય છે, એટલે કે તે કોઈ દેવ દેવી અથવા ભુત-પ્રેત-વ્યંતર-રાક્ષસ-પિશાચ
× તે અંગે ઉત્તર દિશા, લીલું ગરમ આસન તથા મરગજની માલા વિશેષ કા સાધક છે.
+ આ ગ્રંથની ત્રીજી આવૃત્તિ તાજેતરમાં જ બહાર પડેલી. છે, એટલે તે સહેલાઈથી મળે એમ છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિના મ’ગલ મહિમા-૧
૧૧
:
કે યક્ષાદિ દ્વારા થયેલા હોય છે અને તે મનુષ્યને તામહ. પેાકારાવે છે, પણ જિનભક્તિનું આલંબન લેતાં તેમાંથી છૂટકારો મળે છે. અમારા ખ્યાલ મુજબ રાજ ૪૦ કે તેથી પણ અધિક સખ્યામાં લેગસ મહાસૂત્ર 'ને પાડ કરતાં તેનુ ધાર્યુ પરિણામ આવે છે. તે અંગે અમારી કેટલેક અનુભવ અમે યાગસ મહાસૂત્ર'ના પ્રથમ પ્રકરણમાં વર્ણ વેલે છે.
(
વિશેષમાં પુરુષાદાનીય શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને ચિંતામણિ મંત્ર પણ આ બાબતમાં અકસીર પુરવાર થયેલા છે. આ મંત્રથી અભિમત્રિત કરેલા વાસક્ષેપ કે જેને અમે ચિંતામણિ વાસક્ષેપનું નામ આપેલુ' છે, તેનાથી ભૂત-પ્રેતવ્યંતરાદિ વળગાડના ઘણા કેસે સારા થયેલા છે. આ મંત્રના પૂરા પાઠ તથા તેને લગતા એક કલ્પ અમે ઉપર જણાવેલા અમારા ઉવસગ્ગહર' સ્તોત્રવિષયક ગ્રંથમાં આપેલા છે.
નાફૂલ નગરમાં શાકિનીકૃત ઉપસર્ગથી મહામારીને! રોગ ફેલાયા, તેનુ' શમન શ્રીમાનદેવસૂરિએ રચેલ શાન્તિ સ્તવના પ!ડથી તથા તેના વડે અભિમત્રિત કરેલા જલને છંટકાવ કરવાથી થયુ' હતું, એ ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ હકીકત છે. આ શાન્તિ-સ્તવ આજે લઘુશાન્તિના નામથી પ્રસિદ્ધ છે અને તેની નિયમિત ગણના કરવાથી અનેક પ્રકારના ઉપદ્રવા આ ગ્રંથ હાલ અલભ્ય છે, પણ પુસ્તકાલયામાંથી મળી શકે
*
તેમ છે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કહપતરું શમી જાય છે. અમે આ સ્તવ પર વિશદ વિવેચન કરેલું છે કે જે “શ્રી પ્રતિક્રમણુસૂત્ર-પ્રબોધટીકાના બીજા • ભાગમાં પ્રસિદ્ધ થયેલું છે.
કેટલાક ઉપસર્ગ તિર્યચકૃત હોય છે, એટલે કે સિંહ, વાઘ, રીંછ, ચિત્તા આદિ શિકારી પ્રાણીઓ દ્વારા, જંગલી કે મદમસ્ત હાથીઓ દ્વારા અથવા તે સાપ-અજગર આદિ ઉરપરિસર્ષો દ્વારા થયેલા હોય છે. તેમાં પણ જિનભક્તિ પિતાની જવલંત કામગીરી દર્શાવે છે, અર્થાત્ તેનું શીવ્ર શમન કરે છે. જૈન શામાં એવા અનેક દાખલાઓ નેંધાયેલા છે કે જ્યારે જૈન શ્રમણે જંગલમાંથી પસાર થતા હતા ત્યારે સિંહ કે વાઘ સામે આવતા દેખાયા, પણ તેમણે મનમાં જિનેશ્વર ભગવંતનું સ્મરણ ચાલુ કરતાં, એ સિંહ કે વાઘ બીજા માગે ચાલ્યા ગયા. વર્તમાનકાળે શ્રી મેહનલાલજી મહારાજના જીવનમાં પણ આવી ઘટના બનેલી છે. આ વસ્તુ આખરે તે શ્રદ્ધાની છે, એટલે શ્રદ્ધાળુ આત્મા– ઓને તેને વિશેષ અનુભવ થાય છે.
આટલા વિવેચન પરથી “૩૪ ચાન્તિ” એ વિધાનનું મહત્ત્વ સમજાયું હશે.
મનુષ્ય અનેકવિધ મનોરથ સેવે છે અને અનેક પ્રકારની યોજનાઓ ઘડે છે, પણ તેમાં ઓચિંતા વિડ્યો ટપકી પડે છે અને તે સિદ્ધિ–સફલતા કે જય-વિજયના માર્ગમાં કંટકરૂપ થઈ પડે છે. આ વખતે મનુષ્યના ભેદને
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિના મ’ગલ મહિમા-1
૧૩.
પાર રહેતા નથી. ઘણા તે તેથી હાંફળા-ફાંફળા બની જાય. છે અને જે તે ઉપાયે। અજમાવવા મચી પડે છે, પણ તેમાંના કઈ ઉપાય જિનભક્તિ જેવા અકસીર નથી. તાત્પ કે જિનભક્તિનું અનન્ય આલંબન લેવાથી આ વિઘ્નેરૂપી. વેલડીએ હેન્નાઈ જાય છે અને કાર્ય સિદ્ધિના માંગ માકા . બને છે.
અમદાવાદના અમારા એક પુસ્તક-પ્રકાશન-સમારેહની આ વાત છે. આ સમારોહ માટે અમારો ઉત્સાહ ઘણું હતા અને તેને શાનદાર બનાવવા માટે અમે તે વખતના. ગુજરાતના રાજ્યપાલ શ્રીમાન્ કાનુનગાની પ્રમુખ તરીકે પસંદગી કરી હતી અને તેનેા તેમણે સ્વીકાર કર્યાં હતા. એ સમારેહના અતિથિવિશેષ તરીકે અમે શ્રીવનુભાઈ શાહને પસ ર્યાં હતા કે જેઓ એ વખતના ગુજરાત રાજ્યના . પ્રધાનમંડળમાં સ્થાન પામેલા હતા.
તે માટે મિત્રો અને કાર્ય કર્તાઓએ સારી એવી તૈયારી કરી હતી, પણુ સમારેાહુના થાડા દિવસ પહેલાં જ શ્રીકાનુનગાને તેમના અંગત કારણેાસર એરીસા જવાનું થયું અને શ્રી વજુભાઇ તેમની પુરાણી દમની વ્યાધિમાં પટકાઈ પડયા. શ્રીકાનુનગે એરીસાથી પાછા કયારે શે, તે કઇ નિશ્ચિતપણે કહી શકતું ન હતુ. અને શ્રીવજુભાઇ એટલા - સમયમાં સાજા–સારા થઈ સમારેહુમાં પધારશે કે કેમ ? એ પૂરેપૂ ૐ શકાસ્પદ હતું.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ મિત્રો અને કાર્યકર્તાઓ કહેવા લાગ્યા કે આ તે મોટું વિન આવ્યું. આ સંયોગોમાં સમારેહ થઈ શકે એવી કેઈ શક્યતા નથી, માટે તે બંધ રાખવાની જાહેરાત કરી દેવી જોઈએ. અમે કહ્યું : “મટું વિન આવ્યું એ વાત સાચી, પણ તેથી આપણે સમારેહ બંધ રાખવાની જરૂર નથી. તે નિર્ધારિત સમયે અવશ્ય થશે.” અમારો આ ઉત્તર સાંભળીને મિત્રો તથા કાર્યકર્તાઓ હસવા લાગ્યા. તેમાંના એકે તે એમ પણ કહ્યું કે “આ વાત અમારી બુદ્ધિમાં ઉતરતી નથી. તમે શાથી કહે છે કે સમારોહ નિર્ધારિત સમયે અવશ્ય થશે ?' અમે કહ્યું: ‘એ તે અમે પણ જાણીએ છીએ કે આ વાત તમારી અક્કલમાં ઉતરે તેવી નથી, પણ અમે પ્રતિદિન ઈષ્ટદેવનું સ્મરણ કરીએ છીએ, તેમની ભક્તિ કરીએ છીએ, તેમાં અમને આ પ્રકારને ઈસાર થયેલું છે, એટલે તમને આ પ્રમાણે જણાવીએ છીએ.” મિત્રો અને કાર્યકર્તાઓએ કહ્યું : “જે વસ્તુસ્થિતિ
આ જ પ્રકારની હોય તો અમારે કંઈ કહેવું નથી. પણ -આપણી ફજેતી ન થાય, તેને ખ્યાલ રાખશે.” અમે કહ્યું : “જેમણે અમને અનેકવાર અપયશમાંથી બચાવ્યા છે, તે આ વખતે શું અમારી ફજેતી થવા દેશે? એ કદી બને જ નહિ, બને જ નહિ, બને જ નહિ.”
એમ કરતાં સમારેહને પાંચ જ દિવસ બાકી રહ્યા અને અમે શાહીબાગ રાજ્યપાલની ઓફિસમાં જઈ તપાસ કરી તે તેઓ સવારમાં જ આવી ગયા હતા. તેમના મંત્રીએ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
જિનભક્તિને મંગલ મહિમા-૧ સંદેશે કહેવડાવતાં અમારી તેમની સાથે મુલાકાત થઈ. તેમણે કહ્યું : “મી. શાહ! મારી હાલની પરિસ્થિતિ એવી છે કે હું કઈ પણ જાહેર સમારંભમાં ભાગ લઈ શકું નહિ, પણ તમને અગાઉથી સમય આપી ચૂક્યો છું, એટલે સમારોહમાં સમયસર જરૂર આવી જઈશ. ત્યાં બહુ ધામ ધૂમ કરશો નહિ.” અમે તેમને અંતઃકરણથી આભાર મા અને ત્યાંથી સીધા શ્રીવજુભાઈ શાહને મળવા ગયા. તેમણે અમારે યચિત સત્કાર કર્યા પછી જણાવ્યું કે કાલ રાત્રિથી તબિયત ઠીક લાગે છે અને મને વિશ્વાસ છે કે બે-ત્રણ દિવસમાં તે હું બરાબર થઈ જઈશ. તમે મારી ચિંતા ન કરશો. હું અને જયા સમયસર આવી જઈશું.” અમે તેમને પણ આભાર માન્ય અને અમારા ઉતારે પાછા ફર્યા.
આ વિMનિવારણ નિમિત્તે નમસ્કાર મહામંત્ર અને ઉવસગહરે તેત્રને જપ છેલ્લા કેટલાક દિવસથી ચાલુ હતો અને તે છેક સુધી ચાલુ રહ્યો. કહેવાની ભાગ્યે જ જરૂર છે કે અમારો એ સમારોહ નિર્ધારિત સમયે અવશ્ય છે અને તે અમારા મસ્તક પર યશકલગી પહેરાવતે ગયે.
મુંબઈના એક પુસ્તક-પ્રકાશન–સમારોહ વખતે એવું બન્યું કે અમને બીજી તારીખે અનુકૂલ ન આવતાં જુલાઇની પહેલી તારીખ નક્કી કરી અને તે માટે પાટકર હોલ પણ સેંધાવી દીધું. ત્યાર પછી મિત્રો અને કાર્ય
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કહપત કર્તાઓની મીટીંગ ભરવામાં આવી, તે બધાએ એકી અવાજે જણાવ્યું કે “આ તારીખે તે વરસાદ પુષ્કળ હોય, એટલે સમારોહ થઈ શકે જ નહિ. તમે આ બાબતને અનુભવી છતાં કેમ ભૂલ્યા ?” અમે થોડી વાર વિચાર કરીને કહ્યું : તમારું કહેવું સાચું છે કે આ તારીખે સમારોહ રખાય જ નહિ, પણ હવે હું નિર્ણય કરી ચૂક્યો છું અને તે બદલવાનું ઠીક લાગતું નથી.' ' | અમારો આ ઉત્તર સાંભળીને એક મિત્રે કહ્યું : “તે. ઘણે કો અનુભવ થશે.” અમે કહ્યું : “જોયું જશે. હવે આપણે બધાએ આ જ કામે લાગવાનું છે.”
ત્યાર પછી અમે જિનભક્તિનું ખાસ આલંબન લીધું અને રેજ સવારમાં બે કલાક તેમાં ગાળવા માંડ્યા. આ બાજુ નિમંત્રણે નીકળ્યાં અને વરસાદની થેડી મુશ્કેલી નડવા છતાં મને રંજન કાર્યક્રમની પણ સારી એવી તીરય કરી. અનુક્રમે ૩૦ મી જુનને દિવસ આવી પહોંચ્યા અને વરસાદ મુશલધારે વરસવા લાગ્યું. તેણે રાત્રે પણ વિસામે લીધે નહિ, એટલે મિત્રોના ફેન આવવા લાગ્યા: અમારે શું કરવાનું છે? અમે ઉત્તર આપે : “તમને જે કામ સેંધાયું છે, તે બરાબર કરવાનું છે.” સામેથી પ્રશ્ન પૂછો. પણ વરસાદ આવે ને આ ચાલુ હશે તે હેલ પર આવશે કેણુ?” અમે કહ્યું! આપણો કાર્યક્રમ તે સવારના નવા વાગતાં જાએલે છે. ત્યાં સુધીમાં બધું ઠીક થઈ જશે.” અને તેમણે “ઉફ !' કહીને નીચે ફેન મુકવા માંડયા.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિના મોંગલ મહિમા-૧
૧૭
વરસાદ આખી રાત્રિ ચાલુ રહ્યો, પણ સવારના છ વાગતાં બંધ પડયા અને આકાશ સ્વચ્છ થવા માંડ્યુ. પછી પાટકર હાલે પહોંચવામાં કઈ મુશ્કેલી હતી જ નહિ. સહુ સમયસર આવી ગયા અને સમારોહ શાનદાર થયા. પરંતુ એ વખતે નોંધપાત્ર ઘટના એ મની કે બધા પ્રેક્ષકા તથા કાર્યકર્તાઓ ઘરે પહોંચ્યા પછી વરસાદ પાળે શરૂ થયે અને તેણે ત્રણ દિવસ-રાતની ભારે હેલી જમાવી દીધી ! આ બધા અનુભવેા પરથી જ છિઇન્તે વિનવ એ વચના પર અમારા પૂર્ણ વિશ્વાસ જામેલા છે. પરંતુ સહુથી મોટી અને મહત્ત્વની વાત તે એ છે કે જિનભક્તિનું અનન્ય આલંબન લેતાં આપણા મનમાં રહેલે સઘળા વિષાદ દૂર થાય છે અને પરમ પ્રસન્નતાને અનુભવ થવા લાગે છે. મહાત્મા આનદ્રધનજીએ ચિત્ત પ્રસન્ગે રે પૂજનલ કહ્યું' એ શબ્દો વડે આ વસ્તુનુ સમર્થન. કરેલુ છે.
આપણી સામાન્ય
સમજ—સામાન્ય માન્યતા એવી છે કે આપણી પાસે વધારે ધન-દોલત હાય, ઘણા પૈસા હાય, મોટુ મેન્કએલન્સ હેાય તે આપણે સારા સ્થાનમાં રહી શકીએ, સુખ-સગવડનાં અનેક સાધના વસાવી શકીએ. અને આનંદપૂર્ણાંક—પ્રસન્નતાપૂર્ણાંક આપણું જીવન વ્યતીત કરી. શકીએ, પણ અનુભવે આ સમજ—આ માન્યતા ખેાટી પુરવાર
થઇ છે.
૨
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
અમે મલબાર હીલના આલિશાન લેટમાં એરકન્ડીશન્ડ રૂમમાં રહેતા એવા અનેક મનુષ્યાને જોયા છે કે જેએ અંતરથી દુઃખી છે, તેમના મનને ચેન નથી, અંતરને કરાર નથી. તેમને કોઇને કોઇ પ્રકારની ચિંતા સતાવી રહી છે, તેમને કોઈને કોઈ પ્રકારના ભય સતાપ ઉપજાવી રહ્યા છે, અને તેમને કેઇને કોઈ પ્રકારને અસતાષ દિલ પર ડામ દઈ રહ્યો છે. વળી તેમના આરેાગ્યમાં મેટાં પકચરા પડેલાં છે. એક રાગ જાય છે, તેા ખીજો તેનું સ્થાન લેવા તૈયાર જ ઊભા હાય છે.
૧૫
ઘરમાં અનેક પ્રકારની વાનગીઓ તૈયાર થઇ હાય, છતાં તેમને તે માસ'ખીના રસ અને છાસના ગ્લાસ પર જ જીવવાનુ હાય છે. આવી કથની તેા ખીજી પણ ઘણી છે. શું આને તમે આનંદપૂર્ણાંકનુ –પ્રસન્નતાપૂર્વકનું જીવન કહેશે! ખરા ?
ત્રણ ભાઇએ મુંબઇમાં આવ્યા. મહેનત-મજૂરી કરી ધંધે લાગ્યા. ધધાએ તેમને યારો આપી અને તેમનુ બેન્ક બેલન્સ સાત આંકડાનું બની ગયુ. તેમણે માટુંગામાં મેટો ફ્લેટ લીધે. ત્રણ મેટરો ખરીદી. ઘરમાં રસોઈયા, ઘરઘાટી અને ખીજા નાકરા કામ કરવા લાગ્યા. રોજ અનેક માણસોએ તેમને સલામ ભરવાની શરુ કરી.
તેઓ અમારા પિરિચત હતા, એટલે એક વાર અમે તેમને મળવા ગયા. ત્યાં મોટા ભાઈને પૂછ્યું કે બધું
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિનો મંગલ મહિમાકેમ ચાલે છે?” તેણે કહ્યું : “આમ તે બધું ઠીક છે, પણ હમણું ઈન્કમટેક્ષવાળા અને સેલ્સટેક્ષવાળા જીવ ખાય છે. વળી તેમાં એક મોટો કેસ ચાલી રહ્યો છે, તેની પણ કેટલીક ચિંતા થાય છે. અમે કહ્યું : “પણ તમારું શરીર પહેલાં જેવું લાગતું નથી” તેણે કહ્યું : “આ બધી ચિંતાઓમાં ડું લેવાઈ ગયું છે, પણ એ તે ઠીક થઈ જશે. પછી બીજા ભાઈને પૂછ્યું. “કેમ આનંદમાં છે ને? તેણે કહ્યું : “આનંદ તે એ જ ધીમે ધીમે ડાયાબીટી. સનું પ્રમાણ વધી ગયું છે અને હમણાં તે પ્રેશર પણ હાઈ રહે છે, એટલે મજા આવતી નથી. “અમે કહ્યું : તેના ઉપચાર તે કરતા હશેને !' તેણે કહ્યું : ઉપચાર - કરીએ છીએ, પણ ડેકટર કહે છે, તેવી પરેજી પાળતી નથી ! ખાંડ ન ખાઓ, બટાટા ન ખાઓ, ભાત પણ છેડે ! ત્યારે ખાવું શું ?' અમે તેને જવાબ વાળવાને બદલે નવો પ્રશ્ન પૂછે: “અમારાં બહેન કેમ છે?” તેણે કહ્યું : “એની હાલત તે મારા કરતાં પણ ખરાબ છે. રેજ ડોકટરોના બાટલા ભરે છે અને નવી નવી ફરિયાદો કરતી જ હોય છે ! આમાં તે છોકરાઓની સારસંભાળ શું કરે? પણ આપના પ્રતાપે બધું ચાલ્યા કરે છે.
પછી ત્રીજા ભાઈને મળ્યા. તેમને પૂછયું : “કેમ છો?” તેણે કહ્યું : “આનંદમાં તે નથી જ ! અમે પૂછ્યું : કેમ ભલા !' તે તેણે કહ્યું : “કારખાનામાં હડતાલ પડી છે અને તેનું સમાધાન થાય, તેવાં કેઈ ચિહન દેખાતાં નથી.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
શ્રી જિનભક્તિ કપત વળી હમણું તે તેને પણ શરૂ થયા છે અને ખૂનની. ધમકી પણ મળી ચૂકી છે. કહે, આમાં આનંદ ક્યાંથી હોય?” અમે કહ્યું : “ભગવાનની ભક્તિ કરો, બધાં સારાં વાનાં થશે. પછી ત્યાં કેફી અને નાસ્તાને ન્યાય આપી પાછા ફર્યા. રસ્તામાં એક જ વિચાર આવ્યા કર્યો કે જ્યારે આ ભાઈએ મહેનત-મજૂરી કરીને પિતાનું જીવન નિભાવતા હતા, ત્યારે કેવા તંદુરસ્ત હતા ! કેવા સુખી હતા ! અને આજે ધનવાન ગણાય છે, ત્યારે બિચારાઓની તેમની સ્થિતિ કેવી છે?
એક વાર દક્ષિણના પ્રવાસમાં એક અમેરિકન ગૃહસ્થને ભેટો થયે. તે મેટા રસાલા સાથે પ્રવાસ કરી રહ્યો હતો. અમે પૂછ્યું : “કયાં જઈ રહ્યા છે? તેણે કહ્યું : “દક્ષિણના કેટલાંક સ્થાનેની મુલાકાત લીધા પછી હું હરદ્વાર જઈ રહ્યો છું. અમે પૂછયું: ‘ત્યાં જવાનું ખાસ પ્રજન?” તેણે કહ્યું: “મારે ચિત્તની શાંતિ જોઈએ છીએ–ચિત્તની પ્રસન્નતા જોઈએ છીએ, તે ત્યાં મળી જશે, એવી મારી ધારણું છે. અમેરિકામાં મારી પાસે ધનને તેટો નથી, ભેગસામગ્રી પણ અપાર છે, પરંતુ તેને ઉપભેગ કરતાં મનને શાંતિ મળતી નથી, મન પ્રસન્ન રહેતું નથી. મેં સાંભળ્યું છે કે ભારતમાં એવા ગીઓ અને સાધુસંતે રહે છે કે જે તરત જ આપણને મનની શાંતિને-મનની પ્રસન્નતાને અનુભવ કરાવી શકે. તેમાંના કેઈ હરદ્વારમાં મળવા. સંભવ છે. અમે કહ્યું: “તમારે પ્રવાસ સક્ત છે.”
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભકિતને મંગલ મહિમા
૨૧ આટલા વિવેચન પરથી પાઠકમિત્રે ચિત્તની પ્રસન્નતાનું ખરું મૂલ્ય–વાસ્તવિક મહત્ત્વ સમજી શક્યા હશે. ચિત્તની જે પ્રસન્નતા અનેકવિધ ઉપાયે કે જનાઓ કરવા છતાં પ્રાપ્ત થતી નથી, તે જિનભક્તિનું અનન્ય આલંબન લેતાં અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય છે, એ તેને કે—કેટલે મે મહિમા !
મહર્ષિ નંદિષેણે “અજિત-શાન્તિ-સ્તવમાં કહ્યું
अजियजिण ! सुहप्पवत्तणं, तव पुरिसुत्तम नामकित्तणं । तह य धिइमइ-प्पवत्तणं, तव य जिणुत्तम ! संति कित्तण ॥
“હે પુરુષોત્તમ અજિતનાથ ! તમારું નામ-કીર્તન શુભને પ્રવર્તાવનારું છે, તેમજ ધૃતિ અને મતિને આપનારું છે. હે જિનેત્તમ શાંતિનાથ ! તમારું નામ-કીર્તન પણ એવું જ છે. ”
અહીં શ્રી અજિતનાથ અને શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનની હતુતિ ચાલી રહી છે, એટલે તેમને નામ-નિર્દેશ થયેલે છે, પણ આ વસ્તુ બધા જિનશ્વરેને સરખી લાગુ પડે છે, એટલે કે તેમના નામ–કીર્તનથી પણ આવું જ પરિણામ આવે છે.
શુભનું પ્રવર્તન ત્યારે જ થાય છે કે જ્યારે અશુભનું નિવારણ થાય, એટલે અહીં અશુભનું નિવારણ અને શુભનું પ્રવર્તન એ બંને વસ્તુ સમજી લેવાની છે.
જ્યાં નામકીનને મહિમા આવે હોય, ત્યાં પૂજા
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પત સેવા- ભક્તિનો મહિમા કેવો હોય? તે પાઠકે સ્વયં વિચારી શકે છે.
અહીં ધૃતિ શબ્દથી દૌર્ય અને અતિ શબ્દથી સન્મતિ. અભિપ્રેત છે.
તાત્પર્ય કે જિનભક્તિનું આલંબન લેતાં સર્વ અશુભનું નિવારણ થાય છે, સર્વ શુનું પ્રવર્તન થાય? છે, દૌર્યની પ્રાપ્તિ થાય છે અને સન્મતિ સાંપડે છે.
ભારતની વિચિત્ર સ્થિતિ નિહાળ્યા પછી મહાત્મા ગાંધીએ “સબકો સન્મતિ દે ભગવાન !' એ શબ્દો ઉચ્ચાર્યા હતા અને અમે પણ મહાદેવી શ્રી પદ્માવતીની નિત્ય-પ્રાર્થનામાં. સન્મતિની જ માગણી કરીએ છીએ, કારણ કે સન્મતિ હશે. તે જ સઘળે વ્યવહાર સારી નીતે ચાલશે અને જીવનના છેલ્લા શ્વાસ સુધી ન્યાય-નીતિ-ધર્મની ભાવના ટકી રહેશે.
જિનભક્તિના મંગલ મહિમાનું વિશેષ વર્ણન હવે પછીના પ્રકરણમાં જોઈ શકાશે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩] જિનભક્તિને મંગલ મહિમા-૨
જિનભક્તિનો મહિમા કે અભુત છે, કે મંગલમય છે, કે કલ્યાણકારી છે, તેને કેટલેક ખ્યાલ પાઠકમિત્રોને પૂર્વપ્રકરણ પરથી આવી ગયું હશે. અમે ઈચ્છીએ છીએ કે તેઓ જિનભક્તિના આ અભુત-મંગલમય-કલ્યાણકારી મહિમા પરત્વે ઊંડે વિચાર કરી જિનભક્તિને પોતાના જીવનમાં વિશિષ્ટ સ્થાન આપે અને એ રીતે શ્રેયસૂ-સિદ્ધિની દિશામાં એક પ્રશસ્ત પગલું ભરે.
પછી વાત’ એ પ્રમાદનો સૂર છે, આળસને ઉગાર છે અને વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તો આપણને કર્તવ્ય માર્ગમાંથી પીછે ડઠ કરાવનારી ચાર અક્ષરની–ચંડાળ ચોકડી છે. આજ આપણી છે, કાલ આપણી નથી, એટલું તે જાણે ! જેણે કાલનો ભરોસો રાખે, તે આ જગતમાંથી વિલા મોઢે વિદાય થયા ! “ઘડપણમાં ગેવિંદના ગુણ ગાઈશું એમ કહેનારાના અને માનનારાના આખરે કેવા હાલ થયા, તે તમે નથી જાણુના શું ?
જે જિનભક્તિ કરવા જેવી છે, અવશ્ય કરવા જેવી
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ છે, તે આજથી જ તેનું આલંબન લે. તેને કાલ પર મુલતવી રાખશે નહિ. કાલ કોણ જાણે કેવી ઉગશે અને તમારા મનનાં પરિણામે કેવાં હશે, તે કહેવું મુશ્કેલ છે.
એક ગૃહસ્થ મળવા આવ્યા. તેમણે કહ્યું: “હવે સારા માગે ધન વાપરવું છે, તેની કેઈસુંદર યોજના બતાવે.” અને અમે તે અંગે કેટલીક ચર્ચા-વિચારણું કરી, પણ તે અંગે આખરી નિર્ણય કરવાનું કામ કાલ પર રાખ્યું. સવારે તે ગૃહસ્થનું હાર્ટ ફેઈલથી મરણ થયું અને યોજનાઓ
જનાઓને ઠેકાણે રહી ! માટે જ કાલ ભરેસે રાખે. નકામે છે.
આ બધું જાણવા છતાં મનુષ્ય પોતાને ચાલુ ચીલે છોડતા નથી અને કર્તવ્યને રાહ અપનાવતા નથી, એ કેટલું આશ્ચર્યજનક છે! કેટલું ખેદજનક છે! પાઠકમિત્રો આ પ્રકારની મૂર્ખાઈમાં ન સંડેવાય, એટલું ઈચ્છી અમે પ્રસ્તુત વિષયમાં આગળ વધીશું.
જૈન શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે – भत्तीइ जिणवराणं, परमाए खीग-पिन्ज-दोसाण । आरुग्ग-बोहिलामं, समाहिमरणं च पार्वति ॥
રાગ અને દ્વેષને ક્ષય કરનાર જિનેશ્વરેની પરમ ભક્તિ કરવાથી મનુષ્ય આરોગ્ય, ધિલાભ અને સમાધિમરણ પામે છે.”
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિનો મંગલ મહિમા-૨
૨૫ અહીં આરોગ્યથી રેગરહિત અવસ્થા અભિપ્રેત છે કે જેને માટે આપણે “શારીરિક અને માનસિક સ્વાચ્ય એ શબ્દપ્રયોગ કરી શકીએ. રેગ શરીરને પણ હોય છે અને મનને પણ હોય છે. જ્યારે આ બેમાંથી કઈ પ્રકારને રેગ ન હોય, ત્યારે શરીર અને મનની સ્વસ્થતા બરાબર જળવાઈ રહે છે અને તે જિનભક્તિ તથા તપ-જપ–સંયમની સાધના કરવામાં અતિ ઉપયોગી થઈ પડે છે. એ તે આપણે જિંદો અનુભવ છે કે જ્યારે આપણું શરીર સ્વસ્થ ન હોય કે મન સ્વસ્થ ન હોય, ત્યારે આપણે જિનભક્તિ યથાર્થપણે કરી શકતા નથી, તપ કરવાનું બનતાં સુધી માંડી વાળીએ છીએ અને જપ કરવા માટે કદી હાથમાં માળા પકડીએ તે જેમ તેમ ગણીને તેને છેડી દઈએ છીએ. આ સ્થિતિમાં ત્રણ-ચારથી વધારે માળા તે ગણી શકાતી જ નથી. સંયમ સાધના તે આપણું જીવનમાં પહેલેથી જ ઓછી છે, એટલે તે આવા પ્રસંગમાં સહેજે છૂટી જાય છે. તાત્પર્ય કે શારીરિક અને માનસિક સ્વાઓ વિના કોઈ પણ પ્રકારની સાધનાઆરાધના-ઉપાસના યથાર્થ સ્વરૂપે થઈ શકતી નથી, તેથી પહેલી જરૂર શારીરિક અને માનસિક સ્વાથ્યની છે. “ીરમાર્થ રજુ ધમસાધનનું–શરીર એ ધર્મનું પ્રથમ સાધન છે એ મનુસ્મૃતિનાં વચને આ વિચારનું સમર્થન કરે છે.
કેટલાક કહે છે કે “અમને શરીરની પડી નથી. અમારા શરીરનું ગમે તે થાય, પણ અમે ધાર્યો ધર્મ કરવાના. પરંતુ આ વચને બાલીશ છે. જેમાં કંઈ તથ્ય ન હય, એવાં
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
વચનાનું મૂલ્ય શું? આવાં વચને ઉચ્ચારનારા એક નાની સરખી માંદગી આવે છે, ત્યાં ગભરાઈ જાય છે અને ડોકટરવૈદ્ય-હકીમને ખેલાવવા માટે દોડાદોડી કરી મૂકે છે, પછી ધાર્યાં ધમ કરવાની વાત તેા રહી જ કયાં? આથી સુજ્ઞજનાએ શરીર પ્રત્યે બેદરકારી બતાવવા કરતાં તેનું સ્વાસ્થ્ય કેમ જળવાઈ રહે, તેની પૂરી કાળજી રાખવી જોઇ એ.
અહી' એટલી સ્પષ્ટતા આવશ્યક છે કે શરીરને જેમ બિમાર પડતાં અટકાવવુ જોઈ એ, તેમ તે ફીટી ન જાય, એટલે કે ઇન્દ્રિચેના ઉન્માદને વશ થઇ ન જાય, તે પણ જોવુ' જોઇએ. અહી ઇન્દ્રિયાના ઉન્માદથી તીવ્ર સ્પર્શીલાલસા, તીવ્ર રસલાલસા, તીવ્ર ગંધલાલસા, તીવ્ર રૂપલાલસા અને તીવ્ર શબ્દલાલસા સમજવાની છે. તાત્પર્ય કે ઇન્દ્રિયાના વિષયની ખાખતમાં સુજ્ઞ મનુષ્યે સંયમથી વર્તવાની જરૂર છે અને તે ત્યારે જ બની શકે છે કે જ્યારે આપણને શરીરનું લાલન-પાલન કરવામાં પૂરતા વિવેક જાળબ્યા હોય. યથાશક્તિ તપશ્ચર્યાનું આલંબન આમાં ઘણી મદદ કરી શકે છે.
‘પહેલું સુખ તે જાતે નર્યા · Health is waelth વગેરે કહેવત પણ આરોગ્યનુ મહત્ત્વ પ્રદર્શિત કરે છે. મનુષ્ય પાસે અન્ય સાધનસામગ્રી ભલે ન હેાય, પણ તેનું શરીર નીરાગી હોય તે તે પેાતાના જીવનવ્યવહાર ચલાવી શકે છે અને આનંદમાં દિવસે પસાર કરી શકે છે. દિવસ ભર મહેનત-મજૂરી કરીને રાજી-રાટી રળનારા અનેક મનુષ્યાને
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિને મંગલ મહિમા-૨
અમે રાતના સમયે સ્નેહીજને તથા મિત્રો સાથે આનંદકિલ્લેલ કરતા જોયા છે. તેથી આરોગ્યને શ્રેષ્ઠ સંપત્તિ માનીને આપણે ચાલવું જોઈએ.
અમે અમારા સિત્તોતેર વર્ષના જીવનમાં ઘણું કામા કરી શક્યા, એનું મુખ્ય કારણ અમારી નીરોગી અવસ્થા છે. અહીં એ સ્પષ્ટતા પણ કરી દઈએ કે વચ્ચે વચ્ચે અમે પણ બિમાર તે પડ્યા છીએ, પણ છેડા વખતમાં જ સાજા થઈ પાછા કામે લાવ્યા છીએ. એકંદર અમારું શરીર નરેગી રહ્યું છે, એકંદર અમારા શરીર અને મનનું સ્વાચ્ય બરાબર જળવાઈ રહ્યું છે, તેનું ખરું કારણ જિનભક્તિનું અનન્ય. આલંબન છે.
કેટલાક કહે છે કે “આરોગ્યનું મહત્ત્વ તે અમે પણ સ્વીકારીએ છીએ, પણ તે જિનભક્તિથી શી રીતે પ્રાપ્ત થાય? તે અમને સમજાતું નથી. અમારે ખ્યાલ તે એ જ છે કે ગ્ય આહાર-વિહાર, વ્યાયામ અને આસનાદિનું આલંબન લેવાથી આરોગ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ બાબતમાં આપને શું કહેવાનું છે ?'
આ ખ્યાલ બીજા ઘણાને પણ છે. એટલે અમે આ પ્રશ્નને વિસ્તારથી જવાબ આપવા ઈચ્છીએ છીએ. યોગ્ય આહાર-વિહારથી આરોગ્ય જળવાય છે, એમાં કઈ શંકા નથી. આયુર્વેદે તેની સ્પષ્ટ જાહેરાત કરેલી છે અને આપણે જિંદ અનુભવ તેની સાક્ષી પૂરે છે. આરોગ્યની જાળવણી માટે વ્યાયામ પણ જરૂરી છે, તેથી આપણે શાળા
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
મહાશાળાઓમાં તેને સ્થાન અપાયેલુ છે. અને સ્વતંત્ર વ્યાયામશાળાઓ પણ આ દિશામાં પેાતાના ફાળે આપી રહેલી છે. આસન એટલે યાગાસના. તેના પ્રચાર પણ આજે જગવ્યાપી છે. પરંતુ આપણા લેાકેા વ્યાયામ કે ચૈાગાસનના અભ્યાસમાં વિશેષ રસ લેતા નથી. કદાચ ટકે-એ ટકા લાકે તેમાં ભાગ લેતા હેાય તા એ સખ્યા ગણનાપાત્ર નથી. આ બધા આરાગ્યને લગતા સામાન્ય નિયમે છે અને તેનું પાલન કરવાથી અમુક લાભ તા જરૂર થાય છે, એટલે અમે તેના વિવાદમાં ઉત્તરવા ઇચ્છતા નથી, પરંતુ અહીં એટલું જણાવવા તે જરૂર ઇચ્છીએ છીએ કે મનુષ્યના આરોગ્યમાં બીજી પણ ઘણી વસ્તુએ ભાગ ભજવે છે. તેમાંની એક વસ્તુ જિનભક્તિ છે.
૨૮
જિનની જિનેશ્વરદેવની પરમ ભક્તિ કરનારે આત્મા “સારા પ્રમાણમાં સંયમી બને છે, તેથી તેના શરીરમાં રંગને દાખલ થવાને અવકાશ રહેતુ નથી. કદાચ ક`સયેગે તેના શરીરમાં રોગનાં ખીજ વવાયાં હોય, તે તે ચિત્તશુદ્ધિના કારણે નાશ પામે છે. ચિત્તમાં શાંતિ અને બુદ્ધિનું પ્રમાણ જેટલુ વધારે, તેટલુ આરોગ્યનું પ્રમાણ વધારે, એ એક માન્ય સિદ્ધાંત છે અને તે આજના મનોવૈજ્ઞાનિકોએ પણ કબૂલ રાખેલા છે.
વિશેષમાં અમે અમારી નજરે એવા કિસ્સાએ જોયા છે કે જેમાં અનેક પ્રકારના ઉપચારો કરવા છતાં રેગનિવારણ થયું ન હેાય અને જિનભક્તિનું આલંબન લેતાં તેના એકાએક અંત આવી ગયા હોય.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિને મંગલ મહિમા-૨
૨૯અમદાવાદના એક શ્રીમંત જૈન ગૃહસ્થને ડાબા હાથની કેણીના નીચેના ભાગમાં લક લાગુ પડ્યું. તે અંગે પ્રથમ ડોકટરી ઉપચાર શરૂ થયા, પણ તેણે કંઈ કરી કરી નહિ. પછી આયુર્વેદિક ઉપાય અજમાવવામાં આવ્યા, તે પણ. નિષ્ફલ ગયા. એટલે તે ગૃહસ્થ લંડન અને વિયેનાના. નિષ્ણાત ડોકટરની મુલાકાત લીધી અને આ બાબતમાં તેમની સલાહ માગી. તેમણે અમુક પ્રકારની સલાહ આપી, પણ તે પ્રમાણે ઉપચાર કરતાં કંઈ પરિણામ આવ્યું નહિ. તેઓ અમદાવાદ પાછા ફર્યા અને હતાશ હૈયે પિતાને સમય. પસાર કરવા લાગ્યા.
એવામાં એક જૈન મુનિરાજને ભેટો થયો. પેલા ગૃહસ્થ. પિતાની બધી હકીકત તેમની આગળ રજૂ કરી. તે સાંભળી મુનિરાજે કહ્યું : “તમારે હતાશ થવાની જરૂર નથી. તમે ત્રણ મહિના સુધી રોજ નવસ્મરણને પાઠ કરે અને તમે આ રેગમાંથી જરૂર મુક્ત થશે.” પેલા ગૃહસ્થ તેમનું વચન માન્ય કર્યું અને તેમના કહ્યા મુજબ ત્રણ માસ સુધી જ નવસ્મરણને પાઠ કર્યો કે તેઓ એ રેગમાંથી મુક્ત થઈ ગયા. આમાં કઈ વસ્તુએ શું કામ કર્યું? તેને નિર્ણય પાઠક પોતે જ કરે.
આપણે બધી વસ્તુના બુદ્ધિગમ્ય ખુલાસા ઈચ્છીએ. છીએ, પણ તે શક્ય નથી. આ જગતમાં એવું ઘણું બને. છે કે જેને કોઈ બુદ્ધિગમ્ય ખુલાસે થઈ શકતું જ નથી..
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
આજથી લગભગ ત્રણ વર્ષ પહેલાં અમારા જમણા અને ડાબા હાથની ચેાથી અને પાંચમી આંગળીએ ખૂબ ખાલી ચડવા લાગી અને તે કચરાઈ રહી હાય, એવા અનુભવ થવા લાગ્યા. એ લકવા ન હતા, પણ બીજી જ કોઇ બિમારી હતી. પછી કુટુ બીનાની ઇચ્છા મુજબ તેના ડાકટરી ઇલાજ શરૂ કર્યાં, એ ઈલાજ લગભગ બે માસ ચાલ્યા, પણ તેનુ કંઇ જ પરિણામ ન આવ્યું. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે લાગુ પડેલી બિમારીએ એક કદમ આગળ ભર્યું અને તેની નીચેને હથેળીના ભાગ પણુ કડણ થવા લાગ્યું. ત્યાર પછી બીજા ડૉકટર, ત્રીજા ડોકટર, ચેાથા ડોકટરના આશ્રયે ગયા, પણ તે દરેક પાતપેાતાની રીતે તેનું નિદાન કરવા લાગ્યા. વાસ્તવમાં તેમાંના કોઈ પણ સત્ય નિદાન સુધી પહોંચી શકયા નહિ.
30
ત્યાર પછી અમારે દેવલાલી-કાનજી ખેતશી આરેગ્ય ધામમાં જવાનું થયું. ત્યાં અમે અમારો ઉપાય અજમાવવાને નિય કર્યાં. એ ઉપાય હતા–જિનભક્તિનુ અનન્ય આલબન લેવાના. તે માટે અમે રોજના પૂર્જાપાડ પછી ઉત્તરાભિમુખ અનીને શ્રી ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથની શ્વેતપુષ્પોથી પૂજા કરવા લાગ્યા અને ચિંતામણિમત્રના દશ હજારથી પણ અધિક જપ કરવા લાગ્યા. એ રીતે અગિયાર દિવસમાં સવા લાખ જપ કરતાં અમારી બીમારી અદૃશ્ય થઇ અને અમારી આંગળીએ પૂર્વવત્ ખની ગઈ, જે આજે પણ એ જ અવસ્થામાં છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
{જનભક્તિના મ’ગલ મહિમા-૨
૩૧
જ્યારે અમારા ડોકટર મિત્રોએ જાણ્યુ કે અમે આધ્યાત્મિક ઉપાયથી આ રોગમાંથી મુક્તિ મેળવી છે, ત્યારે તેમના આશ્ચયનો પાર રહ્યો નહિ.
ચાલુ વર્ષે અમારા ધર્મ પત્નીને અગ્નિમાંદ્યના રેગ લાગુ પડયે અને તેમાંથી અરુચિ ઉત્પન્ન થઈ. તેમને કોઈ ખેરાક ભાવે નહિ. આખા દિવસમાં માંડ માંડ ચાર-પાંચ તોલા જેટલા ખેારાક તેમના પેટમાં જાય. ખેારાકના અભાવે તેઓ દુબળા પડતા ગયા અને છેવટે પથારીવશ થયા. પથારીમાંથી એડા થવુ' હાય કે દશ ડગલાં દૂર જવું હોય તે પણ ભારે પડે. ડોકટરોએ પેાતાની બધી વિદ્યા અજમાવી, પણ બિમારીએ મચક આપી નહિ, તેમના કહ્યા મુજબ ઝાડા, પેશાબ, લેહી તપાસરાવ્યા, તે તેમાં બધું ‘નાલ’ આવ્યું. પછી અન્નનળી, જઠર, આંતરડાં વગેરેના ફેટા લેવડાવ્યા તે તેનું પરિણામ પણ ‘ના લ’ જ આવ્યુ’. કાર્ડિયોગ્રામમાં હૃદયની સ્થિતિ પણ ‘તે લ’જ આવી. તાત્પર્ય કે તેમાંથી ડોકટરેને કોઈ પશુરોગના સ'કેત મળ્યા નહિ
અમે અમારા ધર્મપત્નીને કહ્યું : ‘હવે તે અમને અમારા ઉપાય અજમાવવા દે.' તેણે એમાં સંમતિ આપી, એટલે અમે ત્રણ દિવસ સુધી તેમને શ્રી ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ અને મહાદેવી શ્રી પદ્માવતીની ૫૦૦, ૫૦૦ મેગરાનાં પુષ્પાથી પુજા કરાવી અને અમે પોતે એ ત્રણ દિવસોમાં
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
૩ર
૧૨૫૦૦ ચિંતામણિ મત્રના જપ કર્યાં. તેનુ ધાયું... પરિણામ આવી ગયું. તેમણે પથારી છોડી દીધી અને જાણે નવી શક્તિના સ'ચાર થયા હાય, તેમ ઘરમાં હરવા-ફરવા માંડ્યું. તે દિવસથી ખેારાક પણ ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં લેવા માંડયે અને સાતેક દિવસમાં તે તેમણે પેાતાની પૂર્વાવસ્થા પ્રાપ્ત કરી લીધી.
લડનમાં એક જૈન બહેનના ડાખે। હાથ રહી ગયે હતા અને તેનાં હાડકાઓમાં દુઃખાવા થતા હતા. લંડનના સારામાં સાર ડોકટરોને આશ્રય લેવા છતાં તેમાં કંઈ ફાયદે થયા નહિ. પરંતુ તે મુંબઇ આવતાં આઠ દિવસના જિન ભક્તિ—અનુષ્ઠાનના કાક્રમ ગોઠવાયા. તેમણે તથા તેમના પતિએ તેમાં શ્રદ્ધાપૂર્વક ભાગ લીધે અને અનુષ્ઠાનના અંતે એ બહેન રાગમાંથી મુક્ત થઇ ગયા.
તાત્પ કે જિનભક્તિ એક એવું સખલ સાધન છે કે જેની અજમાયશ થતાં કષ્ટસાધ્ય કે અસાધ્ય રોગે.. પણ મટી જાય છે અને આરોગ્યની પુનઃ પ્રાપ્તિ થાય છે.
જિનભક્તિનું અનન્ય આલંબન લેતાં બીજા પણ ઘણા લાભેા થાય છે. તેમાં ‘ધિલાભ’ની મુખ્યતા છે. આ બાધિલાભ' શબ્દ ઘણા અંગભીર છે અને તે જૈનત્વની પ્રાપ્તિથી માંડીને ધાર્મિક-આધ્યાત્મિક ઉચ્ચ કોટિની ભૂમિકાઓને આવરી લે છે. તે થાડા વિવેચનથી પાકમિત્રોને સ્પષ્ટ સમજાઈ જશે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાવીશ તીર્થકરોને જયપુરી પટ જેની ગ્રંથલેખક છેલ્લાં ત્રીસ વર્ષથી એકધારી ઉપાસના કરી રહેલા છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેલવાડાનાં દહેરાનું એક દૃશ્ય જે જિનમંદિરોની ભવ્યતાને ખ્યાલ આપે છે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિને મંગલ મહિમા-૨
પ્રથમ તે જિનભક્તિના અનન્ય આલંબનથી જૈનધર્મ પ્રાપ્તિરૂપ બધિલાભ કેવી રીતે થાય છે, તે જોઈ લઈએ. જિનભક્તિનું અનન્ય આલંબન લેતાં જૈન સંસ્કૃતિ અને જૈનધર્મ પ્રત્યે પ્રેમ જાગે છે, જેનધર્મના આચાર અને વિચારનું આકર્ષણ થાય છે અને તેને જીવનમાં ઉતારવાને. નિષ્ઠાભર્યો પ્રયાસ શરુ થાય છે. આ જ છે જૈનધર્મની પ્રાપિત. અહીં એ પણ જણાવી દઈએ કે જૈનકુલમાં જમ્યા, એટલે જૈનધર્મની પ્રાપ્તિ થઈ ગઈ એમ સમજવાનું નથી. જ્યારે આપણામાં જૈનત્વ પાંગરે અને જૈનધર્મોપદિષ્ટ આચાર-વિચારનું સેવન થવા લાગે, ત્યારે જ આપણને જૈનધર્મની પ્રાપ્તિ થઈ છે, એમ સમજવાનું છે.
જિનભક્તિનું અનન્ય આલંબન લેતાં સમ્યત્વની સ્પર્શનારૂપ બેધિલાભની પણ પ્રાપ્તિ થાય છે. ધાર્મિકઆધ્યાત્મિક વિકાસના કામમાં આ એક ઘણું અગત્યની વસ્તુ છે, એટલે શાસ્ત્રકારોએ તેની ભૂરિ ભૂરિ પ્રશંસા કરી છે. તેઓ કહે છે :
सम्यक्त्वरत्नान्न परं हि रत्नं, सम्यक्त्वमित्रान्न परं हि मित्रम् । सम्यक्त्वबन्धोर्न परो हि बन्धुः, सम्यकत्वलाभान्न परो हि लाभः ॥ “સમ્યત્વરત્નથી કેઈ શ્રેષ્ઠ રત્ન નથી, સમ્યકત્વમિત્રથી
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
શ્રી જિનભક્તિ-પતરુ
કોઈ શ્રેષ્ઠ મિત્ર નથી; સમ્યક્ત્વમ થી કોઈ શ્રેષ્ઠબંધુ નથી અને સમ્યક્ત્વલાભથી કોઈ શ્રેષ્ઠ લાભ નથી.'
दानानि शीलानि तपांसि पूजा, सत्तीर्थयात्रा प्रवरा दया च ।
सुश्रावकत्वं व्रतपालनं च, सम्यक्त्वमूलानि महाफलानि ॥
‘વિવિધ પ્રકારનાં દાન, વિવિધ પ્રકારનાં શીલે, વિવિધ પ્રકારનાં તપા, પ્રભુપૂજા, મહાન તીથૅની યાત્રા, ઉત્તમ દયા, સુશ્રાવકપણું અને વ્રતપાલન સમ્યક્ત્વપૂર્ણાંક હોય તે જ મહાલને આપનારાં થાય છે.' અન્યથા નહિ, એ અડી અધ્યાહારથી સમજી લેવાનુ છે.
આપણા આત્મા અનાદ્ધિ કાલથી આ સ'સારમાં પરિ ભ્રમણ કરી રહ્યો છે, તેનું એક સબલ કારણ મિથ્યાત્વ છે. જ્યાં સુધી આપણા આત્મા મિથ્યાત્વથી ઘેરાયેલું છે, ત્યાં સુધી તે સાચાને ખેડુ સમજવાને, ખેાટાને સાચુ' સમજાવાના અથવા તે સાચા અને ખાટા બનેને સમાન માનીને પોતાના વ્યવહાર ચલાવવાના. આ સ્થિતિમાં તેને ઘેરૂ કબ’ધન થાય, એ સ્વાભાવિક છે, હવે આ આત્માને પુણ્યના પ્રમલ યેાગે જ્યારે જિનભક્તિનું આલંબન મળે છે, ત્યારે આ મિથ્યાત્વરૂપ અંધકાર દૂર થવા માંડે છે અને એમ કરતાં જ્યારે તે પૂરેપૂરા દૂર થઈ જાય છે, ત્યારે તેને સમ્યક્ત્યની સ્પના થાય છે, અર્થાત્ તે સમ્યગ્
દશ ન પામે છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિના મંગલ મહિમા-૨
ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં એક સ્થળે કહ્યું છે કે “જ્યાં સુધી સમ્યગદર્શનની પ્રાપ્તિ થતી નથી, ત્યાં સુધી સમ્યગજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી નથી, જ્યાં સુધી સમ્યગ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી નથી, ત્યાં સુધી સમ્મચારિત્રની પ્રાપ્તિ થતી નથી, જ્યાં સુધી સમ્મચારિત્રની પ્રાપ્તિ થતી નથી, ત્યાં સુધી કર્મને ક્ષય થતું નથી, અને જ્યાં સુધી કર્મને ક્ષય થતું નથી, ત્યાં સુધી મોક્ષ કે નિર્વાણની પ્રાપ્તિ થતી નથી.” તાત્પર્ય કે સમ્યગદર્શન એ એક્ષમાર્ગને પ્રથમ ઉપાય છે, તેથી સુજ્ઞજનેએ તેની પ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્નશીલ બનવું જોઈએ, તે માટે પૂરેપૂરે પુરુષાર્થ અજમાવો જોઈએ.
અહીં અમે એટલી સ્પષ્ટતા કરીએ તે ઉચિત જ લેખાશે કે સમ્યકત્વની સ્પર્શના માટે–સમ્યગદર્શનની પ્રાપ્તિ માટે અન્ય કેઈ ઉપાય કરતાં જિનભક્તિનું આલંબન એ જ શ્રેષ્ઠ ઉપાય છે અને તે આપણે સરલતાથી અજમાવી શકીએ તેમ છીએ.
જિનભક્તિનું અનન્ય આલંબન લેતાં રત્નત્રયીની. પ્રાપ્તિ થાય છે. આને પણ આપણે એક પ્રકારને બોધિલાભ સમજવાનું છે. રત્નત્રયી એટલે ત્રણ રત્નને સમૂહ. તે અહીં સમ્યગદર્શન, સમ્યગૂજ્ઞાન અને સમ્મચારિત્ર જાણવા. અહીં રત્નની ઉપમા શ્રેષ્ઠતા સૂચવવા માટે અપાયેલી છે. તાત્પર્ય કે જિનભક્તિનું અનન્ય આલંબન લેતાં મોક્ષમાર્ગના ઉપાયે સમીપ આવે છે અને એ રીતે
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પત આપણું મેક્ષ મહાલય કે સિદ્ધિસદન પ્રત્યેનું પ્રયાણ ઝડપી. બને છે. અહીં અમને શ્રીમદ યશોવિજ્યજી ઉપાધ્યાયનાં. નિમ્ન વચને યાદ આવે છે. મુક્તિથી અધિક તુજ ભક્તિ મુજ મન વસી,
જેહ શું સબળ પ્રતિબંધ લાગે; ચકમક પાષણ જેમ લેહને ચડ્યું,
મુક્તિને સહજ તુજ ભક્તિરાગે. ' હે પ્રભો ! મારા મનમાં મુક્તિ કરતાં પણ તારી ભક્તિ ઘણી વસેલી છે. તેમાં મને દઢ મમત્વ ઉત્પન્ન થયું છે. જેમ ચકમકને પાષાણ લેઢાના ટુકડાને પિતાના ભણી ખેંચે છે, તેમ તારી ભક્તિને દઢ અનુરાગ મુક્તિને મારા ભણી ખેંચશે.”
આટલા વિવેચન પરથી બેધિલાભનું મહત્ત્વ ખ્યાલમાં આવશે.
જિનભક્તિનું અનન્ય આલંબન લેતાં સમાધિમરણને પણ લાભ થાય છે, પણ તે અંગે વિશેષ વિચારણા આગામી પ્રકરણમાં કરીશું.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
[TM ]
જિનભક્તિના માંગલ મહિમા ૩
જિનભક્તિનુ અનન્ય આલંબન લેતાં આપણને કેવા લાભેા થાય છે, તે આપણે ગત એ પ્રકરણમાં વિચારી ગયા. હજી તેન! એક મોટા લાભ અંગે વિચારણા કરવાની છે, તે આ પ્રકરણમાં કરીશું.
જિનભકિતના મહિમા ખરેખર અપૂર્વ છે, અદ્ભુત છે! તેનું જેટલું વર્ણન-વિવેચન કરવા ધારીએ, તેટલુ થઈ શકે એમ છે, પણ આપણે હજી જિનભક્તિ અંગે ઘણી મહત્ત્વની ખાખતા વિચારવાની છે, એટલે પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં જ તેની સમાપ્તિ કરીશું.
નિભક્તિનું અનન્ય આલંબન લેતાં આપણને શારી રિક અને માનસિક સ્વસ્થતા પ્રાપ્ત થાય છે, તેને પહેલા મડાન લાભ સમજવાના છે. જિનભક્તિનું અનન્ય આલંબન લેતાં આપજી જૈનત્વ પાંગરે છે, સમ્યક્ત્વની સ્પર્શ્વના થાય છે અને મેક્ષમાના ઉપાયરૂપ રત્નત્રયીની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેને બન્ને મહાન લાભ સમજવાના છે. તેજ રીતે જિનભક્તિનું અનન્ય આલંબન લેતાં આપણને સમાધિ–
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ મરણની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેને ત્રીજો મહાન લાભ સમજવાને છે.
અહીં એક પાઠકમિત્ર પ્રશ્ન કરે છે કે “શું આપણામાં સમાધિ લઈને મરવાની પ્રથા પ્રચલિત છે કે તેને ઉત્તર એ છે કે “અહી સમાધિમરણનો અર્થ સમાધિ લઈને મરવાને નથી, પણ સમાધિપૂર્વકનું મરણ છે. ચિત્તની સમહિત–શાંત અવસ્થાને સમાધિ કહેવામાં આવે છે.”
બીજા એક પાઠક મિત્રને પ્રશ્ન એ છે કે “આપષ્ટ જીવન સંબંધી-જીવનની ઉન્નતિ-પ્રગતિ સંબંધી વિચાર કરીએ એ ઠીક છે, પણ મરણ સંબંધી વિચાર શા માટે કરે ? એ તે એક યા બીજા પ્રકારે આવવાનું જ છે અને આપણે આ જગતમાંથી વિદાય થવાનું છે. તેને ઉત્તર એ છે કે “જન્મ અને મરણ એ જીવનરૂપી લાકડીના બે. છેડા છે, એટલે તેની વિચારણું સિવાય જીવનની વિચારણા પૂરી થતી નથી. વળી આપણું મરણસમયની સ્થિતિને આગામી ભવ સાથે ઘણે સંબંધ છે, તેથી પણ મરણ સંબંધી વિચારણા પ્રસ્તુત બને છે. તે જ રીતે આપણુ. જીવનની સફલતા-નિષ્ફળતાનું વાસ્તવિક મૂલ્યાંકન કરવા માટે મરણ એક મોટું સાધન છે, એટલે તેની વિશિષ્ટ વિચારણા કરવી આવશ્યક છે.
આપણા માટે મરણ નિશ્ચિત છે, એમ તે કોઈ શંકા જ નથી. જે જપે, તે અવશ્ય મરવાને. પરંતુ મરવા-મરવાની રીતમાં ફેર હોય છે. પિતાનું મરણ ભંડા
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિના મંગલ મહિમા-૩
હાલે થાય, એવું કોઇ ઈચ્છતું નથી; સહુ સારા મરણુની ઈચ્છા રાખે છે અને તે જ કારણે શાસ્ત્રામાં મરણ સંબંધી ઊડી વિચારણા થયેલી છે. તેનાથી આપણે પરિચિત થઈ એ એ જરૂરનુ છે.
ટ
અહીં ત્રીજો પ્રશ્ન પણ ઉપસ્થિત થઇ રહ્યો છે : જે વસ્તુ પર આપણા કેાઇ કાબૂ ન હેાય, તે સબ'ધી વિચારણા કરવાથી શે લાભ ?” તેને ઉત્તર એ છે કે મૃત્યુ અથવા મરણની બાબતમાં છેક એવુ નથી, જો આપણે ધારીએ તેા તેના પર અમુક અંશે કાબૂ મેળવી શકીએ છીએ, એટલે તેની વિચારણા લાભપ્રદ છે. જો મરણ એ ઉપેક્ષાપાત્ર વસ્તુ હાત તે આપણા ઋષિમુનિએએ, આપણા તત્રવિશારદાએ અને આપણા રસસ'પ્રદાયવાળાઓએ તે સંબધી વાઁ સુધી જે જહેમતભરી વિચારણા કરેલી છે, તે ન જ કરી હાત.’
મનુષ્યનું મરણુ અનેક રીતે થાય છે, પણ જૈન શાસ્ત્રકારોએ તેની અવસ્થાવિશેષને લક્ષ્યમાં રાખીને તેના બે પ્રકારો પાડેલા છે : એક માલમરણ, ખીન્નુ પંડિતમરણ,
ખાલમરણમાં બાલ શબ્દ અજ્ઞાનના—અજ્ઞાનદશાને સૂચક છે, એટલે જે મરણ અજ્ઞાનદશાને લીધે આ ધ્યાન રૌદ્રધ્યાનમાં થાય, અર્થાત્ દુ:ખ, નિસાસા, આક્રંદ, રડાકૂટ કુંવરના બદલાના વાતાવરણમાં થાય, તેને ખાલમરણ સમજવું. આ પ્રકારના મરણથી મનુષ્યની અંતસમયની
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
- શ્રી. જિનભક્તિ-કાતર લેશ્યા. અર્થાત્ અધ્યવસાયની ધાર બગડે છે અને તે દુર્ગતિને અધિકારી થાય છે, એટલે કે મરણ બાદ નરક અથવા તિર્યંચગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી બાલમરણ ઈચ્છવા ગ્ય નથી.
આજની પરિસ્થિતિ તે એવી છે કે મનુષ્યને મૃત્યુ સમય નજીક જણાતાં તેને કોઈ હોસ્પીટલમાં દાખલ કરવામાં આવે છે, જ્યાં દવાના ડેઝ, ઇંજેકશને કે ઓકિસજન લેતાં લેતાં તેના પ્રાણ નીકળી જાય છે. આ વખતે તેને જીવવાની લાલસા હોય છે, એટલે તેના અંતરમાં આ ધ્યાન ચાલી રહ્યું હોય છે અને તે અંતસમયની આરાધના પણ પામી શકતું નથી, તેથી આવા મરણને આપણે આલમરણ સમજવું.
અંતસમય એટલે મૃત્યુને-મરણને સમય નજીક આવતાં ધર્મની જે વિશિષ્ટ આરાધના કરવી, તેને અંતસમયની આરાધના કહેવાય છે. તેમાં મુખ્યત્વે નમસ્કાર મહામંત્રના નવ પદોને જપ કરવાનું હોય છે અથવા અન્યના મુખેથી એ પદો સાંભળવાનાં હોય છે અને અરિ. હંત, સિદ્ધ, સાધુ તથા કેવલી ભગવંતોએ કહેલે ધર્મ એ ચારનું શરણ અંગીકાર કરવાનું હોય છે. આ આરાધનાના પ્રતાપે જીવની મતિ બગડતી નથી, તેની લેગ્યા શુભ રહે. છે અને તેના પરિણામે તે સદ્ગતિને અધિકારી થાય છે, તેથી અંત સમયે આ આરાધના આવશ્યક મનાયેલી છે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
જિનભક્તિને મંગલ મહિમા-૩
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા જરૂરી છે કે ગત્પન્ન ભારે અશક્તિને કારણે જે મનુષ્ય નમસ્કાર મહામંત્રના નવ પદોનું સ્મરણ કરી શકે નહિ તે તેના પાંચ પ્રથમાક્ષરો મ સિ આ ૩ ના નું જ સ્મરણ કરે, અને જ્યારે તે પણ શક્ય ન રહે, ત્યારે એ પાંચ અક્ષરેથી બનેલા શ્કાર મંત્રનું સ્મરણ કરે. છેલ
મનુષ્યનું મરણ સુધારી લેવાની આ કેવી ભવ્ય જના ! પણ આજે તે તેના પર પાણી ફરી વળ્યું છે. માત્ર ગણ્યાગાંઠયા મનુષ્ય જ તેને લાભ લે છે. બાકી તે આર્તધ્યાન-રૌદ્રધ્યાનના સપાટે ચડી કે બહેશ બની બાલમરણના ભોગ જ બને છે.
અહીં અમને એક ઈતિહાસપ્રસિદ્ધ દાખલે યાદ આવે છે. મહમ્મદ ગઝનીએ ભારત પર સાત વાર સવારી કરીને સેના-રૂપાને ગંજ એકઠે કર્યો હતે તથા મૂલ્યવાન રની એક મોટો પેટી ભરી હતી, પણ જ્યારે તેને ભાન થયું કે હવે મારે અંત સમય નજીક છે, ત્યારે એ સોના રૂપાના ગંજની સમક્ષ રત્નની પેટી પર બેસીને પિકે ને પિકે રે હતું કે “શું આ બધું છોડીને મારે જવું પડશે?”
અહી ધનપાલ શેઠની કથા પણ વિચારવા યોગ્ય છે.
* કારનું સ્વરૂપ તથા તેની ઉપાસના-આરાધના સમજવા માટે અમારો રચેલો કાર–ઉપાસના નામનો ગ્રંથ જુઓ.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
ધનપાલ શેઠની થા
એક નગરમાં ધનપાલ નામે શેઠ હતા. તે પૈસેટકે સુખી હતા અને ચાર પુત્રોના પિતા હતા. તેઓ પેાતાના સમયના મોટા ભાગ વ્યાપાર-વણજ અને વ્યવહારમાં જ પસાર કરતા. સાધુ સ'તના સમાગમ તેમને ગમતા નહિ તેઓ એવું માનતા કે સાધુસંતના સમાગમમાં આવીએ. તે તેઓ દાનધર્મ ના ઉપદેશ આપે અને આપણુ' ધન ઓછું કરાવે, તેથી તેમના સમાગમમાં ન આવવું. એ જ સારું' છે.
હવે સાધુસ ́તના સમાગમ વિના મનુષ્યમાં ધર્મની ભાવના પાંગરતી નથી, ધર્મ પરાયણતા આવતી નથી, એટલે આ શેઠ ધ કરણીથી-ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓથી વિમુખ જ રહ્યા. કાળક્રમે તેએ બિમાર પડયા અને તેમની મિમારી વધતી ચાલી. તેમના પુત્રોને લાગ્યું કે ‘હવે માપાજી ઝાઝે. સમય નહિ કાઢે, પરંતુ તેઓ આવી ધર્મવિહીન અવસ્થામાં મરણ પામે, એ ઠીક નહિ. એથી તે એમની ગતિ અગશે અને ભવભ્રમણ વધી જશે.' એટલે તેએ એક મુનિ રાજને પેાતાને ત્યાં ખેલાવી લાવ્યા અને પેાતાના પિતાને ધર્મના ઉપદેશ આપવાની વિનંતિ કરી. મુનિરાજ તેના સ્વીકાર કરી શેઠના એરડામાં દાખલ થયા અને ધર્મ લાભ. કહીને ઊભા રહ્યા. આ શબ્દો સાંભળતાં જ ધનપાલ શેઠે પેાતાનું માઢુ ફરવી લીધુ. મુનિરાજ સમજી ગયા કે તેમને મારા ધર્માંપદેશ સાંભળવાની ઈચ્છા નથી, એટલે. તેઓ ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિને મંગલ મહિમા-૩
૪૩. પુત્રો હોશિયાર હતા, એટલું જ નહિ કર્તવ્યપરાયણ. પણ હતા, એટલે તેઓ આ પ્રસંગથી નિરાશ ન થતાં ફરી તેમને ધર્મ સંભળાવવાની વેતરણમાં પડ્યા અને બીજા મુનિરાજને બોલાવી લાવ્યા, પરંતુ તેનું પરિણામ પણ પહેલા જેવું જ આવ્યું.
બે-ત્રણ વાર આવું બન્યા પછી તેઓ એક એવા મુનિરાજને પિતાને ત્યાં બોલાવી લાવ્યા કે જેમની ધર્મોપદેશક તરીકે બહુ મોટી ખ્યાતિ હતી. તેઓ ગમે તેવા વકે અને જડને પણ ધર્મ પમાડી શકતા. પુત્રએ તેમની યોગ્ય ભકિત કર્યા પછી તેઓ શેઠના ઓરડે પધાર્યા. અને શેઠની પાસે જઈને કહ્યું : “હું તમને કોઈ પ્રકારને ઉપદેશ આપવા આવ્યું નથી. મારે તે એક નાનકડું કામ છે, તેને ચીંધવા આવ્યો છું.” મુનિરાજના આ શબ્દો સાંભળતાં શેઠને ધરપત થઈ અને તેઓ બોલ્યા : “મારા સરખું જે કંઈ કામ હોય તે ખુશીથી જણાવો.”
મુનિરાજે કહ્યું : “મારો એક ખાસ ભક્ત હમણાં જ સ્વર્ગમાં સીધાવ્યા છે. તેને મારે એક સંય મોકલવાની. છે. તે તમે સ્વર્ગમાં પધારે, ત્યારે સાથે લઈ જજે અને તેને આપી દેજે.
શેઠે કહ્યું : “એ તે કેમ બને ?”
મુનિરાજે કહ્યું : “એમાં અશકય જેવું શું છે? જ્યારે તમે સ્વર્ગમાં જતી વખતે હીરા-મોતી-માણેક તથા સેનાના
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ ઢગ સાથે લઈ જવાના છે, ત્યારે આ નાનકડી સેય નહિ લઈ જઈ શકે શું ?
શેઠ ચતુર હતા, હજી તેમની સાન ઠેકાણે હતી, એટલે મુનિરાજને કટાક્ષ સમજી ગયા અને તેજ વખતે બે હાથ જોડીને બોલ્યા : “કૃપાળું ! મારી ભૂલ થઈ છે, મેં ઘણી ભૂલ કરી છે. આજ સુધી ધર્મનું કંઈ પણ આરાધના કર્યું નથી, હવે મારું શું થશે ? | મુનિરાજ કહે, “હજી તમારું ત્રણ દિવસનું આયુ- પ્ય બાકી છે, તેમાં બને તેટલું દાન-પુણ્ય કરી લે, એટલે દુર્ગતિ દૂર થશે અને તમે સદ્ગતિના ભાજન થશે.”
તે જ દિવસથી શેઠે દાન-પુણ્ય શરુ કરી દીધું અને ત્રણ દિવસમાં તે પિતાની લગભગ અધીર મિલક્ત તેમાં ખરચી નાખી. આ રીતે દાનધર્મનું પાલન કરતાં તેમને અનેક દીન-દુઃખીઓના આશીર્વાદ સાંપડ્યા, પરિણામે તેઓ બિમારીમાંથી મુક્ત થયા અને બીજા આઠ વર્ષ જીવ્યા, પણ તેમનું એ જીવન ધર્માભિમુખ હતું, ધર્મપરાયણ હતું.
આપણામાંના ઘણાખરાની દશા આ ધનપાલ શેઠ જેવી જ છે. તેમણે વ્યવસાય અને વ્યવહારને વાલે કર્યો છે અને ધર્મને ધક્કો માર્યો છે. કદાચ ધક્કો ન માર્યો હોય તે પણ તેને પિતાના જીવનમાં જેવું અને જેટલું આદરભર્યું–માનભર્યું સ્થાન આપવું જોઈએ, તે આપેલું નથી. ‘અર્થ અને કામ પહેલા, “ધર્મ પછી, એ તેમની
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિના મગલ મહિમા-૩
૪૫૫
નીતિ છે અને તેમના વ્યવહાર એ રીતે જ ચાલે છે, પછી તેમના જીવનમાં ધર્માભિમુખતા કે ધર્મપરાયણુતા પ્રગટે શી રીતે ?
શાસ્ત્રકારોએ માનવજીવનના ચાર પુરુષાર્થનું વર્ણન કરતાં ધર્મોને પહેલું સ્થાન આપ્યુ છે, અર્ધ અને કામને પછી મૂકયા છે અને છેવટે મેાક્ષને નિર્દેશ કરેલ છે. અનેા અર્થ એ છે કે મનુષ્યે પ્રથમ પુરુષાર્થ ધર્મ અગેધર્મારાધન અ ંગે કરવાના છે. તે પછી અથ અને કામ પર ધ્યાન આપવાનુ છે અને છેવટે માક્ષભણી દૃષ્ટિ રાખીને તે માટે પ્રયત્નશીલ બનવાનું છે. પરંતુ આપણે તે એ ક્રમ ઉથલાવી નાખ્યા છે અને અં, કામ, ધર્મ, તથા. મેાક્ષ એ ક્રમને પસ’દગી આપી છે. તેનુ' જ એ પરિણામ છે કે આજે આપણા જીવનમાં ધમ છેક ગૌણ બની ગયા છે અને મેક્ષ તે માત્ર કહેવા પૂરતે જ રહી ગયા છે. આ સ્થિતિમાં આપણે ખાલમરણના ભાગ બનીએ, એમાં આશ્ચય શું ?
.
હવે પતિમરણ પર આવીએ. પતિમરણ એટલે . સમજણપૂર્વકનું મરણુ, શાંતિપૂર્ણાંકનું મરણુ. સસ્પેંસારનુ સાચું સ્વરૂપ સમજી તેની મેહ-માયા છેડવી અને મૃત્યુને અનિવાર્ય જાણીને તેને અંતસમયની આરાધના પૂર્ણાંક શાંતિથી ભેટવું, એ પતિના સાચા અ પ્રકારના સરણમાં અંતસમયે મનની સ્થિતિ
છે. મા
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ સમાહિત એટલે ખૂબ શાંત હોય છે, તેથી તેને સમાધિમરણ પણ કહેવામાં આવે છે.
સમાધિમરણનું પરિણામ સદ્દગતિમાં આવે છે, એટલે સમાધિમરણ પામનાર દેવેલેકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અથવા તે પુનઃ મનુષ્યને અવતાર પામે છે. તત્વજ્ઞ પુરુષે તે દેવગતિ કરતાં પણ મનુષ્યગતિને વિશેષ પસંદ કરે છે, કારણ કે દેવગતિમાં માત્ર ભૌતિક સુખને ભેગ જ કરવાને હોય છે અને તે પૂરો થયા પછી પાછું સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે, જ્યારે મનુષ્યગતિમાં શ્રેયસ્સાધનાની સર્વ તકે રહેલી છે અને તેને યોગ્ય ઉપયોગ થાય તે ભવસાગર જરૂર પાર કરી શકાય છે. તાત્પર્ય કે પંડિતમરણ -સમાધિમરણ ઈચ્છવા યંગ્ય છે, તેથી સર્વ સુજ્ઞજનેએ તેની ઈચ્છા રાખવી જોઈએ અને તેની નિશ્ચિત પ્રાપ્તિ થાય, તે માટે નિત્ય-નિરંતર જિનભક્તિનું અનન્ય આલબંન લેવું જોઈએ.
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા ઉચિત છે કે મરણ એ જીવનને સરવાળે છે, એટલે જેણે જે જાતનું જીવન પસાર કર્યું હોય, તેને તે પ્રકારનું મરણ પ્રાપ્ત થાય છે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે જેણે જીવનમાં અનેક પ્રકારનાં કાળાં-ધળાં કર્યા
હોય અને છેવટ સુધી એ જ જાતની પ્રવૃત્તિઓ ચાલુ રાખી હિય, તેને બાલમરણ જ પ્રાપ્ત થાય છે. જ્યારે જિન ભક્તિના રંગે રંગાનારા, ધાર્મિક-આધ્યાત્મિક પ્રવૃત્તિઓ કરનારા અને કોઈનું પણ ભલું કરી છૂટનારાઓ પંડિત
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિના મંગલ મહિમા-૩
૪૭
કે સમાધિમરણ પામે છે. તાત્પર્ય કે પાપીઓને પડિતમરણ પ્રાપ્ત થાય અને ધર્મ પરાયણ વ્યક્તિએને ખાલમરણુ પ્રાપ્ત થાય એ શકચ નથી, એટલે હિતાવહુ એ છે કે પંડિતમરણુ યાને સમાધિમરણને ઇચ્છનારાઓએ પેાતાના જીવનને પ્રારંભથી જ ધર્મ પરાયણ મનાવવુ જોઇએ અને તેને ભકિતમાર્ગમાં જોડવું જોઇએ.
એક વાર જાહેર પ્રવચનમાં અમે કહ્યું હતું કે આપણને જીવતાં પણ આવડતું નથી અને મરતાં પણ આવડતુ' નથી. ભાપણે મનુષ્યદેહધારી હાવા છતાં પશુનું જીવન જીવીએ છીએ. અને કેટલીક વાર તેા પશુ કરતાંયે અદતર જીવનનું પ્રશ્નન કરીએ છીએ. આપણને અન્ય પ્રાણીઓ કરતાં વિશિષ્ટ વિચારશકિત મળી છે, પણ તેને ઉપયોગ ભલાં કામે કરતાં પૂરાં કામેામાં વધારે કરીએ છીએ. વડીલેાના વિનય, ગુરુજનેની પૂજા, સંતસેવા, ક વ્યનિષ્ઠા, દયાની લાગણી, પરોપકારવૃત્તિ, સદાચારમાં પ્રીતિ, સરલતા, નિખાલસતા, સૌજન્ય અને વચનપાલન જાણે અદૃશ્ય જ થઈ ગયાં છે. છીછરી મનેવૃત્તિ, મેાજમાહ અને ધનપ્રાપ્તિ માટે આંધળી દોટ એ જાણે આપણાં જીવનસૂત્ર થઈ પડયાં છે. આમાં ભક્તિની ભાવના જાગે કયાંથી ? ધર્મના રંગ લાગે કયાંથી? દંભ, દેખાવ અને દુષિત દૃષ્ટિએ આપણા જીવનના કમો લઈ લીધા છે, તેથી જ અમે કહીએ છીએ કે આપણને જીવતાં આવડતું નથી.
મરણ સંબધી આપણે ગભીર વિચાર કરતા નથી, કદી સ્મશાનમાં જવાના પ્રસગ આવે, ત્યારે મરણના
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
re
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
વિચાર આપણુને સ્પશી જાય છે, પણ તે રેતીમાં દોરાયેલી રેખાની જેમ ઘડીકમાં ભૂસાઈ જાય છે અને આપણા જીવનના રંગ ઢંગ એવા ને એવા જ રહે છે. આપણા અંતરમાં ઊંડે ઊડે તેા એમ જ હાય છે કે બીજા ભલે. મૃત્યુ પામ્યા, પણ હું હાલ મરવાના નથી. રે મનુષ્ય ! આ તારી કેવી મૂઢ દશા ! આ ભ્રમમાં પડીને તું પરલેાકના પ્રવાસની તૈયારી કરી શકતા નથી અને ઘેાડા જ વખતમાં કાલદેવના કરાલ પંજામાં ઊંઘતા ઝડપાઈ જાય છે ! જો તે મૃત્યુ સંબંધી ગભીર વિચાર કર્યાં હોત અને બાલમરણથી. અચવાના નિર્ણય કર્યાં હાત તા તારા જીવનની કાર્યવાહી જુદા જ પ્રકારની હેત અને તું સમાધિમરણ અવશ્ય પામી. શકયા હોત ! પણુ.........
ભગવાનની સાચા દિલે નિરંતર ભક્તિ કરવાથી મનુષ્ય. ધન્ય મૃત્યુને ભેટી શકે છે, એવી માન્યતા જૈનેતરોમાં પ્રસિદ્ધ છે. તે અ་-ભાવથી તે આપણા સમાધિમરણના સિદ્ધાંતને પુષ્ટ કરનારી છે.
સવા ભગત જાતના હરિજન હતા, પણ ભગવાનની નિર'તર ભક્તિ કરતા હતા. તેઓ કટ્ઠી જૂહુ ખેલતા નહિ કે ફૂડકપટ કરતા નહિ. તેમને એમ કરવાનું કઈ પ્રયાજન જ ન હતું. ટૂંકમાં તેઓ સાદું-સાત્ત્વિક-પવિત્ર જીવન ગાળતા હતા. તેમના ધર્મ પત્ની પણ ભગવાનની ભક્તિમાં ભારે રસ લેતા હતા. એક રીતે તે આ એક એવી જુગલ જોડી હતી. કે જેના જોટા શેાધ્યા ન જડે.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિના મંગલ મહિમા-૩
૪.
વાત
(
આવા ભક્તિપરાયણ પવિત્ર જીવનને લીધે તેમને પેાતાના મૃત્યુની આગાહી થઇ, એટલે તેમણે આ પેાતાના પત્નીને જણાવી. પત્નીએ કહ્યું : જો તમે કાલે મધ્યાહ્નકાલે વૈકુ’ઠવાસી થવાના હૈ। તેમને પણ સાથે લેતા જાઓ.’ ભગત કહે, 'બહુ સારું. તું પણ તૈયારી કર. * પછી તેમણે નાતીલા-જાતીલાઓને ભેગા કરીને જણાવ્યું કે · અમે તે કાલે મધ્યાહ્નકાલે વૈકુઠવાસી થવાના છીએ, માટે ભજન-કીન શરૂ કરે.' નાતીલા-જાતીલાને આ વાતમાં વિશ્વાસ ન આવ્યેા, કારણ કે ભગત અને તેમનાં પત્ની અને સંપૂર્ણ તંદુરસ્ત હાલતમાં હતાં. છતાં તેમણે ભગતનું વચન માન્ય કરીને ભજન-કીર્તન શરૂ કરી દીધાં. ભગત અને તેમના પત્ની હાથમાં શ્રીફળ લઈને એ બધાની વચ્ચે બેડાં અને ભજન-કીર્તનનુ' શ્રવણુ કરવામાં એકરસ બની ગયાં.
ભજન-કીન ચાલુ જ રહ્યા. એમ કરતાં બીજા દિવસના મધ્યાહ્નકાલ આવી પહોંચ્યા. નાતીલા-જાતીલાઓના કુતૂહલના પાર ન હતા, હવે શુ બને છે ? તેની તેઓ આતુરતા પૂર્વક પ્રતીક્ષા કરવા લાગ્યા.
6
અહીં મધ્યાહ્ન થતાં જ ભગતે આંખો ઉઘાડી, બધાની સામે પ્રેમભરી દૃષ્ટિ ફેંકી અને તેએ મેટેથી ૐકારના ઉચ્ચાર કરવા લાગ્યા. તેમના પત્ની પણ તેમની આ પ્રવૃત્તિમાં સાથે જ હતા.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
કારના ઉચ્ચાર બારની સખ્યાએ પહોંચ્યા, ત્યાં ભગતની તથા તેમના પત્નીની આંખેા ઢળવા લાગી અને એ ઉચ્ચારે સેાળની સંખ્યાને સ્પર્શ કર્યાં કે તેમના આત્માએ આ નશ્વર કાયા છેડીને બ્રહ્મરધ્ર મારફત બહાર નીકળી ગયા. તે વૈકુંઠમાં જ પહોંચ્યા હશે, એમ માનવામાં કઈ હરકત નથી.
૫૦
આવું ધન્ય મૃત્યુ આપણામાંથી કેટલા પામી શકે એમ છે, તે અહીં વિચારવાનુ છે.
જિનભક્તિનું અનન્ય આલબન લેતાં જે ત્રણ મહાન લાભેા થાય છે, તેનુ વર્ણન-વિવેચન અહી` પૂરું થયું. પણ એ બધાના સારરૂપ એક વસ્તુ હજી કહેવાની છે, તે એ કે
♦
' भत्तीह जिणवराणं खिज्जति पुव्त्रसंचिया कम्मा · શ્રી જિનેશ્વરદેવાની અનન્ય ભાવે ભક્તિ કરતાં પૂર્વે સ`ચિત થયેલાં સં કર્માંને ક્ષય થાય છે. '
જ્યાં કર્મોના ક્ષય થાય છે, સકલ કા ક્ષય થાય છે, ત્યાં મેાક્ષની પ્રાપ્તિ અવશ્ય થાય છે, એટલે જિનભક્તિનુ
અ ંતિમ ફલ મુક્તિ, મેક્ષ કે નિર્વાણુની પ્રાપ્તિ છે. અહા જિનભક્તિનો મહિમા !
來
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ ]
જિનભક્તિની ભવ્ય ભૂમિકા
જિનભક્તિ આપણું પ્રથમ કર્તવ્ય છે, એ વસ્તુ પ્રારભમાં જ જાણી ગયા. તેનું અનન્ય આલંબન લેતાં અનેક પ્રકારના લાભો થાય છે અથવા તે સમસ્ત જીવન સુધરી જાય છે અને આપણે એક ‘સલ માનવી' તરીકેની કારકીર્દિ પ્રાપ્ત કરી શકીએ છીએ, તેનાથી પણ વાકેફ થયા. હવે જિનભક્તિની ભવ્ય ભૂમિકા શી રીતે રચવી ? એ જાણી લઈ એ, જેથી જિનભક્તિના ક્ષેત્રમાં આપણું સત્વર પઠ્ઠાણુ
થાય.
જૈન શાસ્ત્રો કહે છે કે કોઈ પણ ક્રિયાની ભૂમિકા જ્ઞાન વડે રચાય છે અને જો એ જ્ઞાન વિશદ-વિપુલ હાય તો એ ઉક્ત ભૂમિકાને ભવ્ય બનાવે છે. આપણે તે જિનભક્તિની ભવ્ય ભૂમિકા જ રચવી છે, એટલે તે 'ગે વિશદ-વિપુલ જ્ઞાન મેળવી લઇએ. પરંતુ ‘ટીપે ટીપે સરાવર ભરાય છે' અને કાંકરે કાંકરે પાળ બધાય છે” તેમ વિશ— વિપુલ જ્ઞાનના સંચય ધીમે ધીમે થાય છે, ક્રમે ક્રમે થાય છે, એટલે તેના ક્રમને અનુસરવા જ રહ્યો.
અમારી દૃષ્ટિએ તે જિનભક્તિની ભવ્ય ભૂમિકા રચવા
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૨
શ્રી જિનભક્તિ-કપત
માટે આપણને જે જ્ઞાનની જરૂર છે, તેમાં “જિન” “અહં’ અને “તીર્થકર એ ત્રણ શબ્દની અર્થમીમાંસા પ્રથમ કક્ષાએ આવે છે, એટલે તેનાથી જ પ્રારંભ કરીએ તે ઉચિત ગણાશે.
જિનને અર્થ જે જિતે, જય પામે, વિજયી થાય, તે જિન કહેવાય. વિશેષતાથી કહીએ તે જે રાગ-દ્વેષાદિ અંતરંગ શત્રુઓ. સામે લડીને તેમાં જિત મેળવે, જય પામે, વિજયી થાય, તે જિન કહેવાય.
બાહ્ય શત્રુઓ એટલે મનુષ્ય, પશુ વગેરે સામે લડીને વિજ્ય થવું, એ સહેલું છે, પણ અંતરંગ શત્રુઓ. સામે લડીને વિજયી થવું, એ ઘણું કઠિન છે. લડાઈના મેદાનમાં એક પછી એક સેંકડો સુભટો સામે લડનારે. અને તેમને મહાત કરીને યશપુંજ પ્રાપ્ત કરનાર રાગદ્વેષાદિ અંતરંગ શત્રુઓ આગળ ઝૂકી પડે છે અને તેને તાબેદાર સેવક બની જાય છે, એ કેણે નથી જોયું?
બાહ્ય શત્રુઓ સામે લડવામાં મુખ્યત્વે શારીરિક બલ અને ઝનુનની જરૂર પડે છે, જ્યારે અંતરંગ શત્રુઓ સામે લડવામાં ઉચ્ચ-પ્રકારની સમજ સાથે વૈરાગ્ય-ત્યાગ આદિ મહાન ગુણેની અપેક્ષા રહે છે, એટલે અંતરંગ શત્રુઓને જિતનારનું સ્થાન ઘણું ઊંચું મનાયેલું છે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિની ભવ્ય ભૂમિકા -
૫૩ ભગવાન મહાવીરે શ્રીમુખે કહ્યું છે કે
जो सहस्सं सहस्साणं, संगामे दुज्जए जिए । एगं जिपोज अप्पाणं, एस से परमो जओ ॥ अप्पाणमेव जुज्झाहि, किं ते जुझेण बज्झओ । अप्पाणमेव अप्पाणं, जइत्ता सुहमेहए ॥
એક મનુષ્ય દુર્જય સંગ્રામમાં દશ લાખ શત્રુઓને જિતે, તે કરતાં તે પિતાના આત્માને જિતે, એ શ્રેષ્ઠ વિજય છે. હે પુરુષ ! તું આત્માની સાથે જ યુદ્ધ કર. બડારના શત્રુઓ સાથે શા માટે લડે છે? આત્મા વડે આત્માને જિતવાથી સાચું સુખ મળે છે.”
જે મહાપુરુષે આ જાતની સમજ કેળવીને સંયમસાધના કે યોગસાધનાનો સ્વીકાર કરતા અને કામક્રોધાદિ પર યે મેળવીને જ્ઞાનની વિશિષ્ટ ભૂમિકાએ પહોંચતા, તે બધાને માટે જૈન શાસ્ત્રોમાં “જિન” શબ્દનો પ્રયોગ થયેલે છે. અર્ડકેવલી માટે આ શબ્દને વિશેષ પ્રવેગ થતાં તે અહંના અર્થમાં રૂઢ બનેલો છે.
વૈદિક સાહિત્યમાં વિષ્ણુને જિન કહેવામાં આવ્યા છે અને બૌદ્ધ સાહિત્યમાં બુદ્ધને જિન કહેવામાં આવ્યા છે, પણ અમારી સમજ પ્રમાણે જૈન ધર્મમાં જિન શબ્દ અતિ માનવંતે બન્યું, ત્યાર પછી તેના અનુકરણરૂપે ત્યાં, એ શબ્દપ્રયોગ થયેલ છે.
એક કાલે સમસ્ત આર્યસંસ્કૃતિમાં જિન શબ્દ કેટલે
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
શ્રી જિનભક્તિ-કહેવત
ગૌરવવતો હતા, તેનો ખ્યાલ ચાગવાશિષ્ઠના વૈરાગ્ય પ્રકરણમાં આવતા નીચેના લેાક પરથી આવી શકશે : नाहं रामो न मे वाञ्छा, भावेषु च न मे मनः । शान्त आसितुमिच्छामि, स्वात्मन्येव जिनो यथा ॥
‘હું રામ નથી, મને કોઈ પ્રકારની ઈચ્છા નથી, ભાવે એટલે વિષયામાં મારું મન ચેટતુ નથી. હુ ં તે જિનની માફક મારા આત્મામાં જ શાંતિથી રહેવા ઈચ્છું છું.
અત્રેના અથ
જેનામાં ચેાગ્યતા પ્રકટે, તે અત્ કહેવાય. વિશેષતાથી કહીએ તે જેનામાં મહામાનવ કે પુરુષોત્તમ–Superma ની ચાગ્યતા પ્રકટે, સિદ્ધિગમનની યાગ્યતા પ્રકટે, તથા દેવાઈિના વંદન-પૂજન-સન્માનની યાગ્યતા પ્રકટે, તે અત્ કહેવાય.
આ જગતમાં આજે ચાર-સવા ચાર અબજ મનુષ્યાની વસ્તી છે, તેમાં મહામાનવ કેટલા ? એ વિચારવાનું છે. એક મનુષ્ય શરીરે કદાવર હેાય, છ-સાત ફુટ ઊંચાઈ ધરાવતા હાય કે કઈ રાજ્યના પ્રમુખની ખુરશી પર આરૂઢ થયેલા હાય, તેથી તે મહામાનવ ખની શકતા નથી. તે માટે તે તેણે અનેકવિધ ગુણે ખીલવવાના હોય છે, પેાતાના હૃદયની અસાધરણ વિશાલતાને પરિચય આપવાને હાય છે અને અનેક પ્રકારની સિદ્ધિએના સ્વામી બનવાનું
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપ
જિનભક્તિની ભવ્ય ભૂમિકા હોય છે. જે માનવમાં આમાંનું કશું હેતું નથી, એ મહામાનવ શાને ?
જે પુરુષવર્ગમાં ઉત્તમ હોય, શ્રેષ્ઠ હેય, તે પુરુષેત્તમ કહેવાય, પણ આ ઉત્તમતા કે શ્રેષ્ઠતા અસાધારણ કેટિની હોવી જોઈએ. અન્યથા આ ભૂતલ પર પુરુષોત્તમને પાર રહે નહિ !
મહામાનવ કે પુરુષોત્તમનાં દર્શન તે આ જગતમાં કયારેક જ થાય છે અને તે કાલબલ પૂરેપૂરું પાડ્યું હોય ત્યારે જ થાય છે.
સિદ્ધિગમનની ગ્યતા પ્રાપ્ત કરવાનું કામ સહેલું નથી. તે માટે અનેક ભવેની તૈયારી જોઈએ છે, યુગયુગની સાધના જોઈએ છે. એમ કરતાં જ્યારે કર્મોની અતિ કઠિન શંખલાને સર્વથા તેડી નાખવાની તાકાત આવે છે, ત્યારે જ સિદ્ધિગમન શક્ય બને છે. સિદ્ધિગમન એટલે મેક્ષની પ્રાપ્તિ.
આજે તે સદ્ગતિના ફાંફાં છે, ત્યાં સિદ્ધિગમનની વાત શી કરવી ? એમ કહેવાય છે કે શ્રી જબૂસ્વામીએ સિદ્ધિસ્ટનમાં પ્રવેશ કર્યા પછી તેનાં બારણાં બંધ કરી દીધાં છે ! ઘડીભર માની લઈએ કે તેમ જ બન્યું છે, પણ આપણે એ બારણાં ઉઘાડી નાખવાની મર્દાઈ બતાવોને! આજે નહિ તે કાલે, કાલે નહિ તે પરમ દિવસે, પરમ દિવસે નહિ તે પક્ષના અંતે, માસના અંતે, વર્ષના અંતે, શતાબ્દીના અંતે,
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પત સહસ્ત્રાબ્દીના અંતે, પણ એ બારણું ઉઘાડેયે જ છૂટકે છે. જે ભવભ્રમણ વહાલું હોય અને સંસારમાં અનંતકાલ સુધી ભમ્યા જ કરવું હોય તે વાત જુદી છે.
દેવાદિના વંદન-પૂજન-સત્કાર-સન્માનની યેગ્યતા પણ ઘણી મેટી વસ્તુ છે. અહીં દેવાદિથી દેવ, દાનવ અને માનવ એ ત્રણેય સમજવા. તાત્પર્ય કે જ્યારે દેવ, દાને અને માને તેમના નાયક સહિત સામે આવીને પ્રણામ કરે, પાય પૂજે, માનભર્યા શબ્દોથી સત્કાર કરે અને ગરવા ગીતગુંજન વડે સન્માન કરે, ત્યારે આ ગ્યતા પ્રાપ્ત થઈ ગણાય છે.
અર્ધપદ કેવી યોગ્યતાનું સૂચન કરે છે, તે આ વિવેચન પરથી સમજી શકાશે.
વૈદિક અને બૌદ્ધ સાહિત્યમાં પણ અર્હત્ શબ્દને પ્રાગ થયેલું છે, પણ તે આપણી કસોટીમાંથી પાર ઉતરે એ નથી.
અહીં એ જાણવું રસપ્રદ થઈ પડશે કે સંસ્કૃત ભાષાને અહંતુ શબ્દ પુરાણી પ્રાકૃત ભાષાના છ શબ્દોનું
ગ્ય પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. પાઠકમિત્રને આ છે શબ્દો જાણવાની ઇંતેજારી થાય, એ સ્વાભાવિક છે, તેથી અહીં તેની રજૂઆત કરીએ છીએ.
(૧) મા, (૨) ગરિ, (૩) શરત, (૪) સદંત, વારિત અને (૬) સંત.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિની ભવ્ય ભૂમિકા
પ૭ આમાંને “અરિહંત' શબ્દ આપણું ગુજરાતી ભાષામાં તત્સમ તરીકે ઉતરી આવેલ છે અને તે આપણે સહુના હોઠે ચડી ચૂકી છે. જે આ અરિહંત શબ્દ આપણ હૈયડે વસે તે જિનભક્તિમાં જુવાળ આવે અને આપણું કામ પાકી જાય, પણ એ શબ્દ આપણા હૈયડે વસે શી રીતે ? ત્યાં તે પાંચ ઈન્દ્રિયેના ત્રેવીશ વિષય અડ્ડો નાખીને પડ્યા છે! ત્યાં તે ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ એ ચાર કષાએ પિતાના સર્વ સુભટો સાથે છાવણી નાખેલી છે! અને ત્યાં તે પિલે કામરાજ કે જે જિનભગવંતને-અરિહંતદેવને કટ્ટો દુમન છે અને તેમનાથી પિતાનું મુખ છૂપાવતે ફરે છે, તે સીતથી ભરાઈ પેઠે છે! ખરેખર ! ત્યાં અરિહંત શબ્દને માટે કઈ સ્થાન જ નથી.
અરિહંત શબ્દને મૂલ અર્થ “અહંતુ” જ છે કે જેની અર્થમીમાંસા આપણે ઉપર કરી ગયા છીએ. પરંતુ નિર્યુક્તિકારોએ અરિહંત શબ્દને અર્થપ્રકાશ કરવા માટે તેની જુદી જુદી રીતે વ્યાખ્યાઓ કરી છે, તેમાંની એક વ્યાખ્યા એવી છે કે અરિ એટલે શત્રુ–અંતરના શત્રુ, અને હેત એટલે હણનાર, તાત્પર્ય કે જેણે પોતાના અંતરના શત્રુઓને હણ્યા છે, તે અરિહંત.
હવે બન્યું છે એવું કે અરિહંત શબ્દને જે મૂલ અર્થ ત્રિલેકપૂજ્ય મહાપુરુષ, એ બાજુએ રહી ગયે છે અને આ તેના ગૌણ અર્થની વિશેષ પ્રસિદ્ધિ થઈ છે. આજે તે પાઠશાલાના ઘણાંખરાં પાઠયપુસ્તકમાં પણ આ જ અર્થ દેખાય છે. જે લેકે મૂર્તિપૂજાને માનતા નથી અને જેમને પૂજા શબ્દ ઈષ્ટ નથી, તેઓ આ જાતના
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
।
અના વિશેષ પ્રચાર કરે, એ સમજાય એવું છે, પણ જેએ મૂર્તિ પૂજાને માનનારા છે અને તેને માટે ગમે તેવે અને તેટલે માટે ભેગ આપવા તૈયાર છે, તેમણે આ અના પ્રચાર શા માટે કરવા જોઇએ ? એથી તે અરિહૂંતની-અહુની પૂજા-ભક્તિ ગૌણ બની જાય છે અને બીજો પણ વિસ ́વાદ ઊભા થાય છે. અહીં જો તેના દાખલાની અપેક્ષા રખાતી હાય, તે તે અમે રજૂ કરીએ છીએ.
નમસ્કાર–મહામ ંત્ર જિનશાસનના સાર ગણાયેા છે. તેના દ્વારા મુખ્યત્વે પાંચ પરમેષ્ઠીને નમસ્કાર કરવાનો હોય છે. તેનું પ્રથમપદ નમો હિંતાન છે અને ખીજું પદ નમો સિદ્ધાળું છે. હવે અહી અરિહંતના અથ અંતરંગ શત્રુઓને હણનાર અને સિદ્ધના અ સ કર્મનો નાશ કરનાર એવા કરવામાં આવે તે એ એ અર્થોમાં કશે! તફાવત રહેતા નથી, એટલે તેમાંનુ એક પદ ગતા થઈ જાય છે અને એ રીતે પરમેષ્ઠીની સંખ્યા પાંચ પરથી ચાર પર આવી જાય છે. શું આ પરિસ્થિતિ ઈષ્ટ છે ખરી ? જો તેના ઉત્તર નકારમાં હોય તે આપણે આ અને પ્રસિદ્ધિ આપવાનું અંધ કરવુ જોઇએ અને તેના મૂલ અને ગતિમાન કરવા જોઈ એ. તેથી નમસ્કાર–મહામંત્રનું ગૌરવ જળવાઇ રહેશે અને આપણી અપૂજાની ભાવના પણ ટકી રહેશે.
બીજો દાખવે લેગસ મહાસૂત્રને છે. તેની પ્રથમ ગાથા આ પ્રમાણે યેાજાયેલી છે:
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિની ભવ્ય ભૂમિકા
लोगस्स उज्जोअगरे, धम्मतित्थयरे जिणे । अरिहंते कित्तइस्सं चउवीसं पि केवली ॥
૫૯
જેએ લેકના ઉદ્યોત કરનારા છે, ધરૂપી તીને સ્થાપનારા છે, જિન છે, અરિત છે, એવા ચેવીશે પણ કેવલી ભગવ ંતનું હું કીર્તન કરીશ.'
અહી' સૂત્રકાર ગણધર ભગવંતે ચાર વિશેષણા દ્વારા . જિન ભગવંતના ચાર મૂલ અતિશયા સૂચવ્યા છે અને એ રીતે આ ગાથાનું અગૌરવ વધારેલ છે. થેાડા વિવેચનથી. આ વસ્તુ વધારે સ્પષ્ટ થશે.
•
લેકના ઉદ્યોત જ્ઞાનવડે થાય છે, એટલે તેમાં જ્ઞાના તિશયનું સૂચન છે. ધરૂપી તીની સ્થાપના વિશદ-વાણી વડે દેવાતી દેશના દ્વારા થાય છે, એટલે તેમાં વચનાતિશયનુ સૂચન છે. જિનાવસ્થા પ્રાપ્ત કરવા માટે રાગ અને દ્વેષરૂપી. મુખ્ય અપાયાના અપગમ કરવા પડે છે, એટલે તેમાં અપા યાપગમાતિશયનું સૂચન છે અને અરિડુતપદ્મની પ્રપ્તિ ત્રિલેાકના પૂજા વડે થતી હાવાથી તેમાં પૂજાતિશયનુ સૂચન છે.
હવે અહીં' અરિહંત શબ્દનો અર્થ કર્મરૂપી-શત્રુઓને હણનાર કરવામાં આવે તે પૂજાતિશયનું ખંડન થાય છે અને એ રીતે સૂત્રકાર ગણધર ભગવતના મૂલ આશય મા જાય છે. આ સ્થિતિ હરગીઝ ઈષ્ટ નથી, તેથી તેના અમાં. રિત સુધારણા કરી લેવી જોઈ એ.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬o
શ્રી જિનભક્તિ-કાતર તીર્થકરને અર્થ જે તીર્થને કરે–સ્થાપે, તે તીર્થકૃત , તીર્થકર કે તીર્થંકર કહેવાય. વિશેષતાથી કહીએ તે જે ધર્મરૂપી તીર્થની અથવા ચતુર્વિધ શ્રીસંઘરૂપી તીર્થની સ્થાપના કરે, તે તીર્થકર કહેવાય.
ધર્મ એ તીર્થ છે–સંસારસાગર તરવાનું સુંદર સાધન છે, એમ માનીને જ જિને—અ —તીર્થકરે કેવલજ્ઞાન અને કેવળદર્શનની પ્રાપ્તિ થયા પછી ધર્મની દેશના દે છે, ધર્મને ઉપદેશ આપે છે અને ધર્મનું સામ્રાજ્ય ફેલાવે છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે તીર્થંકર પરમાત્માના ધર્મોપદેશથી અનીતિ, અન્યાય અને અધર્મનું ઉમૂલન થાય છે અને નીતિ, ન્યાય તથા ધર્મની-સુધર્મની સ્થાપના થાય છે, જેને લીધે એક ધર્મયુગ પ્રવર્તે છે અને તે માનવ-ઈતિહાસનાં અનેક પૃષ્ઠો સુવર્ણાક્ષરે લખે છે. જે યુગે યુગે એટલે કે અમુક અમુક સમયના અંતરે તીર્થંકર પરમાત્માઓ દ્વારા ધર્મનું પ્રવર્તન થતું ન હોત, ધર્મતીર્થની સ્થાપના થતી ન હેત, તે આ જગતને-આ દુનિયાના શા હાલ-હવાલ થાત, એ કલ્પવું મુશ્કેલ છે.
તીર્થકર ધર્મનું પ્રવર્તન ઘણા વિશાળ પાયે કરી શકે છે. તેનાં મુખ્ય કારણે ત્રણ છેઃ એક તે તેઓ કેવલ જ્ઞાની એટલે પૂર્ણજ્ઞાની હોય છે, બીજું તેઓ યથાખ્યાત ચારિત્રવાળા હોય છે અને ત્રીજું તેઓ અભુત વસ્તૃત્વ
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભક્તિની ભવ્ય ભૂમિકા
!
શક્તિથી અલંકૃત હોય છે. જે જ્ઞાની ન હેાય, તે બીજાને. સમજાવી શકતા નથી. જે ચારિત્રવાન ન હૈાય તે ખીજા. પર પ્રભાત્ર પાડી શકતા નથી અને જે અદ્ભુત વ કતૃત્વ શક્તિથી યુક્ત ન હાય, તે લાખાની મેદનીએનાં દિલ ડાલાવી શકતા નથી. જે મન-વચન-કમથી એકરસ. હાય, એટલે કે માને તેવું ખેલતા હાય અને ખેલતા હાય એવું કરતા હાય, તેને સાંભળવા માટે લોકો પડાપડી કરે છે અને તેમને અતરનાં ફૂલડે વધાવે છે. તીર્થંકરાને ઉપદેશ સાંભળવા માટે જખ્મર મેદની જામતી હેાય છે, તેની. ભીતરમાં આવાં જ કારણેા રહેલાં છે.
તી કરો સાવસ્થામાં એટલે કે કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થયા પહેલાં ધર્મોપદેશ કરતા નથી, એ ધણુ' સૂચક છે. તેમાં અધૂરા જ્ઞાને ઉપદેશ ન આપવાના સિદ્ધાંતનું પાલન જણાય. છે. અધૂરા જ્ઞાને ઉપદેશ આપવાથી તેમાં અસત્યને અશ આવી જાય છે, અથવા પરસ્પર વિરેધી એવા સિદ્ધાંતનુ પ્રતિપાદન થાય છે, અથવા તે જોઈએ તેવા અસરકારક નીવડી શકતા નથી. આજે તે બે-ત્રણ શાશ્ત્રા ભણ્યાં કે થાડુ' ખેલતાં આવડ્યું કે પાટે ચડીને ઉપદેશ આપવાની– વ્યાખ્યાન કરવાની પ્રથા પડી ગઈ છે, તે કેટલા અંશે ઉચિત છે, તે વિચારવું ઘટે છે.
તીર્થંકરોની પ્રથમ ધ દેશનાએ જ કેટલાક પુરુષા અને સ્ત્રીએ ધમ પ્રતિખાધ પામે છે. તેમાંથી જે પુરુષા સવિરતિ રૂપ ત્યાગધર્મ'ના સ્વીકાર કરે છે, તે સાધુઓ
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
શ્રી જિનભકિત-કલ્પતરુ
કે શ્રમણા કહેવાય છે; જે સ્ત્રીએ સવિરતિરૂપ ત્યાગ ધર્મીના સ્વીકાર કરે છે, તે સાધ્વીએ કે શ્રમણીએ કહેવાય છે; જે પુરુષા દેશિવરતિરૂપ ગૃહસ્થધર્મના સ્વીકાર કરે છે, તે શ્રાવકે કહેવાય છે; અને જે સ્ત્રીએ દેશિવરતિરૂપ ગૃહસ્થધમ ના સ્વીકાર કરે છે, તે શ્રાવિકાએ કહેવાય છે. આ સંધ-સ'ગડનની
ચારે ય વર્ગો વચ્ચે અરસપરસ મેળ રહે, • ભાવના જળવાઇ રહે અને ધર્મની ભાવના ઉત્તરાત્તર વૃદ્ધિ પામે, તે માટે તેએ એમના એક ધર્માંસંધ સ્થાપે છે કે જે તેના ચતુવિ`ધપણાને લીધે ચતુર્વિધ શ્રીસંઘ કહેવાય છે. આપણે જ્યાં શ્રીસંધ કહીએ, ત્યાં આ ચતુર્વિધ શ્રી સંઘ જ સમજવાના છે.
જિનને માનાર્થે જિન ભગવાન કે જિનભગવત કહેવામાં આવે છે, તે જ આપણા અદ્િ દેવ છે અને તેજ આપણા તીર્થંકર પરમાત્મા છે, તેથી જિન’‘અર્હત્’ અને ‘તી‘કર’ એ ત્રણ શબ્દો એક-ખીજાના પર્યાય તરીકે વપરાય છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬ ]
ઉપાસ્ય દેવની આળખાણુ
ગત પ્રકરણમાં ‘જિન’ ‘અત્’ અને ‘તીર્થંકર' એ ત્રણ શબ્દની અમીમાંસા કરતાં આપણને ઘણું જાણવાનુ મળ્યું અને આપણા કેટલાયે પ્રચલિત ખ્યાલેામાં પરિવર્તન થયુ. હવે અમે પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં આપણા ઉપાસ્ય દેવની ઓળખાણ આપવા ઈચ્છીએ છીએ, જેથી તે સંબધી કેાઈ પણ પ્રકારના ભ્રમ કે ખાટા ખ્યાલ રહેવા પામે નઢુિ.
જૈન શાસ્ત્રોમાં કહ્યુ` છે કે—
सर्वज्ञो
जितरागादिदोषस्त्रैलोक्यपूजितः । यथास्थितार्थवादी च देवोऽर्हन् परमेश्वरः ॥
‘ અત્ આપણા ઉપાસ્ય દેવ છે, તે સન હાય છે, રાગાદિ દોષાને જિતનારા હાય છે, ત્રલેાકયપૂજિત હાય છે અને સત્ય તત્ત્વના ઉપદેશક હાય છે. તે જ આપણા પરમેશ્વર છે.’
આ શબ્દોમાં જે અર્થગાંભીય રહેલુ છે, તે ચેાગ્ય વિવેચન વિના ખ્યાલમાં આવશે નહિ, એટલે અહી અમે ચેાગ્ય વિવેચનના આશ્રય લઈ એ છીએ.
દરેક ધર્મોને પેાતાના ઉપાસ્ય દેવ હોય છે. વૈદિક ધર્માં'માં બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ ઉપાસ્ય દેવ મનાયેલા
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કપત છે, બૌદ્ધ ધર્મમાં બુદ્ધ ભગવાન ઉપાસ્ય દેવ મનાયેલા છે; તેમ જન ધર્મમાં અત્ કે અરિહંત ઉપાસ્ય દેવ મના-- યેલા છે.
આપણું એ ઉપાય દેવની પ્રથમ વિશેષતા એ છે કે તેઓ સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી હોય છે. આ સર્વજ્ઞ એટલે સર્વવસ્તુઓને જાણનાર–જાણી શકનાર અને સર્વદશી એટલે સર્વ વસ્તુઓને જેનાર–જોઈ શકનાર. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તો જે ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યકાલની સર્વ વસ્તુઓને જાણી શકે અને અંતર્થક્ષુઓ વડે તેનાં દર્શન પણ કરી શકે, તે સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી કહેવાય.
જ્ઞાન અને દર્શનશક્તિ આપણા આત્મામાં જ રહેલી. છે, પણ તે જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કર્મના આવરણને લીધે તરતમતા ભાવ પામેલી છે. જે આ જ્ઞાનાવર ણય અને દર્શનાવરણીય કર્મને સંપૂર્ણ ક્ષય થાય તે આપણી એ જ્ઞાન અને દર્શનશક્તિ પૂર્ણપણે ખીલી ઉઠે અને તેથી આપણે સર્વ વસ્તુઓને જાણી શકીએ-જોઈ શકીએ. હવે આપણુ અણું દેએ ઉત્કૃષ્ટ સંયમસાધના વડે–ગસાધના વડે આ જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કર્મને સંપૂર્ણ ક્ષય કરેલું હોય છે, તેથી તેઓ આ પ્રકારનું સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી પણું પામેલા હોય છે.
ભગવાન મહાવીર સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી હતા. તેમની પૂર્વે થઈ ગયેલા શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન પણ સર્વજ્ઞા
* સર્વજ્ઞતાની સાથે સર્વદશીપણું પણ અવશ્ય હોય છે, તેથી અહીં સર્વશને અર્થ આ પ્રમાણે કરે છે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસ્ય દેવની ઓળખાણ અને સર્વદશી હતા અને તેમની પૂર્વે થઈ ગયેલા બાવાશે ય જિનો-મહંતે –તીર્થકર પણ સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી હતા. એટલે અહંદુદેવની આ વિશેષતા અંગે કોઈએ કશી શંકા કરવાની રહેતી નથી.
કેટલાક કર્ણપિશાચિની આદિ વિદ્યા વડે ભૂતકાલ અને વર્તમાન કાલનું કથન બરાબર કરી શકે છે, પણ ભવિષ્યકાલનું કથન બરાબર કરી શકતા નથી. કેટલાક પ્રસિદ્ધ ગણાતા તિષીઓની બાબતમાં પણ આવું બને છે, તેથી લેકે માં એ ખ્યાલ ફેલાયેલું છે કે ભૂત અને વર્તમાન કાલ જાણી શકાય છે, પણ ભવિષ્યકાલ બરાબર જાણી શકાતે નથી. પરંતુ આ ખ્યાલ સર્વથા સાચે નથી. સાઈ કેમેટ્રીના પ્રયોએ બતાવી આપ્યું છે કે ભવિષ્યનું કથન પણ બરાબર કરી શકાય છે.
આ સ્થળે અમે એ સ્પષ્ટતા કરવા ઈચ્છીએ કે જ્યોતિષ જ્ઞાન વડે, કર્ણપિશાચિની વિદ્યા વડે કે સાઈ કેમેટ્રી આદિ વૈજ્ઞાનિક સાધન વડે ભૂત-ભવિષ્યના જે કથન કરવામાં આવે છે, તે બધાએ મર્યાદિત–અત્યંત મર્યાદિત સ્વરૂપવાળા છે. દીર્ઘ ભૂતકાલ કે દીર્ઘ ભવિષ્યકાળમાં તે તેમની ગતિ જ નથી. જ્યારે સર્વજ્ઞ અને સર્વદશ મહાપુરુષ અનંત ભૂતકાળ અને અનંત ભવિષ્યકાળનાં ઘેરાં પડે ભેદીને તેની પાર રહેલી વસ્તુઓને જોઈ-જાણી શકે છે. તે પછી એને આપણે અસાધારણ વિશેષતા ગણવી જ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ રહી. જૈન શાસ્ત્રકારોએ અહંદુદેવની આ અસાધારણ વિશેષતાને જ્ઞાનાતિશય તરીકે બિરદાવી છે.
આપણા એ ઉપાસ્ય દેવની બીજી વિશેષતા એ હોય છે કે તેમણે રાગાદિ દોષને જિતેલા હોય છે. અહીં રાગાદિ શબ્દથી રાગ, દ્વેષ અને તેના જેવા બીજા દેશે સમજવાના છે. રાગ એટલે આસક્તિ અને દૂધ એટલે તિરસ્કાર. તેમાં આસક્તિને લીધે લેભ અને માયા (કપટ) ની વૃત્તિ ઉત્પન્ન થાય છે અને તિરસ્કારને લીધે કે અને માન (અભિમાન)ને આવિર્ભાવ થાય છે, એટલે જેઓ રાગ અને દ્વેષને જિતે છે, તેમનામાં લેભ, માયા, ક્રોધ કે માન હેતા નથી. કષાયના ક્રમથી કહીએ તે તેમનામાં કોધ, માન, માયા અને લેભ હેતા નથી.
આધ્યાત્મિક દષ્ટિએ કષાયને ય એ ઘણે મોટો લાભ છે અને તે જ જિન નામને સાર્થક કરે છે. શાસ્ત્રકારોએ તેમનાથી ચેતવાની ચેતવણી વારંવાર આપી છે અને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં જણાવ્યું છે કે આ ચાર કષાય જ પુનર્જન્મરૂપી વૃક્ષના મૂલનું સિંચન કરનારા છે, માટે તેનું સેવન કરશે નહિ. પરંતુ કે આપણામાંથી જ નથી. માન-અભિ માન તે વાત-વાતમાં ખડા થઈ જાય છે અને આપણને અક્કડ બનાવી દે છે. માયા-કપટની વૃત્તિ તે જાણે આપણા જીવ સાથે જડાઈ ગઈ છે, તે આપણે કેડે મૂકતી નથી. અને લેભ તેને પુરબહારમાં ચાલુ છે, તે આપણને જંપીને બેસવા દેતું નથી, તેથી જ આપણે દાવ પછી દાવ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસ્ય દેવની આળખાણ
૬૭
અજમાવ્યે જઈએ છીએ. પ્રથમ લાખના દાવ, પછી પાંચ લાખના દાવ, પછી પચીશ લાખના દાવ, પછી ક્રોડના દાવ. તે પછીના આંકડા તેા બહુજ ઝડપથી વધતા જાય છે અને ઘણી વાર તે મેટા અધિકારનું રૂપ લેતા જાય છે. ભગવાન મહાવીરે સાચું જ કહ્યું છે કે લેાભીને તમે સમગ્ર પૃથ્વી સાને મઢીને આપી દે, તે પણ તે એછી જ પડશે.’
જ્યાં ક્રોધ ન હેાય, ત્યાં ક્ષમા કે શાંતિ હેાય છે; જ્યાં માન–અભિમાન ન હેાય, ત્યાં નમ્રતા કે મૃદુતા હાય છે; જ્યાં માયા–કપટ ન હેાય, ત્યાં સરળતા કે આવતા હાય છે અને જ્યાં લેાભ ન હેાય ત્યાં સ ંતેષ કે તૃપ્તિ હેાય છે. તાત્પર્ય કે કષાયજયના પરિણામે અ દેવમાં આ બધા ગુણા વિકાસ પામેલા હાય છે.
અન્ય દેષામાં હાસ્ય, રતિ, અરતિ, ભય, જુગુપ્સા અને વેદ એટલે કામવૃત્તિ કે જાતીયવાસના સમજવી. હાસ્ય ત્યારે જ આવે છે કે જ્યારે દિલમાં-અંતરમાં કઈ "પણ પ્રકારની કુતૂહલવૃત્તિ રહેલી હાય. રતિ અને અતિ એટલે હ અને વિવાદ ત્યારે જ થાય છે કે જ્યારે અંતરમાં અજ્ઞાન અને મેહતુ. પ્રાબલ્ય હાય. ભયના અનુભવ ત્યારે જ થાય છે કે જ્યારે અતરમાં કોઈ પણ પ્રાણી પ્રત્યે વૈરના અનુબંધ હોય. શાકના અનુભવ ત્યારે જ થાય છે કે જ્યારે કોઈ પણ વસ્તુ પ્રત્યે અત્યંત આસક્તિ હોય. જુગુપ્સા ત્યારે જ ઉત્પન્ન થાય છે કે જ્યારે અંતરમાં તિરસ્કાર, ધૃણા, સુગ આદિએ સ્થાન જમાવેલુ હોય અને કામવૃત્તિ કે
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કપત
જાતીયવાસના ત્યારે જ જાગૃત થાય છે કે જ્યારે અતરમાં માહનું સામ્રાજ્ય વ્યાપેલુ હોય.
૬૮
આ દોષો ચાલ્યા જતાં ગભીરતા, સમતા, નિર્ભયતા, વીતરાગતા, પ્રસન્નતા અને પવિત્રતા પ્રકટ થાય છે. તાપ કે અંદેવમાં આ બધા ગુણ! પૂર્ણપણે પ્રકાશિત થાય છે.
અડી' વિચારવાનું એ છે કે જે ઈશ્વર રાગરહિત હાય, તે ગેપીએ સાથે ક્રીડા કેમ કરે ? સ્ત્રીને ખેાળામાં કેમ બેસાડે ? તથા તેને પેાતાની પાસે ઊભી કેમ રાખે ? આ બધાં રાગનાં સ્પષ્ટ ચિહ્નો છે. વળી જેણે દ્વેષને જિત્યે હાય અને જે કોઈ ને પોતાના શત્રુ કે બૈરી માનતા ન. હાય, તે પેાતાના હાથમાં ચક્ર, ગદા, ધનુષ્ય, ત્રિશૂલ, ક્સી, મુસલ વગેરે ડિ'સક હથિયા કેમ રાખે ? આ બધાં દ્વેષનાં સ્પષ્ટ ચિહનો છે. વળી જેમણે હાસ્ય, રતિ, અતિ, ભય, શાક અને જુગુપ્સાને જિતેલી હાય, તે વિકરાળ મુખવાળા, બિડામણા ચહેરાવાળા, હસતી કે રડતી સુરતવાળા કેમ હોય ? આ બધાં હાસ્યાદિ દેષોનાં સ્પષ્ટ ચિહના છે.
જૈન મહિષ એ કહ્યું છે કે— प्रशमरस निमग्नं दृष्टियुग्मं प्रसन्नं, वदनकमलमङ्कः कामिनिसङ्गशून्यः । करयुगमपि धत्ते शस्त्रसम्बन्धवन्ध्य,
तदसि जगति देवो वीतरागस्त्वमेव ॥
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસ્ય દેવની આળખાણ
૬૯
આ સ્તુતિ જિનભગવ ́ત કે અંત્ દેવને ઉદ્દેશીને કરાયેલી છે. સ્તુતિકાર કહે છે કે હે ભગવંત ! તમારું દયુિમં–ષ્ટિનું યુગલ, અર્થાત્ તમારાં બે ચક્ષુએ પ્રરામરસનિમન-પ્રશમરસથી ભરેલાં છે અને તમારું વનમરું-તમારું મુખારવિ'દ્ર પ્રસન્ન-અતિ પ્રસન્ન છે. વળી : એટલે તમારી ખેાળા દામિનીસારશૂન્યઃ-સ્ત્રીના સ'ગથી રહિત છે, તાત્પર્ય કે ત્યાં કોઈ સ્ત્રી રહેલી નથી. અને તે–તમારું વધુ કરયુગલ. અર્થાત્ તમારા બે હાથ રાજસન્વન્ધરચ્શવાના સંબંધ વિનાના છે, એટલે કે તેમાં કોઈ પણ જાતનું શસ્ર—ર્હિંસક હથિયાર નથી. ત્ તેથી જ્ઞાતિ-આ જગતમાં—આ દુનિયામાં સ્વમેવ વીતરાગ દેવઃ નિ—તમે જ વીતરાગ દેવ છે.’
શ્રી જિનેશ્વરદેવની મગલ મૂર્તિ જોતાં આપણને તેમની સ્રીતરાગતાનું ભાન થાય છે; એ વસ્તુ અહીં કલામય રીતે રજૂ કરવામાં આવી છે.
અમને પેાતાને આ સ્તુતિ ઘણી ગમે છે, અમે તેનું વારંવાર રટણ કરીએ છીએ અને તેમાં દર્શાવેલા પ્રત્યેક ભાવનું ચિંતન પણ કરીએ છીએ. કેઈ પણ કારણે મનમાં વિષાદ ઉત્પન્ન થયેા હોય કે ઉદ્વેગ ગ્યા હાય, ત્યારે આ àાકનું બે—ત્રણ વાર સ્મરણ કરતાં જ શાંતિનેા-પ્રસન્ન
તાના અનુભવ થાય છે.
જૈન ધર્મે ઉપાસ્ય દેવનુ જે સ્વરૂપ માન્યું છે, તે
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
o
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પત ખરેખર ! ઘણી ઊંચી કોટિનું છે. તેની બરાબરી કઈ પણ ધર્મ કરી શકે એમ નથી.
જૈન શામાં એવી જાહેરાત થઈ છે કે વીતરાગ દેવ અઢાર દૂષણથી રહિત હોય છે. કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે અભિધાનચિંતામણિના દેવાધિદેવકાંડમાં તેની ગણન આ પ્રમાણે કરાવેલી છે?
અન્તરાયા –ામ–ીર્થ–મોળોમોરા | हासो रत्यरती भीतिर्जुगुप्सा शोक एव च ॥ कामो मिथ्यात्वमज्ञानं निद्रा चाविरतिस्तथा । रागो द्वेषश्च नो दोषास्तेषामष्टादशाप्यमी ॥
(1) દાનાન્તરાય, (૨) લાભાન્તરાય, (૩) વીર્યન્તરાય, (૪) ભેગાન્તરાય, (૫) ઉપભેગાન્તરાય, (૬) હાસ્ય, (૭) રતિ, (૮) અરતિ, (૯) ભય, (૧૦) જુગુપ્સા, (૧૧) શેક, (૧૨) કામ, (૧૩) મિથ્યાત્વ, (૧૪) અજ્ઞાન, (૧૫) નિદ્રા, (૧૬) અવિરતિ, (૧૭) રાગ અને (૧૮) બ, આ અઢાર દોષો અરિહંત દેવમાં હોતા નથી.”
આ અઢાર દૂષણ કે દોષ ઉપરના દેષોની વિશેષ સ્પષ્ટતા કરનારા છે. તેમાં ૧ થી ૫ સુધીના દોષો અન્તરાય કર્મને લીધે ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ અહંદુદેવે તે જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કર્મને નાશ કરતી વખતે અંતરાયકર્મને પણ નાશ કરેલું હોય છે, એટલે તેમનામાં આ દોષો સંભવતા નથી.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસ્ય દેવની ઓળખાણ
આમાંના ૬ થી ૧૨ સુધીના તેમજ સત્તરમા—અઢારમાં દેષનુ વર્ણન ઊપર આવી ગયુ છે, જ્યારે મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન, નિદ્રા અને અવિરતિના ઉલ્લેખ વિશેષમાં છે. જેમણે મેહનીયક ના ક્ષય કર્યાં હાય, તેને મિથ્યાત્વ કે અવિરતિ હેય નહિ. જેણે જ્ઞાનાવરણીય ક`ના ક્ષય કર્યાં હાય, તેને અજ્ઞાન હોય નહિ અને જેણે દર્શોનાવરણીયકનો ક્ષય કર્યાં હોય, તેને નિદ્રા હાય નહિ.
૧
શાસ્ત્રકારોએ જિનભગવતની આ રાગાદિોષ રહિત સ્થિતિને ‘અપાયાપગમાતિશય’ તરીકે બિરદાવેલી છે. અપાય એટલે સ કટ કે દૂષણ, તેના અપગમ કરનારા જે અતિશય, તે અપાયાપગમાતિશય,
અહી' થોડુ સમજવા જેવુ' છે. અપાયના બીજો અથ ઈતિ-ભીતિ થાય છે, એટલે ઇતિ ભીતિને નાશ થવા તેને પણ અપાયાપગમાતિશય કહેવાય છે. અરિહંતને આ અને પ્રકારને અપાયાપગમાતિશય હાય છે, તેને અનુક્રમે સ્વાશ્રયી અપાયાપગમાતિશય અને પરાશ્રયી અપાયાપણ માતિશય કહેવામાં આવે છે.
હવે આપણા ઉપાસ્ય દેવની આળખાણને ત્રીજો તબક્કો શરુ થય છે. આપણા ઉપાસ્ય દેવ જિનભગવંત-અ ફ્દેવ ત્રૈલોકયપૂજિત એટલે ત્રણ લેાકના અગ્રેસર વડે પૂજાયેલા હાય છે. ત્રણ લેાક તે સ્વર્ગલોક, મત્યુલોક અને પાતાલ. તેમાં સ્વર્ગ લેાકમાં વસતા દેવાના અગ્રેસરાને દેવેન્દ્ર કે ઈન્દ્ર
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
કહેવામાં આવે છે, મર્ત્ય લેકમાં વસતા માનવા કે નરેશના અગ્રેસરાને માનવેન્દ્ર કે નરેન્દ્ર કહેવામાં આવે છે અને પાતાલમાં વસતા અસુરાના અગ્રેસરને અસુરેન્દ્ર કહેવામાં આવે છે. તાત્પર્ય કે દેવેન્દ્રો, નરૈન્દ્રો તથા અસુરેન્દ્રો અદ્ દેવને ભક્તિભાવથી નમે છે, પૂજે છે અને તેમની સ્તુતિસ્તવના કરીને કૃતા થાય છે.
જ્યાં દેવન્દ્રો, નરેન્દ્રો અને અસુરેન્દ્રોની આ સ્થિતિ હાય, ત્યાં તેમનાથી ઉતરતા દેવા, માનવા અને અસુરનું તા કહેવું જ શું ? તાત્પ કે સલોકોને અહદેવ પ્રત્યે પૂરા પૂજ્યભાવ હાય છે.
અદ્ દેવની આ ત્રીજી મેાટી વિશેષતાને શાસ્ત્રકા રાએ ‘પૂજાતિશય’ તરીકે બિરદાવેલી છે.
અહં દેવની એળખાણનું ચેથું વિશેષણુ યથાસ્થિતાવાદી છે. યયાસ્થિત એટલે હાય તેવુ', અર્થાત્ સત્ય. અ એટલે તત્ત્ત. વાદી એટલે વઢનાર-કહેનાર-પ્રરૂપણા કરનાર. આ રીતે યથાસ્થિતા વાઢીના અર્થ સત્ય તત્ત્વના પ્રરૂપક થાય છે. તાત્પર્ય કે સત્ય તત્ત્વની પ્રરૂપણા કરવી, એ અદ્ દેવની ચેાથી મેાટી વિશેષતા છે.
અડદદેવેશ કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થયા પછી સજ્ઞ અને સદેશી બન્યા પછી ભૂમડલમાં વિચરતા રહે છે અને લોકોને સત્ય ધર્મોના ઉપદેશ આપતા રહે છે. તેઓ ધર્મના મહાન ઉપદેષ્ટા હોય છે, એ વસ્તુ પૂ`પ્રકરણમાં કહેવાઈ ગઈ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાસ્ય દેવની ઓળખાણ
૭૩
છે. તેઓ જે વાણીથી ઉપદેશ આપે છે, તેમાં નીચેના ૩૫ ગુણા અવશ્ય હોય છે.
(૧) તે—વ્યાકરણના નિયમથી યુક્ત હાય છે.
(ર) ઉચ્ચ સ્વરે ખેલાતી હાય છે.
(૩) અગ્રામ્ય હોય છે.
(૪) મેઘની જેમ ગભીર સ્વરવાળી હાય છે.
(૫) પડઘા પાડનારી હાય છે.
(૬) સરલતાવાળી હોય છે.
(૭) માલકોશ વગેરે રાગેથી-રાગેની તો થી યુક્ત હાય છે.
આ સાત ગુણા શબ્દની અપેક્ષાએ સમજવાના છે. બાકીના બધા ગુણા અની અપેક્ષાએ સમજવાના છે. (૮) તે મેટા અવાળી હોય છે.
(૯) પૂર્વાપર વાકય અને અનાવિધ વિનાની હોય છે. (૧૦) ઇષ્ટ સિદ્ધાંતના અર્થને કહેનારી હોય છે તથા વક્તાની શિષ્ટતા સૂચવનારી હાય છે.
(૧૧) સંદેહરહિત હાય છે.
(૧૨) બીજાનાં દૃષણેાથી રહિત હાય છે.
(૧૩) અંતઃકરણને પ્રસન્ન કરનારી હોય છે.
(૧૪) પદો અને વાકયેાની પરસ્પર સાપેક્ષતાવાળી હાય છે. (૧૫) દેશ અને કાલને અનુસરનારી હાય છે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
શ્રી જિનભક્તિ-કપત
(૧૬) વસ્તુ-સ્વરૂપને અનુસરનારી હાય છે. (૧૭) વિષયાંતરથી રહિત અને અતિ વિસ્તારના અભાવ વાળી હાય છે.
(૧૮) સ્વપ્રશ'સા અને અન્યનિંદાથી રહિત હાય છે. (૧૯) પ્રતિપાદ્ય વિષયની ભૂમિકાને અનુસરનારી હાય છે. (૨૦) મધુર હાય છે.
(૨૧) પ્રશ’સાને પાત્ર હાય છે.
(૨૨) અન્યના છિદ્રને ન ઉઘાડવાના સ્વરૂપવાળી હાય છે. (૨૩) કથન કરવા ચેાગ્ય અની ઉદારતાવાળી હાય છે.
(૨૪) ધર્મ અને અર્થથી યુક્ત હાય છે.
(૨૫) કારક, કાલ, વચન, લિંગ વગેરેના વિપર્યાસવાળા. વચનદોષથી રહિત હાય છે.
(૨૬) મનના વિક્ષેપથી રહિત હોય છે.
(૨૭) શ્રેતાએના ચિત્તને અવિચ્છિન્નપણે આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરનારી હાય છે.
(૨૮) અદ્ભુત હોય છે.
(૨૯) અત્યંત વિલ’ખરહિત હોય છે.
(૩૦) વસ્તુઓને વિવિધ રીતે વવનારી હાય છે. (૩૧) ખીજા' વચનાની અપેક્ષાએ વિશેષતા સ્થાપિત કરનારી
હાય છે.
(૩ર) સત્ત્વપ્રધાન હાય છે.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
કપ
ઉપાસ્ય દેવની ઓળખાણ (૩૩) વર્ણ–પદ-વાક્યના વિવેકવાળી હોય છે. (૩૪) અખંડિત વચન પ્રવાહવાળી હોય છે. (૩૫) અનાયાસે ઉત્પન્ન થનારી હોય છે.
અહંદુ દેવની આ ચોથી મહાન વિશેષતાને શાસ્ત્રકારોએ “વચનાતિશય તરીકે બિરદાવેલી છે.
આ રીતે અહંદુદેવમાં જ્ઞાનાતિશય, અપાયાપરામાતિશય, પૂજાતિશય અને વચનાતિશય એ ચાર અતિ અવશ્ય. હોય છે, જેને “ચાર મૂલ અતિશયો કહેવામાં આવે છે. તે અહંદુદેવની ઓળખાણ માટે અતિ સુંદર સામગ્રી પૂરી પાડે છે.
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા આવશ્યક છે કે ઉત્પત્તિના કમથી પ્રથમ અપાયાપગમાતિશય, પછી જ્ઞાનાતિશય, પછી પૂજાતિશય અને છેવટે વચનાતિશય આવે છે. પ્રથમ જિનાવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે, તે અપાયા પગમાતિશય, પછી કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે જ્ઞાનાતિશય; પછી ઇદ્રો વગેરે દેવેથી પૂજાય છે, તે પૂજાતિશય અને ત્યાર પછી સમવસરણમાં ઉપદેશ દે છે, તે વચનાતિશય.
અહંદદેવની ઓળખાણ ચેત્રીશ અતિશય વડે પણ થાય છે, તેનું વર્ણન આગામી પ્રકરણમાં જોઈ શકાશે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭ ] ચેાત્રીશ અતિશય
જિનભગવંતની–અ દેવની વિશેષ ઓળખાણ તેમના ચેાત્રીશ અતિશય વડે થાય છે, એટલે તેનું વર્ણન–વિવેચન અહી' પ્રસ્તુત છે.
અતિશય એટલે પ્રભાવસૂચક લક્ષણેા. તે દરેક જિન ભગવતમાં અવશ્ય હેાય છે. તેના લીધે તેએ અન્ય મનુષ્ય કરતાં જુદા તરી આવે છે અને તેમનુ સિદ્ધ થાય છે.
કેત્તરપણુ
આ ૩૪ અતિશયામાંથી ૪ અતિશયે। જન્મથી જ પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે તે ચાર સહજ અતિશયા કહેવાય છે. ૧૧ અતિશયે જિનભગવતના ચાર ઘાતકર્માને ક્ષય થતાં ઉત્પન્ન થાય છે, એટલે તેને ૧૧ કર્મ ક્ષયજ અતિશયા કહેવામાં આવે છે અને બાકીના ૧૯ અતિશય ભક્તિ નિમિત્તે દેવતાઓ દ્વારા વિધુર્વાયેલા હોય છે, તેથી તેની ગણના ૧૯ દેવતાકૃત અતિશયામાં થાય છે. આ રીતે ૪+૧૧+૧૯ મળી કુલ ૩૪ અતિશયાની ગણના થાય છે, કે જેમના ટૂંક પરિચય અહીં કરાવવામાં આવ્યે છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાત્રીસ અતિશયા
456
ચાર સહજ અતિશયે
(૧) જિનભગવંતનું રૂપ જન્મથી જ અદ્દભુત હોય, તે રંગ, મેલ અને પરસેવાથી રિહત હાય તથા તેમાંથી એક પ્રકારની સુવાસ પ્રકટતી હાય.
(૨) ભગવતના શ્વાસોચ્છ્વાસ કમલ જેવા સુગ ધી
હાય.
(૩) ભગવતના રક્ત અને માંસ જન્મથી જ ગાયના દૂધ જેવા શ્વેત અને દુર્ગંધથી રહિત હાય.
(૪) ભગવંતના આહાર અને નીહારની એટલે મલવિસર્જનની ક્રિયા ચર્મચક્ષુવાળા એટલે આપણા જેવા સામાન્ય મનુષ્યે! જોઇ શકે નિહુ. જેએ અવિધજ્ઞાનથી . યુક્ત હોય, તે જોઇ શકે.
ચડકૌશિક નામના ભય'કર દૃષ્ટિવિષ સર્પ ભગવાન મહાવીરના ડાબા પગે દશ દીધા અને તેમાંથી દૂધની ધારા છૂટી એમ કહેવાય છે, એ સમજ્યા વિનાની વાત છે. ભગવાન મહાવીર જિન-અહું ત્—તીથંકર હતા, એટલું તેમનું રક્ત પ્રાર’ભથી જ શ્વેત વર્ણનુ હતુ. તે ચંડકૌશિક સપે દશ દેતાં શરીરમાંથી બહાર નીકળ્યુ', એટલે શ્વેત દૂધ જેવું જણાયું, બાકી એ દૂધ ન હતું.
અગિયાર કમ ક્ષયજ અતિશય
(૧-૫) ભગવ′તના સમવસરણમાં યેાજનમાત્ર ભૂમિમાં
.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-ક૫ત મનુષ્ય, દેવે અને તિર્ય“ચે ગમે તેટલી મેટી સંખ્યામાં સમાઈ જાય તેઓ વિના હરકતે ભગવંતની વાણી સાંભળી
શકે.
ભગવંતને ઉપદેશ શ્રવણ કરવા માટે એક જન લાંબી-પહોળી ભૂમિમાં સમવસરણ રચાય છે. તેમાં મનુષ્ય ઉપરાંત દેવે અને તિર્યએ પણ ભાગ લે છે. કદી તેમની સંખ્યા વધી જાય તે પણ કશી હરકત આવતી નથી, તેમને સમાવેશ ત્યાં જ થઈ જાય છે. અને તે દરેક ભગવંતની વાણી કોઈ પણ જાતના અંતરાય વિના સાંભળી શકે છે. એક રીતે આ લેકર ઘટના છે, તેથી જ તેને સમાવેશ અતિશામાં કરેલું છે.
(૨-૬) ભગવંતની વાણી એક જનપર્યત સંભ- ળાય એવી હોય અને તે બધા ને પિતપોતાની ભાષામાં સમજાય.
આજે પણ એવા કેટલાક મહાત્માઓ જોવામાં આવે છે, જેમની વાણું પક્ષીઓ કે પશુઓ તરત સમજી જાય છે. તેમને આ સિદ્ધિ અભ્યાસથી પ્રાપ્ત થયેલી હોય છે.
(૩-૭) ભગવંતના મસ્તકની પાછળ અપૂર્વ તેજો. રાશિથી યુક્ત ભામંડલની રચના થાય.
(૪-૮) ભગવત વિચરતા હોય, તેની આસપાસના સવાસે યેજના સુધી વિવિધ પ્રકારના રોગ ન થાય.
(પ-૮) ભગવંત વિચરતા હોય, તેની આસપાસના
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીસ અતિશયો સવાસે જના સુધી આપસનાં વેર-ઝેર શમી જાય. તેમના સમવસરણમાં પરસ્પર દુશ્મનાવટવાળા મનુષ્ય તથા દેવે સાથે બેસે અને પ્રાણીઓ પોતાનું જન્મ-જાત વૈર ભૂલી જાય, એટલે કે વાઘ–બકરી, નેળિયે-સાપ તથા બિલાડી-ઊંદર સાથે બેસી શકે.
(૬-૧૦) તીડ, ઊંદર કે સૂડાનાં ટેળા ખેતરના પાકને નુકશાન કરે નહિ.
(૭-૧૧) ભગવંત વિચરતા હોય, તેની આસપાસના સવાસે જનમાં કેલેરા, મરકી, પ્લેગ, ઇન્ફલુએન્ઝા જેવા ચેપી જીવલેણ રોગચાળો ફાટે નહિ.
(૮–૧૨) ભગવત વિચરતા હોય, તે પ્રદેશમાં અતિવૃષ્ટિ થાય નહિ.
(૯-૧૩) ભગવંત વિચરતા હોય, તે પ્રદેશમાં અનાવૃષ્ટિને અભાવ હેય.
(૧૦–૧૪) ભગવંત જે પ્રદેશમાં વિચરતા હોય, તે પ્રદેશમાં દુર્મિક્ષ પડે નહિ. જ્યારે ભિક્ષુકને કોઈપણ પ્રકારની ભિક્ષા મળે એવું ન રહે, ત્યારે દુભિક્ષ પડે કહેવાય. અનાવૃષ્ટિનું જ આ વિસ્તૃત સ્વરૂપ છે.
(૧૧-૧૫) ભગવત વિચરતા હોય, તે પ્રદેશમાં સ્વચક્રભય એટલે પિતાના લશ્કરના બળવાને ભય રહે નહિ તથા પરચકભય એટલે પારકું લશ્કર આક્રમણ કરે એવી સ્થિતિ રહે નહિ.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પત એગણેશ દેવતાકૃત અતિશયે (૧-૧૬) ભગવંતની આગળ આકાશમાં દેદીપ્યમાન. ધર્મચક ચાલે.
| (૨–૧૭) ભગવંતની આગળ આકાશમાં ચામર, ચાલે. ભગવંત બેડા પછી તે દેવતાઓ દ્વારા વિઝાય.
(૩-૧૮) ભગવંતની આગળ આકાશમાં પાદપીઠ સહિત સ્ફટિકરત્નનું સિંહાસન ચાલે. ભગવંત બેસવાના હેય, ત્યાં ઉચિત સ્થાને ગેઠવાઈ જાય.
(૪–૧૯) ભગવંતની આગળ આકાશમાં ત્રણ છત્રા ચાલે. ભગવાન બેસે ત્યારે તેમની ઉપરના ભાગમાં એક વૃક્ષ નીચે એગ્ય સ્થાને ગોઠવાઈ જાય.
(૫–૨૦) ભગવતની આગળ આકાજામાં રત્ન ધ્વજ ચાલે. સમવસરણ પ્રસંગે ઉચિત સ્થાને ગોઠવાઈ જાય.
(૬-૨૧) ભગવંત ચાલતા હોય, ત્યારે તેમની આગળ, નવ સુવર્ણકમળની રચના થાય, જેના પર પગ મૂકતાં તેઓ આગળ વધે. આ કમળે અનુક્રમે આગળ ગોઠવાતાં જ જાય, એટલે ભગવંતની ગતિ અખલિત રહે.
(૭–૨૨) ભગવંતના સમવસરણમાં રત્નમય, સુવર્ણ મય અને રૌખ્યમય ત્રણગઢની રચના થાય.
(૮-૨૩) ભગવંત સમવસરણમાં પૂર્વાભિમુખ બિરાજે ત્યારે બાકીની ત્રણ દિશામાં તેમનાં ત્રણ રૂપે રચાય, જેથી તે ચારેય દિશામાં સહુને સન્મુખ દેખાય.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેત્રીશ અતિશય
(૯૨૪) સમવસરણમાં ભગવંતને શરીરથી બાર ગણી ઊંચાઈવાળા અશેકવૃક્ષની રચના થાય. વિહાર વખતે તે આકાશમાં ભગવંતની આગળ ચાલે.
(૧૦-૨૫) ભગવત ચાલતા હોય, તે માર્ગના કાંટાઓ અધમુખ થઈ જાય, જેથી તેમને કોઈ કાંટો વાગે નહિ.
(૧૧-૨૬) ભગવત ચાલતા હોય, તે માર્ગની બંને બાજુએ રહેલાં વૃક્ષોની ડાળીઓ નીચી નમે.
(૧૨-ર૭) દુંદુભિનાદ થાય.
(૧૩-૨૮) ભગવંત વિચરતા હોય, ત્યાં પવન અનુકુલપણે વહે
(૧૪-૨૯) ભગવત વિચરતા હોય, ત્યારે આકાશમાં પક્ષીઓ પ્રદક્ષિણા આપે. ' (૧૫-૩૦) ભગવંત વિચરતા હોય, તે ક્ષેત્રમાં ગંધદકની વૃષ્ટિ થાય. સુગંધી જલને ગોદક કહેવામાં આવે છે.
(૧૬-૩૧) ભગવંત જ્યાં વિદ્યમાન હોય, ત્યાં પચરંગી સુગંધી પુષ્પની વૃષ્ટિ થાય.
(૧૭–૩૨) ભગવંતના દીક્ષા સમયથી તેમના કેશ, રેમ, દાઢી અને નખ એક સરખા રહે, એટલે કે તેમાં વૃદ્ધિ થાય નહિ.
(૧૮-૩૩) ભગવંતની સમીપમાં ઓછામાં ઓછા એક કોડ દેવે રહે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ—કપતરુ
(૧૯૩૪) ભગવંતની હાજરીમાં સર્વ ઋતુઓ તથા પંચેન્દ્રિયના વિષયે અનુકૂળ રહે.
ચેત્રીશ અતિશય લેકોત્તર વસ્તુ હોવાથી તેમાં કોઈ ચર્ચા-વિચારણને સ્થાન નથી. તે જે સ્વરૂપે આપણી સમક્ષ રજૂ થયા છે, તે જ સ્વરૂપે ગ્રહણ કરવાના છે.
[૮] અષ્ટમહાપ્રતિહાર્ય આદિ
જિનભગવંત કે અહદેવની આંતરિક ઓળખાણ તેમના ચાર મૂલાતિશ વડે થાય છે અને તેમની બાહ્ય ઓળખાણમાં ચેત્રીશ અતિશયે મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. આ ચેત્રીશ અતિશયમાં પણ આઠ અતિશયેની વિશેષ પ્રસિદ્ધિ છે કે જેમને અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્ય તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. કેટલાક આચાર્યોએ અહંદુદેવની એળખાણ આ અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યો દ્વારા પણ આપી છે. જેમ કેઅવિપરિઘેર અતિ તેજ અહંતા-જે અષ્ટમહા
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
અષ્ટમહાપ્રતિહાર્ય આદિ પ્રાતિહાર્યોને એગ્ય છે, તે અહતે.” “બોલાષ્ટમ પતિ
રિણાં પૂનામરૃનીચતા:-જે અશકાદિ અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્ય રૂપી પૂજાને ગ્ય છે, તે અરહંતે-અરિહંતે.” તેથી અહીં અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્ય સંબંધી વિશિષ્ટ વિચારણા કરવી ઉપયુક્ત છે.
અહંદુદેવમાં અનન્ય શ્રદ્ધા ધરાવનારે દેવેન્દ્ર કેટલાક દેવેને ભગવંતના પ્રતિહારી થવાનું કાર્ય સેપે છે, એટલે તેઓ નિરંતર તેમની સમીપે રહે છે અને તેમના પ્રત્યે ભક્તિ દર્શાવવા માટે અશોકવૃક્ષ આદિ આઠ દિવ્ય વસ્તુઓની રચના કરે છે. આ પ્રતિહારીનું કાર્ય હોવાને લીધે પ્રાતિબહાર્ય કહેવાય છે. આવા આઠ મહાન પ્રાતિહાર્યોને સમુદાય, તે અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્ય. સામાન્ય લેકે આ પ્રાતિહાર્યોને જોતાં જ સમજી જાય છે કે નક્કી અહીં અરિહંત ભગવંત બિર જતા હોવા જોઈએ; એટલે તેઓ એમની સમીપે આવવા લાગે છે અને એમની અનન્ય ભાવે ભક્તિ કરવા માંડે છે. જેમ ચુંબક લેખંડને પોતાના તરફ આકર્ષે છે, તેમ અરિહંતદેવનું અદ્ભુત વ્યક્તિત્વ લેકને પિતાના તરફ આકર્ષે છે.
પ્રવચનસારેદારમાં અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યનાં નામે નીચે પ્રમાણે સંઘરાયેલાં છે : किंकिली कुसुमबुद्दी, देवज्झुणि चामराऽऽसणाई च । भावलय भेरिछत्त, जयंति जिणपाडिहेराई ॥
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરું
(૧) અશેાકવૃક્ષ, (૨) કુસુમવૃષ્ટિ, (૩) દિવ્યધ્વનિ, (૪) ચામર, (૫) આસન, (૬) ભાવલય-ભામંડલ, (૭) ભેરિ અને (૮) છત્ર, એ જિન પ્રાતિહાર્યે† જય પામે છે. ’
૮૪
નીચેના શ્લોકમાં તેનુ' જ પ્રતિબિંબ પડેલુ છે. જેમકેअशोकवृक्षः सुरपुष्पवृष्टिः, दिव्यध्वनिश्रामरमासनं च । भामण्डलं दुन्दुभिरातपत्रं, सत्प्रातिहार्याणि जिनेश्वराणाम् ||
· (૧) અશાકવૃક્ષ, (૨) દેવતાઇ પુષ્પાની વૃષ્ટિ, (૩) દિવ્ય ધ્વનિ (૪) ચામર, (૫) આસન, (૬) ભામડલ, (૭) દુન્દુભિ અને (૮) છત્ર, એ જિનેશ્વરદેવાનાં સત્પ્રાતિહાર્યાં છે. આજે આ શ્લાક વિશેષ પ્રચલિત છે.
આ આઠે ય મહાપ્રાતિહાર્યાં આમ તે ચાત્રીશ અતિ શયામાં આવી જાય છે, પણ અહી. તેને વિશેષ અધિકાર હાવાથી તેમના પરિચય કરી લઈ એ. +
(૧) અાવૃક્ષ : અરિહંત ભગવંત સમવસરણમાં બિરાજતા હાય, ત્યારે તેમના શરીરથી ખારગણી ઉંચાઈવાળા અત્યંત મનેાહર અશાકવૃક્ષની રચના પ્રતિહારી દેવાવડે કરવામાં આવે છે. શાસ્ત્રામાં તેનું વન અનેક પ્રકારે થયેલુ છે. વિદ્વાર વખતે આ અશોકવૃક્ષ ઉપર આકાશમાં સાથે ચાલે છે અને સમવસરણના સમયે પેાતાના સ્થાને ગોઠવાઈ જાય છે. આ અÀાકવક્ષ ઉપર ખીન્ન એક ચૈત્ય
+ ચેાત્રીશ અતિશયો કરતાં આ વન વધારે સ્ફુટ છે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમહાપ્રતિહાય આદિ
વૃક્ષની રચના હેાય છે. ચૈત્યવૃક્ષ એટલે જ્ઞાનનુ' વૃક્ષ. ભગવંતને જે વૃક્ષ નીચે કેવલજ્ઞાન થયું હોય, તે વૃક્ષ,
૮૫
આને અશેકવૃક્ષ નામના પ્રથમ મહાપ્રાતિહા કહેવામાં આવે છે.
:
(૨) સુપુષ્પવૃષ્ટિ સમવસરણની રચનાવખતે આજુબાજુની એક યેાજનપ્રમાણભૂમિમાં પ્રતિહારી દેવા પચરંગી પુષ્પની વૃષ્ટિ કરે છે. આ પુષ્પા સુગંધથી ભરપૂર હોય છે. આને સુરપુષ્પવૃષ્ટિ નામના બીજો મહાપ્રાતિહા કહેવામાં આવે છે.
(૩) દિવ્યધ્વનિ : ભગવંત દેશના દેતા હોય, તે વખતે વાતાવરણમાં ઊંચે સુધી એક પ્રકારને વ્યિ ધ્વનિ પ્રકટે છે. જે તેમની વાણીમાં રહેલી મધુરતા, દિવ્યતા આદિમાં ઉમેરો કરે છે અને માલકોશ આદિ રાગે!ના સૂર પણ પૂરે છે, જેનાના એક સ'પ્રદાય એમ માને છે કે આ દિવ્ય ધ્વનિ ૐકારરૂપ હાય છે. આને દિવ્યધ્વનિ નામના મહાપ્રાતિહાર્ય કહેવામાં આવે છે.
ચેાત્રીશ અતિશયામાં આની સ્પષ્ટ ગણના નથી, પણ વાણીના અતિશયમાં તેને સમાવેશ કરી શકાય.
(૪) ચામર : ભગવંત જ્યારે વિહાર કરતા હાય છે, ત્યારે આગળ ગગનમંડલમાં ૬૪ સુ ંદર ચામરો ચાલતાં હોય છે. તેઓ જ્યારે સમવસરણમાં બિરાજે છે; ત્યારે એક બાજુના ૧૬ એ રીતે આ ૬૪ ચામરા દેવ-દેવીઓ દ્વારા
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભકિત-કહપતરા તેમની બંને બાજુએ વીંઝાય છે. આને ચામર નામને થે મહાપ્રાતિહાર્ય કહેવામાં આવે છે.
(૫) આસન : ભગવંત જ્યારે વિહાર કરતા હોય, ત્યારે પાદપીઠ સહિત નિર્મલ સ્ફટિક રત્નનું બનેલું અદ્ભુત સિંહાસન ઉપર આકાશમાં ચાલતું હોય છે. તે સમવસર ણમાં બેસવાના સમયે યથાસ્થાને ગેઠવાઈ જાય છે. આને આસન નામને પાંચમે મહાપ્રાતિહાર્યો કહેવાય છે.
(૬) ભામંડલ : પ્રતિહારી દેવે દ્વારા ભગવંતના મસ્તકની પાછળ અત્યંત દેદીપ્યમાન તેજવર્નલની રચના થવી, તે ભામંડલ નામને છઠ્ઠો મહાપ્રાતિહાર્ય ગણાય છે.
(૭) દુદુભિઃ ભગવંતનું સમવસરણ રચતી વખતે પ્રતિહારી દેવતાઓ દુન્દુભિ વગાડી એક પ્રકારને જયનાદ પ્રકટ કરે છે. તે ઘણે દૂર સુધી સંભળાય છે. આને સાતમે દુદુભિ નામને મહાપ્રાતિહાર્ય કહેવામાં આવે છે.
(૮) છત્ર ઃ ભગવંત વિહાર કરતા હોય ત્યારે તેમની ઉપર નભોમંડલમાં ત્રણ મનહર છ ચાલે છે અને તેઓ બેસે ત્યારે તેમના મસ્તક ઉપર થડે ઊંચે ઉચિત રીતે ગેઠવાઈ જાય છે. આને છત્ર નામને આઠમે મહાપ્રાતિહાર્ય કહેવામાં આવે છે.
ચાર મૂલતિશ અને આઠ મહાપ્રાતિહાર્યો એ રીતે અરિહંતને બાર ગુણેની ગણના થાય છે.
અહંદદેવ અંગે બીજી પણ કેટલીક વસ્તુ જાણવા જેવી
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમહાપ્રતિહાર્ય આદિ છે, તે અહીંજ જણાવી દઈએ. પ્રકરણના મથાળે અમે આદિ શબ્દ એટલા જ માટે લગાડેલ છે.
આ જગતમાં જેના જેવું બીજું કઈ ન હોય, તે અનન્ય દશ કહેવાય. તમે પૃથ્વીનું સમસ્ત પડ ફેંદી વળે, પણ તમને અરિહંતને જોટો નહિ જડે. એ હકીકત છે. એક ભૂમિમાં એક સમયે તે બે અરિહંતે જન્મતા જ નથી, એટલે તેમની જોડી મળવી અસંભવિત છે.
અહીં એક પાઠકમિત્ર પ્રશ્ન કરે છે કે “આ પૃથ્વીમાં તે તેમને જોટો ભલે ન જડે, પણ સ્વર્ગમાં જડે કે નહીં? ત્યાં તે ઘણી શક્તિવાળા દેવ હોય છે. તેને ઉત્તર એ છે કે અહીં અરિહંતને જે જેટો શોધવાનું છે, તે તેમના ગુણની અપેક્ષાએ શેધવાનો છે. અરિહંત તે અનંત ગુણના ભંડાર હોય છે. તેના સેમા કે હજારમા ભાગે પણ કોઈ દેવ આવી શકે નહિ, પછી બરાબરીની વાત તે રહી જ કયાં ? ખરી વાત તે એ છે કે દેના દેવે પણ તેમની ભક્તિપૂજા કરતા હોય છે, એટલે તેઓ એમના સેવકની કટિમાં આવે. શું સેવકની સરખામણું સેવક સાથે થઈ શકે ખરી ?
આજથી ૨૫૦૦-૨૬૦૦ વર્ષ પહેલા ભારતવર્ષમાં ઘણા ધાર્મિક સંપ્રદાયે હતા અને ઘણા પ્રકારના વાદ-સિદ્ધાંત ચાલતા હતા. એ દરેક સંપ્રદાય કે વાદને સ્થાપક પિતાને મહાન સમજો અને તીર્થકર, ઈશ્વરી અવતાર, પરમ મહર્ષિ કે એવા બીજા કેઈ નામે પિતાને ઓળખાવતે,
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
પણ તેમાંના કોઇ ભગવાન મહાવીરની તુલનામાં આવી શકયા નહિ, ગેાશાલકે તેમની રિકાઈ કરી તેમને ઉતારી પાડવાના પ્રયત્નો કર્યાં, પણ પરિણામે પેાતાને જ ભૂંડે હાલે મરવાનો વખત આવ્યા. તાત્પર્ય કે અરિહંત ભગવંત ગુણમાં અજોડ હાય છે, એટલે કેઈ તેમની રિફાઈ કરી શકતુ નથી.
અરિહંત અચિંત્ય માહાત્મ્યવાળા હોય છે, એટલે કે તેમના મહિમા આપણે કલ્પી શકીએ, તે કરતાં પણ ઘણા વધારે હાય છે. જેમનાં દર્શન માત્રથી પાપી મનુષ્ય! પવિત્ર થતા હાય, દરિદ્ર મનુધ્યેા ધનવાન બનતા હોય, અને મહારોગથી પીડાતા મનુષ્ય નીરોગી બનતા હાય, તેમના મહિમાને તમે કેવા કહેશે ? માત્ર મનુષ્ય પર જ નહુિ, પશુ, પક્ષીઓ, તથા અન્ય પ્રાણી પર પણ તેમને અજબ પ્રભાવ પડે છે અને તેમના જીવનમાં અનેરું પરિવન આવે છે. ચડકૌશિક એ દૃષ્ટિવિષ ભયંકર સર્પ હતા અને દૃષ્ટિપાત માત્રધી જ અનેકના પ્રાણ હરતે હતા. તેણે ભગવાન મહાવીરને પોતાના ડા નજીક ઊભેલા જોઇને તેમના પગે ઝેરી દશ માર્યા. પરંતુ ભગવાન મહાવીરને તેની કંઇ અસર થઇ નહિ, આ તેમને કેવા હિંમા ! વળી ‘ચ’ડાશિય બુગ્ઝ બુઝ !' એ તેમના વાત્સલ્યપૂર્ણ શબ્દોએ તેનું સમસ્ત જીવન ફેરવી નાખ્યું અને હલાહુલ ઝેરના સ્થાને સમતારસની સુધા પ્રગટાવી દીધી. ખરેખર ! અરિહંત ભગવંતના મહિમા અપાર હોય છે ! તેનુ વર્ણન વૈખરી વાણી વડે થઇ શકતુ નથી.
અરિહુંતા પ્રવર ઉત્તમતાને ચેાગ્ય હાય છે, એટલે કે
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમહાપ્રતિહાર્ય આદિ
તેઓ રૂપ, ગુણ, સંઘયણ, આ સંસ્થાન, + કુલ, જાતિ, જ્ઞાન, ધ્યાન, સિદ્ધિ એ બધામાં ઉત્તમ હોય છે, તેથી જ તેમની ગણના પુરુષોત્તમ કે સિદ્ધોત્તમ તરીકે થાય છે.
અરિહંત ભગવંતને આત્મા દેવલેક કે નરકલેકમાંથી માતાના ગર્ભમાં આવે છે, તેને વનકલ્યાણક કહેવાય છે; તેઓ માતાના ઉદરથી જન્મ પામે, તેને જન્મકલ્યાણક કહેવાય છે, તેઓ સંસારને ત્યાગ કરી સંયમ–દીક્ષા કે વેગદીક્ષા ધારણ કરે, તેને દીક્ષા કલ્યાણક કહેવાય છે, તેઓ કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરે, તેને કેવલજ્ઞાનકલ્યાણક કહેવાય છે અને તેઓ નિર્વાણ પામે, તેને નિર્વાણકલ્યાણક કહેવાય છે. જગતનું કલ્યાણ કરનારને જીવનમાં આ પાંચેય ઘટનાઓ મહત્ત્વની હોવાથી તેને કલ્યાણક સંજ્ઞા આપવામાં આવી છે. આ પાંચેય કલ્યાણક–પ્રસંગે દેવી ત ઉલાસમાં આવે છે, એટલે કે દેવ-દેવીઓ મળીને તેને મેગ્ય ઉત્સવમહોત્સવ કરે છે અને આ જગતમાં તેનું વિશિષ્ટ વાતાવરણ સર્જાય છે. દેવ-દેવીઓ દ્વારા થતા આ બધા ઉત્સવમહેને સમાવેશ પૂજાતિશયમાં જ થાય છે.
અડુંદ દેવ માટે હજી બીજી કેટલીક બાબતે જાણવા જેવી છે, તે અમારા રચેલા લેગરૂમહામૂર્વના ચૌદમાં પ્રકરણથી જાણવી.
* શરીરનો બાંધો + શરીરની આકૃતિ.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ-સ્મરણ
ભક્તિ, આરાધના કે ઉપાસનાનું પ્રથમ અંગ નામસ્મરણ છે, એટલે પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં તે સંબંધી કેટલીક વિચારણા કરીશું.
ઉપાસ્ય દેવને યાદ કરવા, ઉપાસ્ય દેવનું નામ બેલવું, ઉપાસ્યદેવના નામનું રટણ કરવું, ઉપાસ્ય દેવના નામને જપ કર, તેને નામ-સ્મરણ કહેવામાં આવે છે. કેટલાક તેને ભગવત્ –સ્મરણ કે પ્રભુ–સ્મરણ પણ કહે છે, કારણ કે તેમાં ભગવાન અથવા પ્રભુના નામનું સ્મરણ હોય છે.
નામ-સ્મરણ એ સહજસાધન છે, એટલે કે તે બહુ સહેલાઈથી થઈ શકે એવું છે. “હે અરિહંત ! હે, વીતરાગ ! હે પરમાત્મા !” એ જિનનામ સૂચક શબ્દો મનથી. યાદ કરવા હોય કે મુખથી બેલવા હોય તે શી તકલીફ પડે છે ? વળી મનુષ્ય ના હોય કે મોટો હોય અથવા ગમે તે સ્થાને રહેલે હોય અને ગમે તે અવસ્થામાં રહેલે હોય તે પણ આ નામે બેલી શકે છે. એક અહેરાતમાં સો-બસ વાર પ્રભુનું નામ-સ્મરણ કરવું, એ જરાયે અઘરૂં નથી.
+ દિવસ અને રાત્રિમાં.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ-સ્મરણ
૯. જૈન પરંપરા તે એવી છે કે બાળક કંઈ સમજણું થાય અને બેલતાં શીખે, એટલે તેને નવકારમંત્ર શીખવા અને વીશ તીર્થકરોનાં નામ યાદ કરાવવાં, જેથી તે ઉઠતાં, બેસતાં કે સૂતાં અથવા ગમે તે સ્થિતિમાં શ્રી અરિહંત દેવનું સ્મરણ કરી શકે અને પિતાના જીવનને સફળ બનાવી શકે.
અમે એક તદ્દન નાના ગામડામાં જન્મ્યા હતા કે જ્યાં ન હતું મંદિર, ન હતું ઘર-દહેરાસર કે ન હતી પાઠશાળા. પણ માતાના ધર્મસંસ્કાર ઉત્તમ હતા, એટલે તેમણે અમને નવકારમંત્ર શીખવ્યું અને વીશ તીર્થકરેનાં નામ શીખવ્યાં. વળી તે રેજ સવારે અથવા સૂતાં પહેલાં અવશ્ય બોલી જવાં જ જોઈએ, એ આગ્રહ રાખે. તે અમને જૈન ધર્મને સંસ્કાર પડે અને અમારા ઉપા
સ્યદેવ–ઈષ્ટદેવ અરિહંત ભગવંત છે, એવો ખ્યાલ પેદા થતાં કમેકમે તેમના પ્રત્યે ભક્તિ જાગૃત થઈ
આજે તે પરિસ્થિતિ વિચિત્ર છે. ખાસ કરીને જેઓ વધારે શિક્ષિત કે ધનવાન છે, તેને ત્યાં બાળક પર આ જાતનો સંસ્કાર પાડવાનો પ્રયત્નો થતા નથી. અમે એવાં કુટુંબો જોયાં છે કે જ્યાં બાળકો ચૌદ-પંદર વર્ષના થવા છતાં પૂરો નવકારમંત્ર પણ જાણે નહિ; પછી ચેવીશ તીર્થકરોનાં નામ કડકડાટ બેલી જવાની વાત તે રહી જ
ક્યાં? શાળામાં પણ શબ્દો શીખવતી વખતે o d ગોડ (પ્રભુ)ને બદલે D o g–ડેગ (કૂતરા)ની પસંદગી થતી હોય,
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
ત્યાં પ્રભુના નામના સંસ્કાર પડે કયાંથી? અને રાજ પ્રભુસ્મરણ થાય કચાંથી ?
એક સંતપુરુષે કહ્યુ` છે કે હે મનુષ્યા ! તમે શું કોઈ ચમત્કારિક ઔષધિએની શેાધમાં છે ? તા અહી’ આવા, હું તમને એ ઔષધ બતાવુ. એ ઔષધ કઈ વનસ્પતિના પત્ર, પુષ્પ, ફળ કે મૂલરૂપ નથી કે કોઈ રસરસાયણની માત્રારૂપ નથી. એ છે પ્રભુનું નામ-સ્મરણુ. ડો જો ખરા ભાવથી-ખરી શ્રદ્ધાથી કરશે તે શરીરમાં ઇ પણ પ્રકારનો રોગ વ્યાપશે નહિ કે મનમાં કોઇ પણ જાતના શાક-સંતાપ ઉત્પન્ન થશે નહિ. વળી જે કઈ મુશીબતે કે મુશ્કેલીઓ આવી પડી હશે, તે બધી દૂર થઈ જશે. ’
આ વચના ટંકશાળી છે, પણ મેહ-મમત્વના પાશમાં આ ધાયેલા મનુષ્યાનાં ગળે ઉતરે છે કયાં ? તેઓ તે પાતાનાં માની લીધેલાં સુખાને મેળવવામાં અને તેને માણવામાં મસ્ત રહે છે અને મૃત્યુ કે પરલોકની પરવાહ કરતા નથી. અલબત્ત, જ્યારે કોઈ રાગ આવી પડે છે અને તે દવા કે ઇજેકશનાને દાદ આપતા નથી; અથવા પ્રિયજનાના વિયેાગ આદિ કોઈ દુર્ઘટના અને છે અને શોકસાગરમાં ડૂબી જાય છે; અથવા કેઈ અણુધારી આફત આવી પડતાં અત્યંત કઢંગી સ્થિતિમાં મૂકાઈ જાય છે, ત્યારે તે ‘ હું પ્રભુ ! હે ઈશ્વર ! હે ભગવાન! મને બચાવ, મને આ દુઃખમાંથી છેડાવ ! ’ એ રીતે ખેલે છે ખરા, પણ એ કાંઇ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ-સ્મરણ
નામ-સ્મરણ કર્યું કહેવાય નહિ, કરવું પડયું કહેવાય. એથી અમુક લાભ તે થાય જ છે, પણ ખરું નામ-સ્મરણ તે ત્યારે જ કર્યું કહેવાય કે જ્યારે પિતાનું લક્ષ પ્રભુમાં જોડવાના ઉદ્દેશથી તેનું નામ વારંવાર રટવામાં આવે.
કબીર સાહેબ એક મહાન સંતપુરુષ હતા. તેમણે પિતાની વેધક વાણીમાં કહ્યું છે કેसुमिरन से सुख होत है, सुमिरन से दुःख जाय । कहै कबीर सुमिरन किये, साई मांहिं समाय ॥
નામ-સ્મરણથી સુખ એટલે નિજસ્વરૂપાનંદની પ્રાપ્તિ. થાય છે અને દુઃખ એટલે જન્મ, જરા તથા મરણને નાશ થાય છે. કબીર કહે છે કે સાંઈનું–ભગવાનનું નામ, મરવાથી છેવટે તેમાં ભળી જવાય છે.”
सुमिरन की सुधियौं करो, ज्यों गागर पनिहारी । हाले डालै सुरति में, कहैं कबीर विचारी ॥
કબીર ઘણો વિચાર કરીનેઘણે અનુભવ મેળવીને કહે છે કે હે હંસજન! અર્થાત્ મુમુક્ષુઓ ! જેવી રીતે પનિહારી રસ્તામાં ચાલતાં, ડોલતાં તથા બહેનપણીઓ સાથે વાત કરતાં પિતાનું લક્ષ માથે લીધેલાં બેડાં ઉપર રાખે છે, તેવી રીતે તમે દુનિયાને વ્યવહાર ચલાવવા છતાં તમારું લક્ષ ભગવાનના નામ-સ્મરણમાં રાખે.” તાત્પર્ય કે. એમ કરવાથી તમારે એક દિવસ ઉદ્ધાર થશે.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કપતરા અન્ય સંત પુરુષે એ પણ નામ-મરણને આવે મહિમા ગાય છે અને તેથી જ મુમુક્ષુઓ-ભક્તજને “રામ રામ” “કૃષ્ણ કૃષ્ણ હરે જય શંભે” વગેરે શબ્દ વડે નામ-સ્મરણ કરતાં માલુમ પડે છે. કેટલાક “રઘુપતિ રાઘવ રાજારામ, પતિતપાવન સીતારામ” વગેરે પદોની ધૂન પણ લગાડે છે અને તેમાં મસ્ત બની જાય છે. એ વખતે તેમને દુનિયાની અન્ય કઈ વસ્તુ યાદ આવતી નથી.
અહી એટલું સ્પષ્ટ કરવું જોઈએ કે બૌદ્ધો, મુસલ માને તથા ખ્રિસ્તીઓ વગેરે પણ પિતપોતાની રીતે નામસ્મરણ કરે છે.
કેટલાક એમ માને છે કે “નામ-સ્મરણ એક સારી વસ્તુ છે, પણ જૈન ધર્મમાં તેના પર ખાસ ભાર મૂકાયે નથી.” પરંતુ આ માન્યતા સત્યથી વેગળી છે. જૈન મહષિઓએ પણ નામ-સ્મરણને મહિમા વિવિધ પ્રકારે ગાયે છે અને તેની મંગલમયતાને મહેર મારી છે.
શ્રી માનતુંગસૂરિએ ભક્તામર સ્તોત્રમાં જણાવ્યું છે કેआपादकष्ठमुरुशृंखलवेष्टितांगा, गाढं बृहन्निगडकोटिनिघृष्टजंघाः । त्वन्नाममन्त्रमनिशं मनुजाः स्मरन्तः, सद्यः स्वयं विगतबन्धभया भवन्ति ॥ ४४ ॥
પગથી કંઠ સુધી મોટી મોટી બેડીઓએ કરી શરીર બાંધેલું હોય, તથા અત્યંત મટી બેડીએના અગ્ર
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ સ્મરણ
પ
ભાગથી જેમની જ ધા ઘસાઈ ગઈ હોય, તેવા મનુષ્યા તમારા નામરૂપી મંત્રનું સ્મરણ કરતાં તત્કાળ પેાતાની મેળે ખંધનના ભયથી રહિત ખની જાય છે. ’
જિનભગવતના નામ-સ્મરણને આ કેવા મેટ મહિમા ! કોઇને એમ લાગતુ હોય કે આ શબ્દો અતિ શયેાક્તિ ભરેલા છે, તે એ ભૂલ છે. ધારાનગરીના રાજાએ શ્રી માનતુ ંગસૂરિની પરીક્ષા કરવા માટે તેમને લોખડની ૪૪ મજબૂત સાંકળેા વડે બાંધી લઇ ભેયરામાં પૂર્યાં હતા અને એ ભોંયરાના દ્વારે મોટાં તાળાં લગાવી દીધાં હતાં, પરંતુ સૂરિજીએ શ્રી આદિનાથ ભગવાનનું પવિત્ર નામસ્મરણુ કરીને પરમ શ્રદ્ધાપૂર્વક તેમની સ્તુતિ કરવા માંડી કે દરેક ગાથાએ અકેક સાંકળનું બંધન તૂટતુ ગયું અને છેવટે તેઓ સર્વ અંધનથી મુક્ત થયા. આથી રાજા અત્યંત ચકિત થયા અને સ` સભાજનાએ જિન-ભગવંતના નામ-મરણને મહિમા સ્વીકાર્યાં.
શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિએ શ્રી કલ્યાણમંદિર-સ્તત્રમાં જણાવ્યું છે કે.
आस्तामचिन्त्यमहिमा जिन ! संस्तवस्ते, नामापि पाति भवतो भवतो जगन्ति । तीव्रातपोपहतपान्थजनान्निादाघे, प्रीणाति पद्मसरसः सरसोऽनलोऽपि ॥
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
• હું જિનેશ્વર ! અચિંત્ય મહિમાવાળું તમારું સ્તવન તા દૂર રહેા, તમારું નામ પણ ત્રણ જગતનું ભવ થકી રક્ષણ કરે છે. જેમ ગ્રીષ્મ ઋતુમાં પ્રચ’ડ તાપ વડે પીડાચેલા મુસાફરોને કમળવાળા સરોવરના ઠંડા પવન પણ ખુશી કરે છે. ' તાત્પર્ય કે તમારું નામ-સ્મરણ કરવાથી ભવસાગરને પાર પામી શકાય છે, તે સ્તવનની વાત જ શી કરવી ?
૯૬
હવે નામસ્મરણ અંગે અમને જે અનુભવ થયે છે. તે અહીં રજૂ કરીશું.
ચૌદ–પદર વર્ષની ઉંમરે અમારા વતન સૌરાષ્ટ્રન દાણાવાડા ગામમાં X સધ્યાસમયે ફરવ! જતાં જમણા પગે સાપ કરડયો અને અમને ઘરે લાવવામાં આવ્યા. ત્યાં ઘી ગરમ કરીને અમને પાવામાં આવ્યુ. અને અમારે જાન અચાવવાના ઇરાદાથી એક પાડોશીએ ડંખની આસપાસ મોટો કાપ મૂકયો. આ વખતે કેવી વેદના થઈ હશે ? એ કલ્પી શકાય એમ છે.
:
અમારાં મુખમાંથી દર્દભરી ચીસે નીકળવા લાગી, પણ તે જ વખતે અમારી ધર્મ પરાયણ પૂજ્ય માતાએ આદેશ આપ્યા કે “ તારી ચીસા બંધ કર. માત્ર ભગવાન મહાવીરનું નામ જ સ્મર્યાં કર. તને જરૂર સારું થઈ જશે.’અને અમે એ આદેશને શિરોધાય કરી ‘મહાવીર ! મહુાવીર !” નામ રટવા માંડયુ.. કોઈ વાર વેદના વધારે
× આ ગામ સુરેન્દ્રનગરથી બાર કિલામીટર દૂર આવેલુ છે.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામસ્મણ
૩૭
થતી, તે એ નામ ખૂબ માટેથી ખેલાઈ જવાતું, પણ તે વખતે મુખમાં ખીજો કોઈ શબ્દ પ્રવેશવા દીધેા ન હતા, એ અમને ખરાખર યાદ છે.
અને અમે એ જીવલેણુ આતમાંથી ખચ્યા. અહી કોઈ એમ કહેશે કે આયુષ્યરેખા બળવાન હતી, એટલે ખચ્યા,' તે એ વાત સાચી છે, પણ તેનુ નિમિત્ત તા ભગવાનના પવિત્ર નામનું સ્મરણ જ હતું, એમાં અમને કોઈ સંદેહ રહ્યો નથી.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦]
નમસ્કાર
૧નમસ્કારની મહત્તા
મહાપુરુષાએ નામ-સ્મરણ જેટલેા જ મહિમા નમસ્કારના ગાયા છે; અથવા તે તેને નામસ્મરણથી પણ અધિક મહત્ત્વ આપ્યુ છે, કારણ કે તેનાથી ઉપાસ્ય દેવ પ્રત્યે શ્રદ્ધા-નમ્રતા-ભક્તિ વ્યકત કરવાને સુઅવસર સાંપડે છે અને તે ઉપાસકને ઉત્તરાત્તર ઉચ્ચ ભૂમિકાએ લઈ જાય છે. અહી... એટલી સ્પષ્ટતા કરીએ તે ઉચિત ગણાશે કે મુખથી પ્રભુનું નામ લઈએ, પણ તેમના પ્રત્યે શ્રદ્ધાભક્તિ-આદર ન હોય તે એ નામ–સ્મરણ અર્થહીન ખની જાય છે, એટલે નામસ્મરણની સાથે નમસ્કાર પણ અવશ્ય હોવા જોઈ એ.
આવશ્યકના અધિકારે ખેલાતાં ‘ સિદ્ધાણુ યુદ્ધાણું’ સૂત્રમાં જણાવ્યુ છે કે—
इक्कोवि नमुक्कारो, जिणवर - वसहस्स वद्धमाणस्स । સંસારસાગરાગો, તરફ નાં નારા ’
જિનવરામાં ઉત્તમ એવા શ્રી વમાન સ્વામીને અર્થાત્ ચાવીશમા તીર્થંકર શ્રી મહાવીર પ્રભુને કરાયેલે એક નમસ્કાર પણ નર કે નારીને સ'સારસમુદ્રથી તારે છે.’
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસકાર
થોડાં વિવેચનથી આ ગાથાને અર્થ સ્પષ્ટ થશે. પ્રથમ તે અહીં શ્રી મહાવીર પ્રભુને નામનિર્દેશ કરવામાં આવે છે, એટલે એમ સમજવું નહિ કે તેમના જ નમસ્કારથી આવું ફળ મળે છે અને અન્ય જિનેના નમસ્કારથી મળતું નથી. અન્ય જિન ભગવંતે પણ શક્તિ, સામર્થ્ય અને પ્રભાવમાં તેમના જેવા જ છે, એટલે તેમના નમસ્કારનું ફળ પણ આવું જ મળે છે.
બીજુ અહી નમસ્કારને કોઈ વિશેષણ લગાડેલું નથી, પણ સંપ્રદાયથી એવું વિશેષણ સમજી લેવાનું છે કે “મન, વચન અને કાયાના શુભ પ્રણિધાનપૂર્વક સામર્થ્ય ગિથી કરેલે.” આ નમસ્કાર પુરુષને તેમજ સ્ત્રીને તથા નપુંસકને ભવસાગરથી તારી દે છે.
અહીં એ પ્રશ્ન થવા સંભવ છે કે “નમસ્કાર જેવી એક સામાન્ય ક્રિયામાં શું આટલી બધી શક્તિ રહેલી છે? અને જે નમસ્કારમાં આટલી બધી શક્તિ રહેલી હોય તે અન્ય ધર્મક્રિયાઓ કે અનુષ્ઠાનેની જરૂર શી છે ? તેને
*લિંગની દષ્ટિએ મનુષ્યના ત્રણ પ્રકારો છે –સ્ત્રી, પુરુષ અને નપુંસક. આ ત્રણે લિંગો દ્વારા મનુષ્ય સિદ્ધિગતિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. ઈલાચીકુમાર આદિ પુરુષલિંગે સિદ્ધ થયા, ચંદનબાલા આદિ સ્ત્રીલિંગે સિદ્ધ થયા અને ગાંગેય આદિ નપુંસકલિંગે સિદ્ધ થયાશ્રી ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રોના છત્રીશમા અધ્યયનમાં કહ્યું છે કેइत्थीपुरिससिद्धा य, तहेव य नपुंसगा । सलिंगे अन्नलिंगे य, गिहिलिगे तहेव य ॥ ४९ ॥
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
ઉત્તર એ છે કે નમસ્કારની ક્રિયા ઉપલક દૃષ્ટિએ ભલે સામાન્ય દેખાતી હાય, પણ વાસ્તવમાં એ સામાન્ય નથી. શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિએ લલિતવિસ્તરા-ચૈત્યવંદનવૃત્તિમાં તેને ધમ પ્રત્યે લઈ નારી મૂળભૂત વસ્તુ કહી છે ધર્મ પ્રતિ મૂજીમૂત્તા વન્દ્વના ।' અને તેનાં કારણેા પણ. આપ્યાં છે. તેઓ કહે છે કે વંદનાથી ઉત્પન્ન થતા ભાવાલ્લાસ આત્મક્ષેત્રમાં ધર્મ-પ્રશ'સા અને ધર્મ-બહુમાનરૂપી ખીજને વાવે છે, ધચિતના રૂપ અ’કુરાને પ્રગટાવે છે, ધર્માંચારરૂપ શાખા-પ્રશાખાઓના વિસ્તાર કરે છે, તેમજ સ્વર્ગ અને મેક્ષનાં સુખાની પ્રાપ્તિરૂપ પુષ્પ તથા ફ્લાને આપે છે.’
એક મધ્યસ્થ દૃષ્ટિવાળા મહાપુરુષના આ શબ્દો સાંભળ્યા પછી નમસ્કારની ક્રિયાને સામાન્ય કે મામુલી કહેવાની હિં`મત કોણ કરે ? પણ જ્યાં વસ્તુનું જ્ઞાન નથી-વસ્તુની પરીક્ષા નથી, ત્યાં આવા શબ્દો મુખમાંથી. સરી પડે, એ સહજ છે.
હવે પ્રશ્નના ખીજા ભાગ પર આવીએ. તેમાં એમ. જણાવ્યું છે કે ‘જો નમસ્કારમાં આટલી બધી શક્તિ રહેલી હાય, તે અન્ય ધર્મક્રિયા કે અનુષ્કાનાની જરૂર શી ” તેના ઉત્તર એ છે કે શાસ્ત્રકારએ નમસ્કારનુ જે સ્વરૂપ માન્યું છે; તે નહિ, જાણવાથી જ આવા પ્રશ્ન ઉઠે છે. જો એ સ્વરૂપને જાણીએ તા આ પ્રશ્નનું સમાધાન આપેઆપ થઈ જાય એમ છે.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર
૨-નમસ્કારના મુખ્ય બે પ્રકારે
નમસ્કાર મુખ્યત્વે બે પ્રકારને છે : એક દ્રવ્યનમસ્કાર અને બીજો ભાવ–નમસ્કાર. તેમાં મસ્તક નમાવવું, હાથ જોડવા, પંચાંગપ્રણિપાત કરે, સાષ્ટાંગ દંડવત્ કરવા કે નમસ્કારસૂચક અન્ય કઈ કાયિક ક્રિયા કરવી, એ દ્રવ્યનમસ્કાર છે અને મુખથી નમસ્કારસૂચક શબ્દો બેલવા એ પણ દ્રવ્ય-નમસ્કાર છે; જ્યારે ચિત્તની શુદ્ધિપૂર્વક ઉપાસ્ય દેવ પ્રત્યે અનન્ય શ્રદ્ધા, ભક્તિ, વિનય, આદર કે બહુમાનની લાગણી રાખવી તથા તેમના આદેશને શિરોધાર્ય કરવાની સેવકવૃત્તિ ધારણ કરવી, એ ભાવનમસ્કાર છે. આ બંને નમસ્કારે એકબીજાના પૂરક છે, એટલે કે ઉભયના સંયેાજનથી જ નમસ્કારની ક્રિયા પૂર્ણ થાય છે.
આને અર્થે એ સમજવાને કે બંને હાથ જોડીએ, માથું નમાવીએ કે ઘૂંટણે પડીને પાંચે અંગ ભેગા કરીએ, અથવા તે મોઢેથી “નમો” “નમામિ' એ ઉચ્ચાર કરીએ, એટલાથી જ નમસ્કારની ક્રિયા પૂર્ણ થતી નથી. એ વખતે ચિત્તની શુદ્ધિ પણ બરાબર રાખવી જોઈએ, એટલે કે મનને વિષય અને કષાયથી વારવું જોઈએ અને
* ઇન્દ્રિયોના અર્થને વિષય કહેવામાં આવે છે. તેના સ્પર્શ. રસ, ગંધ, વર્ણ અને શબ્દ એ પાંચ પ્રકારો છે.
* મનને કલુષિત કરનારી વૃત્તિઓને કષાય કહેવામાં આવે છે. તેના કોધ, માન, માયા, (કપટ ) અને લોભ એ ચાર મુખ્ય પ્રકારો છે.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
શ્રી જિનભક્તિ-કહપતરુ તેમાં શ્રદ્ધા, ભક્તિ, વિનય, આદર, બહુમાન, આજ્ઞાપાલન આદિ ઉત્તમ ભાવેની ભરતી કરવી જોઈએ.
- હવે વિચાર કરો કે જ્યાં નમસ્કારરૂપી આવી સુંદર નૌકા તૈયાર હોય, ત્યાં સંસારસમુદ્રને તરતાં શી વાર લાગે?
શામાં અન્ય ધર્મક્રિયાઓ તથા અનુષ્ઠાનેનું જે વિધાન કરવામાં આવ્યું છે, તે મૂળ તે ચિત્તશુદ્ધિને માટે જ છે. એટલે નમસ્કારની ક્રિયામાં ઉપકારક છે અને તેથી નિરર્થક નથી. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે મનુષ્ય. જેમ જેમ ધાર્મિક ક્રિયાઓ કે અનુષ્ઠાને કરતે જાય છે. તેમ તેમ તેની નમસ્કાર-વિષયક યોગ્યતા વધતી જાય છે. અને તે આખરે પરમ શુદ્ધ કેટિને નમસ્કાર કરવાને સમર્થ થાય છે. ૩-કાયિક નમસ્કારના ત્રણ પ્રકારે
કાયિક નમસ્કાર એટલે શાસ્ત્રાનુસારે શરીરના અંગેની વિનય બહુમાના શિષ્ટાચાર મુજબ કરાતી પ્રવૃત્તિ. તે જુદા જુદા દેશમાં જુદા જુદા પ્રકારે કરવામાં આવે છે, પણ આર્યપ્રણાલિકા-ખાસ કરીને જૈન પ્રણાલિકા એવી છે કે બે હાથના આંગળીનાં ટેરવાં એક બીજાના અંતરે રાખી કમળના ડેડાને આકારે જોડવા અને મસ્તક નમાવવું. જે વિશેષતાએ નમસ્કાર કરવા હોય તે અધું અંગ નમવિને બે હાથ જોડવા અને મસ્તક નમાવવું અને તેથી પણ આગળ વધવું હોય તે બે હાથ, બે ઘૂંટણ અને
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર
૧૦૩
મસ્તક એમ પાંચે ય અંગ જમીનને લગાડવાં. આમાંથી પ્રથમને અંજલિબદ્ધ, બીજાને અર્ધાવનત અને ત્રીજાને પંચાગપ્રણિપાત કહેવામાં આવે છે. દર્શન-પૂજા વગેરે વખતે આ ત્રણે પ્રકારના નમસ્કારને ઉપયોગ થાય છે. ચૈત્યવંદનભાષ્યમાં આને નિર્દેશ “ પ્રણામ-ત્રિક” તરીકે કરવામાં આવ્યો છે.
૪-નમસ્કાર અંગે થેડી સ્પષ્ટતા
જે હાથ બરાબર ન જેડીએ કે માથું નમાવ્યું ન નમાવ્યું કરીએ તે કાયિક નમસ્કાર અશુદ્ધ થયું ગણાય. જે નમસ્કાર-સૂચક પદો બરાબર ન બેલીએ અર્થાત્ તેમાં કાને, માત્રા, અનુસ્વાર આદિ કઈ પણ આઘા–પાછા થઈ જાય તે વાચિક નમસ્કાર અશુદ્ધ થયે ગણાય અને જે એ વખતે મનમાં શ્રદ્ધાદિ ભાવેને ઉલ્લાસ ન થાય. કે સાંસારિક તૃષ્ણાના તરંગે ઉઠે તે માનસિક નમસ્કાર અશુદ્ધ થયું ગણાય.
દેવદર્શનાદિ પ્રવૃત્તિમાં જેની હજુ શરૂઆત છે, એવા વર્ગને નમસ્કાર પ્રારંભમાં અશુદ્ધ હોય છે, પણ પ્રયત્ન કરવાથી તેમાં શુદ્ધિનું તત્ત્વ વધતું જાય છે અને છેવટે શુદ્ધ નમસ્કાર કરવામાં સફળતા મળે છે.
કેટલાક કહે છે કે “અશુદ્ધ નમસ્કાર કરવા કરતાં ન કરે સારે” પરંતુ એ કથન અજ્ઞાનમૂલક છે. એ રીતે
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પત તે નમસ્કારની પ્રવૃત્તિ કદીપણ થઈ શકે જ નહિ, કારણ કે તે જ્યારે શરૂ કરવામાં આવે ત્યારે કંઈને કંઈ ખામી -અશુદ્ધિ હવાને સંભવ છે. પ્રથમ પ્રયાસે જ કેઈ શુદ્ધ નમસ્કાર કરે, એ બન્યું નથી અને બનવાનું નથી. દરેક કિયાઓ જેમ અભ્યાસ અને પ્રયત્નથી જ સિદ્ધ થાય છે, તેમ નમસ્કાર પણ અભ્યાસ અને પ્રયત્નથી જ સિદ્ધ થાય છે.
“અશુદ્ધ નમસ્કારનું કંઈ ફળ મળે ખરૂં?” તેને ઉત્તર એ છે કે હા, એનું પણ કંઈક ફળ તે મળે જ; કારણ કે એ સાચી દિશામાં થયેલે એક શુભ પ્રયાસ છે, પરંતુ એ ફળ અલ્પ હોય છે, એટલે આપણું લક્ષ્ય શુદ્ધ નમસ્કાર તરફ જ રહેવું જોઈએ.” ૫-નમસ્કારને કમ
નમસ્કાર કરવાને ક્રમ એ છે કે પ્રથમ સર્વ જિનેને સામાન્ય નમસ્કાર કરે અને પછી ભરતક્ષેત્રમાં છેલ્લી અવસર્પિણીમાં થઈ ગયેલા શ્રી રાષભદેવાદિ ચોવીશ જિનેને નામપૂર્વક નમસ્કાર કરો. તેમાં સામાન્ય નમસ્કાર કરવા માટે “નમો અરિહંતાળ” “નમો નિખાઈ બિચમચાળ' “ અર્દ નમ:' આદિ પદોની વ્યવસ્થા છે અને ઉપર્યુક્ત વીશ જિનોને નામપૂર્વક વંદના કરવા માટે જાવીસ સુત્ત અર્થાત્ લેગસસૂત્રની વ્યવસ્થા છે.
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે યેગશાસ્ત્રના આઠમાં પ્રકાશમાં કહ્યું કે કે–
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર
૧૦૫
यदीच्छेद् भवदावाग्नेः समुच्छेदः क्षणादपि । स्मरेत् तदाऽऽदिमन्त्रस्य, वर्णसप्तकमादिमम् ॥
‘જો સંસારરૂપ દાવાનળના એક ક્ષણ માત્રમાં ઉચ્છેદ કરવાની ઈચ્છા હેાય તે। નમસ્કાર મહામંત્રના પ્રથમના સાત અક્ષરાનુ અર્થાત્ ‘નમો અરિહંતા”નું સ્મરણુ કરવુ' જોઈ એ.’
અહી' એટલી સ્પષ્ટતા કરી દઈ એમ કે નો પદ્મ નમસ્કારસૂચક છે અને અરિતાનું પદ સ જિનેશ્વરનુ સૂચક છે, એટલે નો રિતાળ પદ્મના જપમાં નમસ્કારપૂર્ણાંકનુ' નામસ્મરણ રહેલું છે અને તેથી જ જૈન સઘમાં તેના વ્યાપક પ્રચાર છે.
નમો નિબાળ નિયમવાળ” પદ્મ સત્યો (શક્રસ્તવ) નામના ‘નમાભ્રુણ” સૂત્રની નવમી સપદામાં આવે છે.
‘ૐ અર્ફે નમઃ” વિષે હવે પછી એક સ્વતંત્ર પ્રકરણ આવવાનું છે, એટલે અહીં તેનુ' વિવેચન કરતા નથી. ૬—લોગસ્સસૂત્રની મહત્તા
પત્રી સ્થચમુત્ત અર્થાત્ લાગસ્સસૂત્રને આવશ્યકનુ બીજું અધ્યયન માનવામાં આવ્યું છે, તે જ એની મહુત્તા સિદ્ધ કરે છે. આ સૂત્ર પદ્યાત્મક છે અને તેમાં સાત ગાથાઓ આવેલી છે, તે નીચે ́ મુજબ : [ સિલેાગા ]
लोगस्स उज्जोअगरे, धम्मतित्थयरे जिणे । દંતે જિત્તાં, નવીન પિ વી શા
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
શ્રી જિનભક્તિ-કપત
[गा। उसभमजिअ च वंदे, संभवमभिणंदणं च सुमई च । पउमप्पहं सुपासं, जिणं च चंदप्पहं वंदे ॥२॥ सुविहिं च पुष्फदतं, सीअल-सिज्जंस-बासुपुज्जं च । विमलमणंतं च जिणं, धम्म संतिं च वंदामि ॥३॥ कुंथु अरं च मल्लिं, वंदे मुणिसुव्वयं नमिजिणं च । वंदामि रिट्ठनेमि, पासं तह वद्धमाणं च ॥४॥ एवं मए अभिथुआ, विहुय-रय-मला पहीण-जर-मरणा। चउवीसं पि जिणवरा, तित्थयरा मे पसीयंतु ॥५॥ कित्तिय-वंदिय-महिया, जे ए लोगस्स उत्तमा सिद्धा । आरुग्ग-बोहिलाभ, समाहिवरमुत्तमं दितु ॥६॥ चंदेसु निम्मलयरा, आईच्चेसु अहियं पयासयरा । सागरवरगंभीरा, सिद्धा सिद्धिं मम दिसंतु ॥७॥
આ સૂત્રનું અહીં ઉદ્ધરણ કરવાનું કારણ એ છે કે પાઠકે તેને શુદ્ધ પાઠ જાણી શકે અને તે મુજબ તેનું ઉચ્ચારણ કરી શકે.
એક વાર યુક્ત પ્રાંતના કેટલાક મહાનુભાવ સાથે આપણાં સૂત્રે અને મંત્રો બાબત વાત નીકળતાં અમે જણાવ્યું કે લેગસ સૂત્ર પણ ભારે ચમત્કારિક છે. તેની નિત્ય ગણના કરવાથી મનુષ્યને ઘણું લાભ થાય છે. ત્યારે
. આ સૂત્રનું મહત્વ સમજાવવા માટે અમે “લોગસ્સમહાસૂત્ર નામને એક દળદાર ગ્રંથ લખ્યો છે. તે પાઠકોએ અવશ્ય અવલોકી લેવા.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર
૧૦૭+
તેમાંના એક વૃદ્ધ મહાનુભાવે કહ્યું કે તમારી વાતમાં હું સંમત થાઉં છું. એક વાર હુ આફતમાં મૂકાયે। હતા, ત્યારે આપણા એક મુનિરાજ પાસે ગયા અને કઈક ઉપાય બતાવવાની માંગણી કરી. ત્યારે તેમણે કહ્યું : રાજ લેગસ્સની 'દેસુ નિમ્મલયરા' ગાથાની એક માળા ગણો, શ્વેત પુષ્પથી પ્રભુપૂજન કરો અને બ્રહ્મચય પાળજો. બધાં સારાં વાનાં થઇ જશે.' મને એ મુનિરાજમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા હતી, એટલે મે તે મુજબ કર્યું અને હુ એ આફતમાંથી પૂરેપૂરો ઉગરી ગયા. ત્યાર પછી એ ત્રણ વખત તેના અનુભવ લીધેલા છે. ખરેખર એ ! ગાથામાં ઘણા ચમત્કાર રહેલા છે. આ ખામતમાં અમારે અનુભવ પણ આવે જ છે.
૭–ચાવીશ જિનાને મત્રમય નમસ્કાર
ચાવીશ જિનેને મત્રમય નમસ્કાર કરવા હાય તા તેમના પટ સામે રાખીને વાસક્ષેપની પૂજા કરતાં નીચેનાં પદા ખેલવા જોઇએઃ
१
૩૦
5
9
""
:)
1.
39
25
19
33
""
""
1:4
29
""
,,
33
,,
22
,,,,
(
श्री
34
22
,,
27
""
14
ऋषभदेवाय नमः ॥ अजितनाथाय नमः ||
सम्भवनाथाय नमः ॥ अभिनन्दनाय नमः ॥ सुमतिनाथाय नमः ॥
પદ્મમાય નમઃ !! सुपार्श्वनाथाय नमः ॥
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
.१०८
ܕܕ
ܕܕ
ܕܕ
ܕܕ
܂
ܕܕ
ܕܕ
ܕܕ
શ્રી જિનભક્તિ-ક૫તરુ ही अहं श्री चन्द्रप्रभाय नमः ।।
सुविधिनाथाय नमः ॥ ,, , , ,, शीतलनाथाय नमः ॥
" " , श्रेयांसनाथाय नमः ॥ " " "
वासुपूज्याय नमः ॥
विमलनाथाय नमः ॥ " " "
अनन्तनाथाय नमः ॥ " " "
धर्मनाथाय नमः ॥ " " ,
शान्तिनाथाय नमः ॥ कुन्थुनाथाय नमः ॥
अरनाथाय नमः ।। मल्लिनाथाय नमः ॥ मुनिसुव्रताय नमः ॥
नमिनाथाय नमः ॥ " " "
नेमिनाथाय नमः ॥
पार्श्वनाथाय नमः ॥ ____ , , , महावीराय नमः ॥ આ વસ્તુ અનુભૂત છે, એટલે કે અમે એ વર્ષો સુધી તેને અનુભવ લીધેલે છે અને આજે પણ તે અમારા પૂજા - --पाइनु मे महत्त्वनु म छे.
ܕܕ ܂
ܕܕ ܂
ܕܕ܂
ܕܕ ܕܕ ܕܕ ܕܕ ܕܕ
ܕܕ ܕܕ ܕܕ ܕܕ ܕܕ
ܕܕ ܕܕ ܕܕ ܕܕ ܕܕ
܂
ܕܕ
ܕܕ
ܕܕ
ܕܕ
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧] મૂર્તિનું આલ બન
આરાધનામાં આગળ વધવા માટે, ઉપાસનામાં ઉજ્જ-. વલતા લાવવા માટે કે ભક્તિમાં ભવ્યતાને રંગ રેડવા માટે મૂતિ એક પુષ્ટ આલંબન છે તેથી જ જૈન મહર્ષિઓએ. તેની હિમાયત કરી છે અને પ્રતિદિન તેનાં દર્શન-પૂજનકરવાને આદેશ આપે છે.
કઈ એમ કહેતું હોય કે અમે તે મૂર્તિના આલંબન વિના પણ આરાધનામાં આગળ વધી શકીએ તેમ છીએ, ઉપાસનામાં ઉજ્જવલતા લાવી શકીએ તેમ છીએ કે ભક્તિમાં ભવ્યતાને રંગ રેડી શકીએ તેમ છીએ, તે તે માનવા જેવું નથી. એક અંધ મનુષ્ય એમ કહે કે હું લાકડીના ટેકા : વિના પાંચ માઈલને પંથ કાપી શકું તેમ છું તે એ. વાત કેણ માને? આપણે નજરે નિહાળીએ છીએ કે. લાકડીને ટેકા વિના ચાલવા જતાં તે બિચારે આડા માગે ચડી જાય છે, કેઈ વસ્તુ સાથે અથડાઈ પડે છે કે ખાડા. –ખાચિયામાં ગબડી પડી પ્રાણુત કષ્ટ ભેગવે છે. તાત્પર્ય કે આંધળાને માર્ગ કાપવા માટે લાકડીને ટેકે-લાકડીનું. આલંબન અવશ્ય જોઈએ, તેમ મેહ-માયાથી અંધ બનેલા.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ મનુષ્યને ભયારણ્યને પંથ સહીસલામત કાપવા માટે મૂર્તિનું જિનમૂર્તિનું આલંબન અવશ્ય જોઈએ.
જ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે કે, જેઓ જિનમૂર્તિનેજિન પ્રતિમાને સાક્ષાત્ જિન માનીને તેનાં દર્શન-પૂજન વગેરે કરે છે, તેમને પાપપંક ધેવાય છે, તેમનામાં વિનય, વિવેક, ઔદાર્ય, અહિંસા, સંયમ, સદાચાર, તપ, તિતિક્ષા આદિ ગુણે પ્રકટે છે અને તેઓ અનુક્રમે પોતાનાં સર્વ કર્મોને ક્ષય કરીને સંસારસાગરને પાર પામી જાય છે.” શ્રીમદ્ દેવચંદ્રજીએ કહ્યું છે કે
અતિ દુસ્તર જે જલધિ સમે સંસાર જે, તે ગોપદસમ કીધે પ્રભુ આલંબને રે લેલ!”
જે સંસાર સાગરસમો અતિ દુર છે, તેને અમે પ્રભુના આલંબનથી–પ્રભુની મૂર્તિના આલંબનથી ગાયનાં પગલાં જે બનાવી દીધો. તાત્પર્ય કે ઘણો એ છે કરી નાખે.
મૂર્તિનું આલંબન ક્યાં સુધી તેને ઉત્તર એ છે કે જ્યાં સુધી સાધ્યની સિદ્ધિ ન થાય ત્યાં સુધી સાધનની જરૂર રહે છે, એટલે આત્મા નિરાલંબન ધ્યાનની દશા સુધી ન પહોંચે, ત્યાં સુધી તેણે મૂર્તિનું આલંબન લેવું જોઈએ. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે વીતરાગદશા પ્રાપ્ત થાય ત્યારે મૂતિને આલંબનની જરૂર રહેતી નથી, પણ તે પૂર્વેની સર્વ ભૂમિકાઓમાં આલંબનની જરૂર રહે
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
મૂર્તિનું આલંબન છે, તેથી કેઈએ એમ ન માનવું કે હું શાસ્ત્રો ભણે, જ્ઞાની થયે, બહુતમાં મારી ગણના થવા લાગી, એટલે મારે મૂર્તિનાં આલંબનની શી જરૂર ! અથવા હું અનેક પ્રકારની તપશ્ચર્યા કરું છું, તેથી મારા આત્માની શુદ્ધિ થાય છે, પછી મારે મૂર્તિનું આલંબન લેવાની આવશ્યકતા શી? ધ્યાનમાં પ્રગતિ કરવી હોય તે પણ મૂર્તિનાં આલંબનની જરૂર રહે જ છે. પ્રથમ સાલંબન ધ્યાન અને પછી નિરાલંબન ધ્યાન, એ ધ્યાનસિદ્ધિને કમ છે કે જેને સર્વ ગવિશારદોએ માન્ય રાખેલ છે.
કેટલાક કહે છે કે “મૂતિ તે સ્થાપના છે, એનું મહત્વ શું ?” પણ આપણે લેકવ્યવહાર સ્થાપનાને પૂરેપૂરું મહત્ત્વ આપે છે. કેઈ સતી સ્ત્રીને પતિ પરદેશ ગયો હોય તે તે જ પોતાના પતિની છબીનાં દર્શન કરે છે. અથવા તે રાજાની ગેરહાજરીમાં તેની છબી, પાદુકા કે તલવારને પણ રાજા જેટલું જ માન આપવામાં આવે છે. શ્રી રામચંદ્રજી વનવાસમાં ગયા ત્યારે ભારતે સિંહાસનપર રામચંદ્રજીની પાદુકાઓ સ્થાપીને તેનું પૂજન કર્યું હતું. આજે કેડો-અબજો રૂપિયાની ચલણી નોટો છપાય છે, તેમાં કાગળના ટુકડા પર રૂપિયાની સ્થાપના સિવાય બીજું શું છે? શતરંજના મહેરામાં આ રાજા, આ મંત્રી, આ ઘડે, આ ઊંટ, આ હાથી, આ પાયલ એમ સ્થાપના જ કરવામાં આવે છે. આ રીતે બીજી પણ અનેક બાબતમાં મૂળ વસ્તુની ગેરહાજરીમાં તેની સ્થાપનાથી
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પત કામ ચલાવવામાં આવે છે, એટલે સ્થાપનાનું મહત્વ જરા પણ ઓછું નથી. શ્રી જિનેશ્વરદેવના વિરહમાં તેમની મૂર્તિ કે પ્રતિમા સ્થાપીને તેને પ્રત્યે શ્રદ્ધા, ભક્તિ કે આદરમાનની લાગણી દર્શાવીએ, તે મૂળ જિનેશ્વરદેવ પ્રત્યે શ્રદ્ધા. ભક્તિ કે આદરમાન બતાવ્યા બરાબર છે.
કેટલાક કહે છે કે “શ્રી જિનેશ્વર દેવના વિરહમાં તેમનું નામ-સ્મરણ કરીએ કે તેમને નમસ્કાર કરીએ તે શું પૂરતું નથી કે મૂર્તિનું આલંબન લેવું પડે ? વળી, મૂતિ ગમે તેવી પણ જડ છે અને જડનાં દર્શન કરવાથી ચિત્તપ્રસાદ કે આત્મશુદ્ધિને લાભ ન થાય, એ દેખીતું છે; તેથી મૂર્તિના આલંબનથી સર્યું. પરંતુ તેમનું આ કથન ભૂલભરેલું છે. પ્રથમ તે પાપ-પંકથી ખરડાયેલા અને પ્રમાદથી ઘેરાયેલા મનુષ્ય નામ-સ્મરણ બહુ ઓછું કરે છે અને જે નામસ્મરણ કરે છે, તે બહુ સામાન્ય કેટિનું કરે છે. નમસ્કાર અંગે પણ તેમની સ્થિતિ આવી જ હોય. છે, એટલે તેમણે વધારે સટ-વધારે અકસીર ઉપાય અજમાવવાની જરૂર રહે છે અને તે જ્ઞાનીઓના અભિપ્રાયથી મૂર્તિનું આલંબન છે.
બીજું, નામ કરતાં સ્થાપના વધારે બળવાન છે, એ. ભૂલવાનું નથી. એક વસ્તુનું માત્ર નામ લઈએ તે કરતાં તેની આકૃતિ, તેનું ચિત્ર કે તેની મૂતિ જોઈ હોય તે તેને સંસ્કાર આપણું મન પર વધારે ઊંડે પડે છે અને. તે આપણે સહેલાઈથી વિસરી શક્તા નથી.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂર્તિનું આલેખન
૧૧૩
એ તે સહુએ જોયું જ હશે કે બાળકોને મૂળાક્ષરે શીખવવા માટે સચિત્ર નકશાઓના ઉપયોગ કરવામાં આવે છે અને પ્રારંભનાં પાઠ્ય પુસ્તકામાં બને તેટલાં વધુ ચિત્રો આપવામાં આવે છે, કારણ કે તેથી ખાળકોને વસ્તુઓના ખાધ થવામાં ઘણી સહાય મળે છે.
વળી એ પણ સહુએ જોયુ હશે કે કથા-વાર્તાનાં જે પુસ્તકો સચિત્ર હાય તે બાળકાની, વિદ્યાર્થી એની, તેમજ પાઠકની વધારે પસંદગી પામે છે, કારણ કે તેના વડે તેમને મહત્ત્વની ઘટનાઓને તાદશ ચિતાર મળી રહે છે અને તેનાથી જ્ઞાનવૃદ્ધિ થતાં આનંદ આવે છે.
આજે વિજ્ઞાપન એટલે જાહેરાતની કળા ખૂબ વિકાસ પામી છે, તેમાં વસ્તુની છબીઓ, ચિત્રો કે આકૃતિઓ સિવાય બીજું શું હોય છે?
ચિત્રો કરતાં પણ મૂર્તિ કે પ્રતિમા મનુષ્યના મનમાં વધારે ઘે। સંસ્કાર પાડે છે. જેણે ઈલેારાનાં ગુફામ શિ જોયાં હશે અને તેની કૈલાસગુફા આદિનુ શિલ્પ ખારીકાઈથી નિહાળ્યુ હશે, તેને ખાતરી થશે કે મૂર્તિ અથવા પ્રતિમામાં ભાવાદ્દીપન કરવાની કેટલી શક્તિ રહેલી છે! યુરોપના પ્રસિદ્ધ શિલ્પકાર માઈકલ એન્જેલેએ બનાવેલી પ્રતિમાઓ જુએ તે એમ જ લાગે કે જીવંત વ્યક્તિએ સામે ઊભી છે અને તેમની સાથે વાતચીત કરીએ. ન્યુયે ના ખારામાં દાખલ થનાર સહુથી પહેલાં શું જુએ છે ? સ્વાતંત્ર્ય
<
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ દેવીનું ૬૦ ફુટ ઊંચું પૂતળું. અને તે પ્રેક્ષકનાં મનમાં અમેરિકન લેકની સ્વાતંત્ર્યભાવના માટે માનભર્યા વિચારો જગાડી જાય છે.
તાત્પર્ય કે ચિત્ર કરતાં પણ મૂર્તિ કે પ્રતિમામાં ભાવેદ્દીપન કરવાની શક્તિ ઘણી વધારે પ્રમાણમાં રહેલી છે અને તેથી જ જગતના પ્રત્યેક દેશમાં મહાપુરુષોનાં બાવલાં તથા કઈ પ્રેરણાદાયક ઘટનાઓનું શિલ્પ બનાવીને જાહેર સ્થાનમાં મૂકવામાં આવે છે. તેને જોઈને લેકે અનેક પ્રકારના બોધપાઠ ગ્રહણ કરે છે.
મૂર્તિનાં દર્શનને જડનાં દર્શન માનવા એ ભૂલભરેલું છે. મૂર્તિનાં દર્શન કરનારને એવી બુદ્ધિ હોતી નથી કે હું કઈ જડ વસ્તુનાં દર્શન કરું છું. એ તે એમ જ માને છે કે હું સાક્ષાત્ પ્રભુનાં દર્શન કરું છું, એટલે તેને ચિત્તપ્રસાદ તથા આત્મશુદ્ધિ વગેરેને લાભ અવશ્ય થાય છે.
જે આટલા ખુલાસાથી સંતોષ થતું ન હોય તે અમે આ મહાનુભાવેને પ્રેમપૂર્વક પૂછીએ છીએ કે તમારા ઘરમાં તમારા માતાપિતાને કઈ ફેટ છે ખરે? તેને જોઈને તમને કેવી બુદ્ધિ થાય છે ? શું એ વખતે તમે એમ માને છે કે આ એક જડ કાગળ છે અને તેના પર રંગની આછી–ઘેરી છાયા પડેલી છે? નહિ, નહિ, એ ફેટને જોઈને તમને એમ જ થાય છે કે “આ મારી માતા છે,” “આ મારા પિતા છે. અર્થાત તમે એક જડ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂર્તિનું આલંબન
૧૧૫ વસ્તુમાં માતૃત્વ અને પિતૃત્વને આરેપ કરો છો અને તેને પ્રત્યે સાક્ષાત્ માતાપિતા જેટલું જ માન દર્શાવે છે.
કઈ એમ કહેતું હોય કે “એ ફેટામાં અમે માતૃત્વ-પિતૃત્વને આરોપ કરતા નથી, તે એ વાત તદ્દન બેટી છે, કારણ કે કઈ એ ફેટાને તેડી નાખે, ભાંગી નાખે કે કચરાની ટોપલીને સ્વાધીન કરે તે તરત તેમને રોષ આવે છે અને એ વ્યક્તિને મારવા દોડે છે કે અન્ય પ્રકારે શિક્ષા કરે છે. આ સૂચવે છે કે એમાં પિતે મનથી માતૃત્વ-પિતૃત્વનું આરોપણ કરેલું જ છે.
મૂર્તિપૂજક વિરોધી સંપ્રદાયે મૂર્તિપૂજાની વિરુદ્ધ પ્રચાર કરવા છતાં આકૃતિ, ચિત્ર, સ્થાપના વગેરેને એક યા બીજા પ્રકારે સ્વીકાર કરે છે. મુસલમાને મૂર્તિપૂજાના કટ્ટર વિરોધી ગણાય છે. તેઓ પણ પત્થરની બનેલી મજીદને પવિત્ર માને છે અને હજ કરવા જાય છે, ત્યાં એક કાળા પથ્થરને ચુંબન કરી કૃતાર્થ થાય છે.
જડ પ્રતિમાનું આલંબન લેવાથી ચિત્તપ્રસાદ તથા આત્મશુદ્ધિ વગેરેને લાભ થાય નહિ, એમ માનનારે મહાભારતમાં વર્ણવેલા એકલવ્યનું દષ્ટાંત ધ્યાનમાં લેવા જેવું છે.
એકલવ્ય જાતને ભીલ હતા, પણ તેને ઉત્તમ પ્રકારની બાણવિદ્યા શીખવી હતી અને એવી વિદ્યા એ વખતે માત્ર દ્રોણાચાર્ય જ શીખવી શકે એમ હતા, પરંતુ દ્રોણચાયે તેને શૂદ્ર જાણીને શિષ્ય તરીકે સ્વીકાર કર્યો નહિ,
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ હવે શું કરવું ?” ખૂબ વિચાર કરતાં તેને એક ઉપાય સૂઝયો તે એ કે “ દ્રોણાચાર્યની પ્રતિમા બનાવી તેની પૂજા. કરવી અને તેની આગળ વિનયપૂર્વક બાણવિદ્યાને અભ્યાસ કરે.” એ ઉપાય અમલમાં મૂકતાં બાણવિદ્યામાં પ્રગતિ થવા લાગી અને આખરે તે અર્જુનને સમોવડિયે બન્યો.
પ્રકારની શારીની પાસે માત્ર એ મને
ઉતર તેમ
દ્રોણાચાર્યે એક્લવ્યની બાણવિદ્યાની ભારે પ્રશંસા સાંભળી, એટલે તે આશ્ચર્ય પામ્યાઃ “તેને આવી ઉત્તમ પ્રકારની બાણવિદ્યા કેણે શીખવી?” પછી તેમણે એક લવ્યને પિતાની પાસે બોલાવી વાત પૂછી. એકલવ્ય પ્રણામ કરીને કહ્યું: પૂજ્ય ગુરુદેવ ! એ આપની જ કૃપાનું ફળ છે,” પણ દ્રોણાચાર્યને ગળે એ વાત કેમ ઉતરે? તેમણે કહ્યું: “એ વાત માનવા ગ્ય નથી. મેં તને વિદ્યા કયાં. આપી છે ત્યારે એકલવ્ય તેમને જંગલમાં લઈ ગયે અને પોતે જે પ્રતિમાનું પૂજન કરતું હતું, તે બતાવીને કહ્યું કે “જુઓ, આપ અહીં સાક્ષાત્ બિરાજતા હતા અને તમારી પાસેથી પ્રેરણા મેળવીને જ મેં આ બાણવિદ્યાનેધનુવિદ્યાને અભ્યાસ કર્યો છે. આથી દ્રોણાચાર્યને ખાતરી થઈ કે એકલવ્યનું કહેવું સાચું હતું.
વર્તમાન કાલમાં પણ આવાં ઉદાહરણની ખેટ નથી. શ્રીરામકૃષ્ણ પરમહંસ કાલી માતાની મૂતિ આગળ બેસી રહેતા અને જાણે જીવતી માતા સામે બેઠી હોય તેમ મા મા” કહીને પોકારતા. તેમણે એ મૂર્તિને આલંબનથી
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂર્તિનું આલંબન અનેક પ્રકારની સિદ્ધિઓ મેળવી હતી, એ બીના જગજાહેર છે.
શ્રી જિનેશ્વરદેવની મૂર્તિ જોઈને ભાવિકનાં હૈયાં હરખે છે અને તેમાં શુભ ભાવની ભરતી થવા લાગે છે. આમ છતાં કઈ એમ કહેતું હોય કે અમને આ અનુભવ થતો નથી, તે ત્યાં મૂર્તિની નિરર્થકતા નહિ પણ તેમની ભાગ્યદશા મોળી સમજવી, તેમની કર્મબહુલતાને જવાબદાર ગણવી. અહીં અમને સંસ્કૃત ભાષાનું એક સુભાષિત યાદ આવે છે: 'पत्रं नैव यदा करीरविटपे दोषो वसन्तस्य किम् ? । उल्लूको न विलोक्यते यदि दिवा सूर्यस्य किं दूषणम् ? वर्षा नैव पतन्ति चातकमुखे मेघस्य किं दूषणम् ? यद् भाग्यं विधिना ललाटलिखितं देवस्य किं दुषणम् ? ॥
વસંત ઋતુનું આગમન થતાં બધાં વૃક્ષોને નવાં પાન આવે છે, પણ કેરડાને આવતાં નથી, ત્યાં શું વસંત ત્ર તુને દેષ સમજ? સૂર્યનો ઉદય થતાં અંધારું નાશ પામે છે અને બધા પ્રાણીઓ જોવાને શક્તિમાન થાય છે, પણ એ વખતે ઘૂવડ દેખી શકતું નથી, ત્યાં શું સૂર્યને દોષ સમજવો? મેઘ વરસવા લાગે છે અને સર્વત્ર પાણી પડે છે, પણ ચાતક પક્ષીના મુખમાં તેનાં શેડાં બુંદ પણ જતાં નથી, ત્યાં શું મેઘને દોષ સમજે? અને વિધિ તે સહુના કર્મ અનુસાર લલાટમાં લેખે લખે છે અને
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
શ્રી જિનભક્તિ-કપતરુ તેનું ફળ પ્રાણીઓને ભોગવવું પડે છે, ત્યાં શું દેવને દેષ સમજ ? તાત્પર્ય કે તેમાં વસ્તુને પિતાને જ દેષ છે, અન્યને નહિ.
કેટલાક કહે છે કે “જડ મૂર્તિમાં ભાવારોપણ કરી શકાય અને તેની સાથે જીવતા જે જ વ્યવહાર કરી શકાય, એ અમે માનીએ છીએ, પણ તેના નિમિત્તે કોઈ પણ પ્રકારની હિંસા થવી ન જોઈએ. શું “જૈન ધર્મ અહિં સાના પાયા પર રચાયેલે નથી ?” તેને ઉત્તર એ છે કે જૈન ધર્મ અહિંસાના પાયા પર રચાયેલું છે, પણ તેણે અહિંસાનું જ સ્વરૂપ માન્યું છે, તે આપણે બરાબર લક્ષમાં રાખવું જોઈએ.
તત્વાર્થાધિગમસૂત્રમાં કહ્યું છે કે “પ્રમત્તયોજન કાળ દચપળ ફિં-પ્રમત્તામાં રહેલા આત્મા વડે જીવેની જે હિંસા થાય તેને હિંસા સમજવી.” આ ફલિતાર્થ એ છે કે અપ્રમત્ત યેગમાં રહેલા આત્માઓને પણ હલન-ચલનાદિ, કેટલીક ક્રિયાઓ કરવી પડે છે અને તેથી અમુક પ્રાણીઓના પ્રાણનું વ્યપરપણ અવશ્ય થાય છે, પણ ત્યાં પ્રમત્તગ -પ્રમાદ નહિ હોવાથી કર્મનું બંધન થતું નથી. એટલે કે એ દેખાવ માત્રની હિંસા છે, સ્વરૂપ હિંસા છે, તેથી તેને નિષેધ ફરમાવવામાં આવ્યું નથી. જે એ નિષેધ ફરમાવવામાં આવે તે ગમનાગમનાદિ કોઈપણ ક્રિયા થઈ શકે નહિ અને ગુરુઓને વાંદવા તથા ઉપદેશ સાંભળવણ
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
મૂર્તિનું આલંબન જવું, સાધમિકેની ભક્તિ કરવી, દીક્ષા–મહત્સવમાં ભાગ લે વગેરે બધી જ ધાર્મિક ક્રિયાઓ બંધ થઈ જાય અને તેનું પરિણામ ઘણું અનર્થકારી આવે.
કેટલાક કહે છે કે “મૂર્તિપૂજા મહત્વની હોય તે તેનો જિનાગમાં ઉલ્લેખ કેમ નથી?”
આ પ્રશ્નનો ઉત્તર એ છે કે “મૂર્તિપૂજા અતિ મહત્વની છે અને તેના ઉલ્લેખો જેનાગમાં અનેક સ્થળે આવે છે. ભગવતીસૂત્રના વશમા શતકમાં જંઘાચારણ અને વિદ્યાચારણ મુનિઓ નંદીશ્વર દ્વીપ વગેરેમાં યાત્રા કરવા જાય છે, તેનું વર્ણન આવે છે, વળી તુંગિયા નગરીને શ્રાવકોએ જિનપ્રતિમા પૂજી એનું વર્ણન પણ તેમાં જ કરેલું છે. રાયપાસેણીયસૂત્રમાં સૂર્યાભદેવે અને જીવાભિગમ સૂત્રમાં વિજયદેવે પ્રતિમા પૂજ્યાને અધિકાર છે અને જ્ઞાતાસૂત્રમાં દ્રૌપદીએ જિનપ્રતિમાનું પૂજન કર્યાની હકીકત સ્પષ્ટ અક્ષરમાં જણાવેલી છે. આ રીતે બીજા પણ અનેક સૂત્રમાં જિનપ્રતિમાનું પૂજન કર્યાના પાઠો આવે છે કે જેની વિસ્તૃત નેંધ મૂર્તિપૂજ્ઞા વશ કવીન નિર' નામક બૃહદ્ ગ્રંથમાં મુનિશ્રી જ્ઞાનસુંદરજીએ કરેલી છે.
જે મૂર્તિપૂજા મહત્ત્વની ન હોય તે આટલી મૂર્તિઓ આટલાં મંદિરો અને આટલાં તીર્થો અસ્તિત્વમાં આવે શી રીતે? આ બધું કંઈ એકાએક ઊભું થઈ ગયું નથી, થઈ શકે નહિ. પ્રાચીન કાળથી મૂર્તિપૂજાની પરંપરા ચાલી
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ આવતી હતી, માટે જ તેનું નિર્માણ થયું અને તે આજ પર્યત ચાલુ રહ્યું.
ભારતીય ઈતિહાસના જાણીતા વિદ્વાન શ્રી રાખલદાસ બેનર્જીએ પ્રાચીન સાહિત્યનું અવલેકન કર્યા પછી એ અભિપ્રાય ઉચ્ચાર્યો છે કે “આજથી ૨૫૦૦ વર્ષ પૂર્વે જૈન ધર્મમાં મૂર્તિપૂજા વિદ્યમાન હતી.”
પ્રાચીન સંસ્કૃતિના અભ્યાસી શ્રીમાન કેશવ હર્ષદ પ્રવે પણ જાહેર કરેલું છે કે “કલિંગના શિલાલેખથી એ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે આજથી ૨૩૦૦–૨૫૦૦ વર્ષ પૂર્વે પણ જેનેમાં મૂર્તિપૂજાને વ્યાપક પ્રચાર હતા.”
પરંતુ હવે તે કાશી વિશ્વવિદ્યાલયવાળા છે. પ્રાણનાથ વિદ્યાલંકારને સૌરાષ્ટ્રમાંથી એક એવું તામ્રપત્ર મળી આવ્યું છે કે જે ૨૮૦૦ વર્ષથી પણ વધારે પુરાણું છે. અને જેમાં શ્રી ગિરનાર તીર્થ પર આવેલા શ્રી અરિષ્ટનેમિ ભગવાનના મંદિરને અમુક ગામ ભેટમાં આપ્યાને ઉલ્લેખ છે. વળી મેહન-જો-ડેરે વગેરેમાંથી મળી આવેલી પ્રાચીન મુદ્રાઓ વગેરે પણ જૈનમાં મૂર્તિપૂજા ઘણા પ્રાચીનકાળથી પ્રચલિત હેવાનું પૂરવાર કરે છે.
આમ જ્યારે મૂર્તિપૂજા યુક્તિયુક્ત છે. શાસ્ત્રસંમત છે અને પ્રાચીન પણ છે, ત્યારે તેની વિરુદ્ધમાં સૂર કઢ એ ક્યાં સુધી ઉચિત છે? તે સુજ્ઞજનોએ વિચારી લેવું.
શ્રી મંડન સૂત્રધારે રૂપાવતારના સાતમા અધ્યાયમાં નીચેને કલેક લખ્યું છે ?
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂર્તિનું આલંબન
૧૨૧ मुक्त्यर्थे विश्वमेतद् भ्रमति च बहुधा देवदैत्याः पिशाचा, रक्षो गन्धर्वयक्षो नरमृगपशवो नैव मुक्ति विजग्मुः । एकः श्रीवीतरागः परमपदसुखे मुक्तिमागें विलीनो, बन्धस्तेनाद्यजैनः सुरगणमनुजैः सर्वसौख्यस्य हेतुः ॥४॥
‘આ વિશ્વ બહુધા મુક્તિને અર્થે ભ્રમણ કરતું જણાય છે; પરંતુ તેમાંના દેવ, દૈત્ય, પિશાચ, રાક્ષસ, ગંધર્વો, યક્ષે, મનુષ્ય, મૃગે કે અન્ય પશુઓ તેમની આકૃતિમૂર્તિ પરથી મુક્તિમાં ગયા હોય એવું જણાતું નથી. માત્ર એક શ્રી વીતરાગની મૂતિ પરમપદનું સુખ આપનાર મુક્તિમાર્ગમાં વિલીન થઈ હોય એવું લાગે છે. તેથી સર્વ સુખના હેતુરૂપ આદ્યદેવ એટલે શ્રી રાષભદેવની મૂતિ દેવતાઓના સમૂહ અને મનુષ્ય વડે વંદવાને યોગ્ય છે.”
એક જૈનેતર કલાકારના મુખમાંથી નીકળેલા આ શબ્દો શું સૂચવે છે? ખરેખર ! જેને મોક્ષસુખની અભિલાષા છે કે વીતરાગતા કેળવવાને મને રથ છે, તેમણે તે આવી નિર્વિકાર સુંદર જિનમૂર્તિનું જ આલંબન લેવું જોઈએ.
જિનભૂતિ ભવસાગર તરવાનું એક અમેઘ સાધન હોઈને તેના નિર્માણ અને પ્રતિષ્ઠામાં અનંત પુણ્ય મનાયેલું છે. શ્રી હરિભદ્રસૂરિ આદિ આચાર્યોએ તે સ્પષ્ટ શબ્દોમાં જણાવ્યું છે કે પુણ્યના યોગે મનુષ્યની પાસે ધનવૃદ્ધિ થાય તે તેણે એ ધનને શુભ માગે વાપરવાનો સંકલ્પ કરે
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
શ્રી જિનભક્તિ-૩૯૫ત જોઈએ અને તેમાં પ્રથમ પસંદગી જિનમૂર્તિને આપવી જોઈએ; તાત્પર્ય કે તેણે શ્રી જિનેશ્વરદેવની નાની મેટી. સુંદર મૂર્તિઓ નિર્માણ કરાવવી જોઈએ. - જિનભૂતિ એ કેમ બનાવવી? તેનું વર્ણન ઠક્કર ફેરુએ. વલ્યુસાર (વાસ્તુવાર - પ્રકરણ)ને બીજા પ્રકરણમાં વિસ્તારથી કરેલું છે. તે સિવાય મંડન સૂત્રધારકૃત રૂપાવતારમાં વિશ્વકર્મારચિત દીપાવમાં, ભુવનદેવાચાર્ય કૃત અપરાજિત પૃચ્છામાં તથા માનસાર આદિ ગ્રંથોમાં પણ પ્રાપ્ત થાય છે.
જિનમૂતિઓ પદ્માસન કે અધ પદ્માસને બેઠેલી, તેમજ કાર્યોત્સર્વાવસ્થામાં ઊભેલી પણ હોય છે, આ બંને મૂર્તિઓ એક સરખી વંદનીય-પૂજનીય છે.
કેટલીક જિનમૂતિઓ પરિકરવાની હોય છે, એટલે કે તેની બંને બાજુ તથા ઉપર વિશિષ્ટ પ્રકારનું શિલ્પ હોય છે અને તેમાં છત્ર, તેરણ, ચામરધારી ઈન્દ્રો, માલા ધારણ કરનાર તથા વાજિંત્રે વગાડનાર દેવે, તેમજ કાઉસ્સગ્ન અવસ્થાએ ઊભેલી જિનપ્રતિમાઓ વગેરે હોય છે.. આ પરિકર બનાવવામાં કલાકારે પિતાની કલાને છૂટથી ઉપયોગ કરે છે, એટલે તે અતિ મનહર લાગે છે.
અહીં એ પણ જણાવવું જોઈએ કે જેમ મંત્રાદિમાં પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવે છે અને ત્યારથી તેમાં ચમત્કારિક તત્વ દાખલ થાય છે, તેમ મૂર્તિમાં પણ પ્રાણ
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩.
મૂર્તિનું આલંબન પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવે છે અને ત્યારથી તેમાં ચમત્કારિક તત્વ દાખલ થાય છે. જૈન પરંપરામાં આ પ્રાણપ્રતિષ્ઠાને વિધિને અંજનશલાકાને વિધિ કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તેમાં શલાકા (સળી) વડે મૂર્તિને અંજન કરવામાં આવે છે. આ વિધિ થયા પછી મૂતિને મંદિરમાં સ્થાપવામાં આવે છે અને તે વંદનીય તથા પૂજનીય ગણાય છે.
છેવટે જિનમૂર્તિની ભવ્યતાને એક શ્લેક રજૂ કરીને આ પ્રકરણ પૂરું કરીશું. किं कर्पूरमयं सुधारसमयं किं चन्द्ररोचिर्मयम् , किं लावण्यमयं महामणिमयं कारुण्यकेलिमयम् । विश्वानन्दमयं महोदयमय शोभामयं चिन्मयम् , शुक्लध्यानमयं वपुर्जिनपतेर्भूयाद् भवाऽऽलम्बनम् ॥
શું આ તે માત્ર કપૂરની બનેલી છે કે ચંદ્રના નિર્મલ કિરણોને એકત્ર કરીને બનાવેલી છે? શું આ તે જગતના સર્વ લાવણ્યને એકઠું કરીને ઘડેલી છે કે મહામણિઓનો સાર લઈને નિર્માણ કરેલી છે ? અથવા તે આ કરુણાદેવીની કીડાથી યુક્ત છે અને સમસ્ત આનંદમય, મહોદયમય, શોભાય તથા ચિશક્તિથી વિરાજિત છે. વિશેષ શું? શુકલ ધ્યાનમાં મગ્ન બનેલી શ્રી જિનેશ્વર દેવની મૂતિ ભવસાગરમાં પડી રહેલા પ્રાણીઓને આલંબન રૂપ થાઓ.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨] મંદિર અંગે કિંચિત્
એક ગામ કે નગરને જેટલી જરૂર જલાશયની છે, - જેટલી જરૂર શાળા અને દવાખાનાઓની છે, તેટલી જ જરૂર, બલકે તેથી પણ વધારે જરૂર ધર્મસ્થાનકની છે. મંદિરની છે. જલાશય જોઈતું જળ પૂરું પાડે છે; વેપારીઓના હાટ અનાજ, કરિયાણાં, ઘી, તેલ, શાક-ભાજી વગેરે પૂરાં પાડે છે. શાળામાં બાળકને વ્યાવહારિક શિક્ષણ આપે છે તથા દવાખાના રોગીઓની ચિકિત્સા કરે છે; તે જ રીતે ધર્મસ્થાન અને મંદિરે લોકોની ભાવના શુદ્ધ રાખે છે અને તેમનામાં કર્તવ્યબુદ્ધિ જાગૃત કરે છે.
પ્રાચીનકાળમાં કોઈ પણ નગર વસાવવાનું નકકી થતું, ત્યારે આ વસ્તુ ખાસ લક્ષમાં રાખવામાં આવતી અને તેથી લેકને ઘણો લાભ ઘટે. ખાસ કરીને દક્ષિણ ભારતમાં તે પ્રથમ વિશાળ મંદિર બાંધવામાં આવતું અને તેની આસપાસની જગામાં લેકેને વસાવવામાં આવતા. વળી નગરનાં નામે પણ મોટા ભાગે એ દેવમંદિર પરથી જ આપવામાં આવતાં. દાખલા તરીકે આજે જેને ત્રિચિનાપલ્લી કહેવામાં આવે છે, તેનું મૂળ નામ ત્રિચિનાપલી
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
મદિર અંગે કિ ચિત
૧૨૫
હતુ. એટલે કે ત્યાં ત્રણ જિનમ ંદિરને સુંદર સમૂહ હતા. રામેશ્વરમ્ વગેરે નામેા પણ એવી રીતે જ પડેલાં છે.
ભારતીય સંસ્કૃતિ એ વાસ્તવિકતાએ મંદિરની જ સંસ્કૃતિ છે. તેનાથી પ્રભુભક્તિને વેગ મળ્યો; ધબુદ્ધિ જાગૃત રહી; શિલ્પ, ચિત્ર, કાવ્ય, સગીત વગેરે કલાઓને ઉત્તેજન મળ્યું; તત્ત્વજ્ઞાનને વિકાસ થયા અને વિવિધ તીર્થોં અસ્તિત્વમાં આવ્યાં. જૈન, વૈદિક અને બૌદ્ધ એ ત્રણેય પરપરાએ તેમાં સારા રસ લીધે. તેમાં પણ જૈન પર'પરા અગ્રગણ્ય રહી. આજે ભારતવર્ષમાં ૩૬૦૦૦ ઉપરાંત જૈન મંદિરે છે, તેમાં કેટલાક તા શિલ્પ અને સ્થાપત્યના અદ્વિતીય નમૂનારૂપ છે, તેમજ ભવ્યતાથી ભરપૂર છે. આબુ-દેલવાડાનુ શિલ્પ જુઓ, રાજસ્થાન-રાણકપુરનુ' સ્થાપત્ય જુએ અને સૌરાષ્ટ્ર-શત્રુજ્યનાં મદિના સમૂહ જુઓ, તે મુખમાંથી પ્રશંસાનાં પુષ્પા ઝર્યા વિના રહેશે નહિ. દેશ અને પરદેશના જે પ્રવાસીએ આ મિ જુએ છે, તે જૈનેાની ધર્મભાવના અને કલાપ્રિયતાનાં મુક્ત કંઠે વખાણ કરે છે. આવાં 'શિ માટે આપણાં હૃદયમાં કેવા ભાવ હાવા જોઈએ, તે વિચારી જુએ.
કેટલાક કહે છે કે ‘ જૈનાએ પાતાના ઘણા પૈસા પાષાણુમાં જ નાખ્યો. તેમને આ શું સૂઝયું ?' પણ તેમને ખબર નથી કે એ પાષાણાએ પારસમણિનું કામ કર્યુ છે. તેના સહવાસમાં આવનારા પાપીઓને પવિત્ર મનાવ્યા.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
“૧૨૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ છે, પ્રમાદીઓને પુરુષાર્થી બનાવ્યા છે, મૂઢને વિવેકી બનાવ્યા છે અને અજ્ઞાનીઓને હૃદયમાં જ્ઞાનની તિ પ્રકાશિત કરી છે. અમે ખાતરીપૂર્વક કહીએ છીએ કે જૈનેતરને જૈન ધર્મની ગૌરવશાળી વસ્તુ પ્રથમ નજરે બતાવવી હોય તે તે જૈન મંદિરો છે, જૈન મંદિર છે, જૈન મંદિરો છે. તે પછી તેમાં ખર્ચાયેલું ધન સાર્થક જ માનવું રહ્યું.
અહીં એ પણ સ્પષ્ટતા કરી લઈએ કે જેને માત્ર મંદિર બંધાવીને જ બેસી રહ્યા નથી. તેમણે દયા અને દાનની સરિતાઓ પણ વહાવી છે અને એ રીતે લેકકલ્યાણની પ્રવૃત્તિઓમાં અને ફાળે પણ આપે છે. મેવાડ પર મુસલમાનોની ચડાઈ થઈ રાણા પ્રતાપ બહાદુરીથી લડયા, પણ ધન ખૂટયું, એ વખતે ભામાશાહે પિતાનું તમામ ધન તેમનાં ચરણે ધરી દીધું અને સ્વાતંત્ર્ય માટેની લડત ચાલુ રાખવાને અનુરોધ કર્યો. ભારતના અનેક ભાગમાં ભયંકર દુકાળ પડ્યો, અનાજ અદશ્ય થયું, એ વખતે જગડૂાહે પિતાના તમામ અન્નભંડાર લકો માટે ખુલ્લા મૂકી દીધા. આ ઉપરાંત જૈન ગૃહસ્થાએ અનેક અન્નસત્રો ચલાવીને ગરીબ-ગરબાને સહાય કરી છે અને સંકટના સમયે લેકેના પડખે ઊભા રહીને તેમને ઉગાર્યા છે. તેમને લોકોએ “મહાજન નું માનવંતુ બિરુદ આપ્યું, તેનું મુખ્ય કારણ તેમની લેકસેવા છે.
જે ઉપાસનામાં આગળ વધવા માટે મૂર્તિનું આલં
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંદિર અને કિંચિત
૧૨૭ બન સ્વીકારીએ, તે એ મૂતિને સ્થાપવા માટે તથા તેનું સંરક્ષણ કરવા માટે મંદિરોની આવશ્યકતા પણ સ્વીકારવી જ જોઈએ. મૂર્તિનું આલંબન સ્વીકારીએ અને મંદિરની આવશ્યક્તા ન સ્વીકારીએ તે એ એક પ્રકારની બેહુદી મનેદશા છે અને તે સુધારવી જ જોઈએ.
કેઈ એમ કહેતું હોય કે “ઘરના એક ખંડને અલગ કાઢી તેમાં મૂતિઓને રાખી શકાય છે અને તેનાં વંદનપૂજન કરી શકાય છે, પછી મેટાં મંદિરે બાંધવાની જરૂર શી? તે ગૃહ-મંદિરો અર્થાત્ ઘર-દહેરાસરોની કેટલીક મર્યાદા છે કે જેનાથી સુજ્ઞજનેએ પરિચિત થવાની જરૂર છે.
વઘુસારના બિંબપરીક્ષા પ્રકરણમાં કહ્યું છે કેપા––ા , તંતમય વિત્તસિદિય ના હિમાં अपरिगरमाणाहिय, न सुन्दरा पूयमाण गिहे ॥
જે પ્રતિમા પાષાણની, લેપની, કાષ્ટની, હાથીદાંતની, ચિત્રામણની, પરિકરરહિત તથા અગિયાર આંગળ કરતાં ઊંચી હોય તે ઘરમાં રાખીને પૂજવી સારી નહિ.” इक्कगुलाइ पडिमा, इक्कारस जाव गेहि पुइजा । उड्ढं पासाइ पुणो, इअ भणियं पुव्वसूरीहिं ॥
“ઘર-દહેરાસરમાં એક આંગળથી તે અગિયાર આંગળ સુધીની ઊંચી મૂર્તિ પૂજવા લાયક છે અને અગિયાર
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
- શ્રી જિનભક્તિ-ક૫તર આંગળથી વધારે ઊંચી હોય તે મંદિરમાં પૂજવા લાયક છે, એમ પૂર્વાચાર્યોએ કહ્યું છે.'
વળી શ્રીસકલચંદ્ર ઉપાધ્યાયે પ્રતિષ્ઠાક૯૫માં કહ્યું
मल्ली नेमी वीरो, गिहभवणे सावएण न पुइजइ । इगबीसं तित्थयरा, संतिगरा पुइआ वंदे ॥
ઓગણીસમા તીર્થકર શ્રી મલ્લિનાથ, બાવીશમાં તીર્થકર શ્રી નેમિનાથ અને વીસમા તીર્થકર શ્રી મહાવીર સ્વામી, એ ત્રણ તીર્થકરોની મૂર્તિ શ્રાવકે ઘરમાં પૂજવી જોઈએ નહિ; બાકીના એકવીશ તીર્થકરોની મૂતિ ઘર-દહેરાસરમાં રાખીને વંદતા-પૂજતાં શાંતિ કરનારી થાય છે.”
અહીં પ્રશ્ન થ સ્વાભાવિક છે કે શ્રી મલ્લિનાથ આદિ ત્રણ તીર્થકરની પ્રતિમા ઘર-દહેરાસરમાં કેમ રાખી ન શકાય ?’ તેના ઉત્તરમાં શાસ્ત્રકારોએ જણાવ્યું છે કેनेमिनाथो वीरमल्लिनाथो वैराग्यकारकाः । त्रयो ये भवने स्थाप्या, न गृहे शुभदायकाः ॥
શ્રી નેમિનાથ, શ્રી મહાવીર સ્વામી અને શ્રી મલ્લિનાથ એ ત્રણે તીર્થકરો વૈરાગ્યને ઉત્પન્ન કરનારા છે; તેથી એ ત્રણેની મૂર્તિ જિનભવનમાં સ્થાપવી શુભકારક છે, પણ ઘર-દહેરાસરમાં સ્થાપવી શુભકારક નથી.”
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંદિર અંગે કિંચિત
૧૨૯ આ વચને ગૃહસ્થસુખની અપેક્ષાએ કહેવાયાં છે, બાકી તે દરેક તીર્થકરની મૂર્તિ વૈરાગ્યને ઉત્પન્ન કરનારી છે, એવી અમારી સમજ છે.
શાસ્ત્રને આદેશ આ પ્રકારનું હોવાથી ભાવિક ગૃહસ્થ અગિયાર આંગળથી ઓછી એવી સપરિકર એકવીશ તીર્થ કરે પૈકી એક કે વધારેની ધાતુની મૂર્તિઓ ઘર-દહેરાસરમાં રાખે છે અને તેને વંદે-પૂજે છે. ઘર-દહેરાસરની પ્રતિમાને ભક્તિચૈત્ય કહેવામાં આવે છે.
અહીં મંદિર શબ્દથી સંઘમંદિર સમજવું કે જેને જિનચૈત્ય, જિનભવન, જિનાલય, જિનપ્રાસાદ, વસતિ કે દહેરાસર કહેવામાં આવે છે.
જિનમંદિરને ભવ્ય બનાવવા માટે વીશ જિનાલય, બાવન જિનાલય અને બહેતર જિનાલય એમ ત્રણ પ્રકારની રચના થાય છે.
પ્રમાણપત બંધાયેલા સુંદર જિનમંદિરમાં પ્રથમ ગર્ભગૃહ (ગભારે), પછી ગૂઢમંડપ, પછી ત્રિકમંડપ, પછી રંગમંડપ અને પછી ચૌકીમંડપ હોય છે. મંડપના સ્થ સાદા તથા કતરણીવાળા એમ બંને પ્રકારના હોય છે, પરંતુ તેના ઘુમ્મટમાં કંઈક કારીગરી અવશ્ય હેય છે.
મંદિર એ દેવને ભજવાનું સ્થાન છે, એટલે તે સ્વચ્છ અને સુંદર હોવું જોઈએ. જે મંદિર સ્વચ્છ ન હોય
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ તે ઉપાસકના મનમાં ભાલ્લાસ જાગે નહિ. જે મંદિર સુંદર ન હોય તે તેના પ્રત્યે જોઈએ તેવું આકર્ષણ થાય નહિ. આ તકે અમને લખતાં આનંદ થાય છે કે જૈન મંદિર સ્વચ્છ પણ હોય છે અને સુંદર પણ હોય છે. છેડા વખત પહેલાં જ હિદુ એન્ડોમેન્ટ કમીશનના પ્રમુખ શ્રી રામસ્વામી આય્યરે કહ્યું હતું કે હું આખા યે ભારતવર્ષમાં ફર્યો, પણ જૈન મંદિરમાં જેવી સ્વચ્છતા, સુઘડતા અને પવિત્રતા જોઈ તેવી અન્ય કોઈ મંદિરમાં જઈનહિ.” ગુજરાતના મહાકવિ નાનાલાલે ઘણાં વર્ષો પહેલાં એક પારેષમાં કહ્યું હતું કે “જૈન મંદિરો એટલે સુંદરતાની સાક્ષાત્ મૂર્તિ. તે ભારતભૂમિને અપૂર્વ શણગાર છે.”
આ મંદિરના રક્ષણની જવાબદારી આપણે શિરે છે.
મંદિર એ આપણા પૂર્વજો તરફથી મળેલે અમૂલ્ય વારસો છે, એટલે તેનું રક્ષણ બરાબર કરવું જોઈએ અને તેને કઈ પણ પ્રકારની ક્ષતિ ન પહોંચે તે ખાસ જેવું જોઈએ. આ શબ્દો અમે એટલા માટે લખીએ છીએ કે આજે જીર્ણોદ્ધારના નામે ઘણા મંદિરોની મૌલિકતા નષ્ટ થઈ રહી છે અને આરસના સ્થભે તથા કતરણી પર ચુનાના કુચડાએ ફેરવવામાં આવે છે તથા તેને ગમે તેમ રંગવામાં આવે છે.
વિશેષ દિલગીરીની વાત તે એ છે કે સોમપુરા શિલ્પી કે જેમના પર આપણું મંદિર નિર્માણને મુખ્ય આધાર છે, તે ઓછા થતા જાય છે અને જે વિદ્યમાન છે,
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંદિર અને કિંચિત
૧૩૧ તેઓ પણ શિલ્પશાસ્ત્રને ઊંડો અભ્યાસ કરતા નથી, એટલે કેટલીક વાર છબરડા વળે છે અને મંદિરમાં દોષ દાખલ થઈ જાય છે. આથી સોમપુરા મિસ્ત્રીઓનું સંગઠન કરીને તેમને ઊંચે લાવવાનો પ્રયત્ન કરે જોઈએ.
જે જિનભક્તિ–જિને પાસનાની જ્યોત અંતરમાં જગાવવી હોય તે આ મંદિરને આંખની કીકી કરતાં પણ વધારે વહાલાં ગણવાં જોઈએ અને તે માટે ગમે તે ભેગ આપવાની તૈયારી રાખવી જોઈએ.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩] દેવ-દર્શન
૧-દેવદર્શનની આવશ્યકતા
ઉપાસનારૂપી ઉદ્યાનની યથેચ્છ ખીલવણું કરવા માટે દેવદર્શનની ક્રિયા જલનીકનું-પાણીના મોટા ધેરિયાનું કામ કરે છે, તેથી જ અનુપમ સુખની આશા-અભિલાષા રાખનાર દરેક આત્માએ તેને આશ્રય લે યોગ્ય છે. અન્ય રીતે કહેવું હોય તે એમ પણ કહી શકાય કે વાડ વિના વેલે ચડતો નથી, તેમ દેવદર્શનની ક્રિયાને આશ્રયલીધા વિના ભક્તિ, આરાધના કે ઉપાસનારૂપી ભવ્ય ભુવનમાં પ્રવેશ કરી શકાતું નથી અને તેમાં જે ઉચ્ચ કોટિને સાત્વિક આનંદ-રસ રહેલે છે, તે માણી શકાતું નથી. આ જ કારણે અમે પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં દેવ-દર્શન અંગે કેટલીક વિવેચના કરવા ધારી છે. ૨-દેવ-દર્શનને અર્થ
પ્રથમ દેવદર્શનને અર્થ સમજીએ, જેથી તે અંગેની વિવેચના સમજવામાં સરળતા રહેશે. દેવ એટલે અષ્ટમહા પ્રાતિહાર્યયુક્ત, અઢાર દેષરહિત, ચેત્રીશ અતિશયવંત,
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવ-દન
મહામહિમાશાળી પરમ વીતરાગ એવા શ્રી જિનેશ્વરદેવ. તેએ નામ-સ્થાપના-દ્રવ્ય અને ભાવ એ ચાર નિક્ષેપે જગતમાં જયવતા વતે છે; એટલે તેમની સ્થાપનારૂપે ગૃડચૈત્ય કે સંઘમ'દિરમાં જે મૂતિ પ્રતિષ્ઠિત થયેલી હાય, તેને જ સાક્ષાત્ શ્રી જિનેશ્વરદેવ સમાજવાના છે. તેમની સમીપે જઈ ને તેમનું મુખ નિહાળવું, તેમનાં અગાનું ભાવપૂર્વક નિરીક્ષણ કરવું તથા અંતરંગ આનંદ પ્રગટ થાય, તે પ્રમાણે “ મારું આજે અહાભાગ્ય, મારી આજે ધન્ય ઘડી કે જેથી મારા તારક પરમાત્માનાં મને સાક્ષાત્ દર્શન થયાં.” આવા પવિત્ર ભાવ સાથે તેમની સ્તુતિ-સ્તવના કરવી, એ દેવદર્શીન શબ્દના ભાત્રા છે. આત્મકલ્યાણના અભિલાષી આત્માએ નિર'તર દેવદન કરે અને આ પ્રમાણે પવિત્ર ભાવના ભાવે, એ ધ–આરાધનાનું પ્રાથમિક મુખ્ય અંગ છે.
૧૩૩
૩-દેવદર્શનના મહિમા
દેવદનને મહિમા ઘણા છે અને તે વિધવિધ રીતે ગવાયા છે. જેમકે
પ્રભુ દરિસણ સુખસ ́પદા, પ્રભુ દરિસણ નવનિધ;
પ્રભુ દરિમણથી પામિયે, સકલ પદારથ સિદ્ધ.
6
પ્રભુનું દર્શન સુખ–સ'પદા સમુ` છે. પ્રભુનું દર્શન
નવનિધિ જેવું છે. પ્રભુનું દર્શન કરવાથી આ જગતના સકલ પદાર્થો નિશ્ચયપૂર્વક પામી શકાય છે.’
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ કલ્પતરુ
ત્રિભુવનનાયક તું ધણી, મહા માટે મહારાજ; માટે પુણ્યે પામિયેા, તુમ દન હું આજ. • હે દેવ ! તુ ં તે સ્વંગ, મર્ત્ય અને પાતાળ એ ત્રણે લેકના નાયક છે—નાથ છે, અને એ રીતે આ લેકમાં સહુથી મેટ મહારાજા તું જ છે. બળદેવ, વાસુદેવ તથા ચક્રવતી વગેરે તારી આગળ કઈ વિસાતમાં નથી. તારાં દર્શીન તે સુલભ કેમ હાય ? હતભાગી હીનભાગીને તે એ થતાં જ નથી. જેનું મેરુ પુણ્ય હોય તેને જ એ પ્રાપ્ત થાય છે. આજે તારાં દર્શન થયાં, એટલે હું માનું છું કે મારું પુણ્ય પણ મેાટુ' જ હશે.'
આજ મનેરથ સિવ ફળ્યા, પ્રકયા પાપ કરમ ક્રૂરે ટળ્યા, નાઢા ૮ હે પ્રભુ! ! આજે તારાં દર્શન થવાથી મનના સ મનેરથા ફળ્યા, પુણ્યના કલ્લેલ પ્રકટા, પાપકમે દૂર થય અને દુઃખને ઉત્પન્ન કરનારા સર્વે ઉપસગે નાસી ગયા એમ માનું છુ.’
૧૩૪
પુણ્યકલ્લાલ; દુઃખદ દેલ.
પાંચમ કાળે પામવા, દુલ્લહા પ્રભુદેદાર; તે પણ તારા નામને, છે સેટ આધાર,
૮ હે પ્રભુ ! આ પાંચમ કાળમાં તમારા મુખનાં સાક્ષાત્ દન થવાં તા દુર્લભ છે; પરંતુ તમારા નામને –તમારી સ્થાપનાને અમને મેટ આધાર છે, એટલે કે તેનું આલખન પામીને અમે ભવસાગર જરૂર તરી જઈશું.”
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
દેવ-દર્શન
दर्शनं देवदेवस्य दर्शनं पापनाशनम् । दर्शनं स्वर्गसोपानं, दर्शनं मोक्षसाधनम् ॥
દેવના દેવ એટલે દેવાધિદેવ. તેમનાં દર્શન ઘણું ફલદાયી છે. પ્રથમ તે એ દર્શન પાપાને નાશ કરે છે, એટલે કે આપણામાં જે અભ્યતર અશુચિ હોય, મલિનતા હય, અશુભ કર્મને સંચય હોય, તેને દૂર કરી દે છે અને એ રીતે આપણને પવિત્રતાના પથ પર ચડાવી દે છે. બીજુ એ દર્શન સ્વર્ગના સોપાન સમું છે, એટલે કે તેનાથી સ્વરૂપી મહેલનાં પગથિયાં સડસડાટ ચડી શકાય છે અને ત્યાં જે અનુપમ ભેગસામગ્રી છે, તેને ઉપભોગ કરી શકાય છે. ત્રીજું એ દર્શન મેક્ષનું પણ ઉત્તમ સાધન છે, એટલે કે તેનાથી સર્વ એક્ષપ્રાપક સામગ્રી પ્રાપ્ત થાય છે અને તેના આધારે મોક્ષ પામી શકાય છે.”
अद्याभवत् सफलता नयनद्वयस्य,
देव ! त्वदीयचरणाम्बुजवीक्षणेन । अद्य त्रिलोकतिलक प्रतिभासते मे,
संसारवारिधिरयं चुलुकप्रमाणः ॥ “હે દેવ ! આજે તારા ચરણરૂપી કમળાનાં દર્શનથી મારા બંને નેત્રની સફલતા થઈ. તાત્પર્ય કે મેં આજ સુધી ઘણું રમણીઓનાં રૂપ નિહાળ્યાં, ઘણા નાટક-સિનેમા ખેલતમાશા જોયા, ઘણાનાં છિદ્ર જોયા કે ઘણી જાતના
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
અપવિત્ર પદાર્થો નિહાળ્યા. એ કંઈ નેત્રાની સફલતા ન કહેવાય, કારણ કે એના પરિણામે અશુભ કર્મના બંધ થયા અને તેનાં માઠાં ફળે. મારે અવશ્ય ભોગવવા પડશે; પરંતુ આજે તારાં પવિત્ર ચરણકમળનાં દર્શન થયાં, તેથી મારુ પાપ નાશ પામ્યું, તેને જ હું અને નેત્રેની સફલતા માનું છું. વળી હે ત્રિલેાકના તિલક સમાન દેવાધિદેવ ! તમારા દનથી મને મોટામાં મેટો લાભ એ થયેા કે જે સ ંસાર વિરાટ્ વારિધિ જેવા–સમુદ્ર જેવા લાગતા હતા, તે હવે ખાબા જેવા લાગે છે. તાત્પર્યં કે હવે તેને પાર કરી જવાનું કામ જરાયે મુશ્કેલ લાગતું નથી.'
धन्या दृष्टिरियं यया विमलया दृष्टो भवान् प्रत्यहं धन्याऽसौ रसना यया स्तुतिपथं नीतो जगदवत्सलः । धन्यं कर्णयुगं वचोऽमृतरसं पीतं मुदा येन ते, धन्यं हृत् सततं च येन विशदस्त्वन्नाममन्त्रो धृतः ||१३||
6
હે દેવ ! તે જ દૃષ્ટિને ધન્ય છે કે જેના વડે આપ દરરોજ નિ લતાપૂર્ણાંક દેખાયા. તે જ રસનાને-ચિલ્લાને ધન્ય છે કે જેણે જગત્વસલ એવા આપની દરરોજ સ્તુતિ કરી. તે જ કાનના યુગલને ધન્ય છે કે જેણે અમૃત ઝરતાં આપનાં વચનોને રાજ આનદથી પીધાં, અને તે જ હૃદયને ધન્ય છે કે જેણે સતત આપના નામરૂપી નિળ મંત્રને ધારણ કર્યાં.' તાત્પ કે ચક્ષુએ વડે પ્રભુને નિહાળવા, જીભ વડે તેમના ગુણ ગાવા, કાન વડે તેમને ઉપદેશ
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
દેવ-દર્શન સાંભળ અને મને વડે તેમના મંત્રનું સ્મરણ કરવું, એ જ જીવનની સાચી સફલતા છે” दिढे तुह मुहकमले, तिनि विणिवाई निरवसेसाई । दारिदं दोहग्गं, जम्मंतरसंचियं पावं ॥
હે ભગવાન્ ! આપનું મુખકમળ જોતાં મારી ત્રણ વસ્તુઓ સર્વથા અંત પામી છે. દરિદ્રતા, દુર્ભાગ્ય અને પૂર્વજન્મનાં સંચિત કરેલાં સઘળાં પાપો.” અહીં વિચારવાનું એ છે કે દરિદ્રતા અને દુર્ભાગ્ય -નાશ પામે તથા આત્માની કદમ કદમ પર કદર્થના કરનાર સર્વ કર્મો દૂર થઈ જાય તે પરિણામ શું આવે ? દરિદ્રતા નાશ પામતાં સંપત્તિ આવે, દુર્ભાગ્ય નાશ પામતાં સૌભાગ્ય આવે અને પૂર્વસંચિત કર્મોને અમુક અંશે નાશ થતાં સ્વર્ગ સુખ મળે તથા સર્વાશે નાશ થતાં મોક્ષસુખ મળે. મનુષ્યને આથી બીજું શું જોઈએ ?
શ્રી જિનેશ્વર દેવના દર્શનનો આ મહિમા જાણ્યા પછી કેને એમનાં દર્શન કરવાની ઉત્સુકતા નહિ થાય ? કિને એમનાં દર્શન કરવાની તત્પરતા નહિ જાગે ? જે મનુષ્યમાં બેડી પણ સમજણ હશે, ડહાપણને અંશ હશે, તે તે એમનાં દર્શન કરવાને અવશ્ય ઉત્સુક થશે, અવશ્ય તત્પર થશે. ૪-દેવ-દર્શન આગળ જગતની તમામ વસ્તુઓ તુચ્છ
જેઓ દેવ-દર્શનને મહિમા સમજ્યા છે, તેમને દેવ
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
શ્રી જિનભક્તિ-કલપત
દનમાં અપૂર્વ આનંદ આવે છે અને તેની આગળ જગતની તમામ વસ્તુ તુચ્છ લાગે છે.
એક જૈન મહિષ એ કહ્યું છે કે
सार्वभौमोऽपि मा भुवं त्वदर्शनपराङ्मुखः । त्वद्दर्शनपरस्वान्तः, त्वच्चैत्ये विहगोऽप्यहम् ।।
· હે નાથ ! આપના દર્શનથી રહિત ચક્રવિત થવાનું મળે તે . પણ મારે તેને ખપ નથી; પરંતુ આપના દર્શનમાં તત્પર અંતઃકરણવાળા હું આપના ચૈત્યને વિષે રહેવાવાળુ પક્ષી થાઉં તે પણ સારું !' તાત્પ કે ત્યાં રાજ આપનાં દર્શન તે થાય !
જ્યારે દેવ—દન માટે આપણી સમજ-આપણી ભાવના આ પ્રકારની થાય, ત્યારે સમજવું કે આપણે ભક્ત, આરાધક કે ઉપાસકની કેડિટમાં આવ્યા છીએ અને હવે આપણુ કલ્યાણ બહુ દૂર નથી.
પ-દેવ-દનની ટેવ પાડવી જોઈએ
પ્રાતઃકાલમાં ઊડીને સીધે ચાના પ્યાલે ગટગટાવવે, ખટી કે સીગારેટ ફૂંકવી અને હાથમાં વમાનપત્ર લેવુ, એ અના સંસ્કાર છે, પશુ આપણા દેશ અને સમાજના દુર્ભાગ્યે આજે આ સંસ્કાર પ્રબળ બનતા જાય છે અને જેમની ગણના માગેવાન, ધનિક કે શિક્ષિતવમાં થાય છે, તે એને દિન-પ્રતિદિન વધુ ને વધુ અપનાવી રહ્યા છે. આપણે
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવ-દશન
૧૩૯
પ્રાચીન સંસ્કાર એ હતો કે પ્રથમ પ્રભુસ્મરણ–પ્રભુનાં દર્શન, પછી બીજી બધી વાત; વળી નાહ્યા–ધોયા સિવાય મુખમાં કઈ ચીજ નખાય નહિ, ત્યાં આજે આ સ્થિતિ પ્રવર્તે છે.
ટેવ કે આદત એક વાર પડી તે પડી, પછી તે એ જીવનનો એક ભાગ બની જાય છે, એટલે સહેલાઈથી છૂટતી નથી, છૂટવી બહુ મુશ્કેલ લાગે છે, તેથી આવી ટેવ કે આદત પડે તે પહેલાં ચેતવું જોઈએ. આ બાબતમાં માબાપ તથા વડીલેની જવાબદારી પણ ઓછી નથી. તેઓ જે આ પ્રમાણે વર્તતા હોય, તે બાળકો પણ તેમનું અનુકરણ કરવાના અને એની પરંપરા ચાલવાની. જે માબાપ કે વડીલે આવી ટેવ કે આદતથી મુક્ત હોય તે તેમણે પિતાનાં બાળકોને આવી ટેવથી બચાવી લેવાં જોઈએ.
અમે અનુભવથી જોયું છે કે બાળકને નાનપણથી દેવદર્શન કરવાની ટેવ પાડવામાં આવે તે તેઓ રોજ દેવ-દર્શન કરવા જાય છે, પણ મેટો ઉંમર થયા પછી એ બાબતની ટેવ પાડવી મુશ્કેલ બને છે. તેથી સમજુ માબાપોએ પિતાના બાળકને નાનપણથી જ દેવ-દર્શનની ટેવ પાડવી જોઈએ.
પ્રાત:કાલમાં વહેલા ઊડી, પંચ-પરમેષ્ટિનું સમરણ કરી, આવશ્યક કિયા અર્થાત્ રાત્રિક પ્રતિકમણ કર્યા પછી તરત નજીકના જિનમંદિરે જઈ દેવ-દર્શન કરવાં જોઈએ. કદાચ તેમ ન બન્યું તે પછીથી પણ દેવ-દર્શન જરૂર કરી લેવા, પરંતુ ભજનના સમય પહેલાં તે તે કરી લેવાં જ જોઈએ.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
"૧૪૦
શ્રી જિનભકિત-કલ્પતરુ ૧૭–દેવ-દર્શનને વિધિ
જિનમંદિરે જવાને વિધિ એ છે કે જે રાજા હોય તે છત્ર-ચામર વગેરે રાજઋદ્ધિ ધારણ કરીને ઉત્તમ વચ્ચે, આભરણ, અલંકાર વગેરેથી સુશોભિત થઈને, ચતુરંગી સેના સાથે સર્વ પ્રકારે વાજિંત્ર, મહાજન વગેરે લેકને સાથે લઈને, ઘણું દાન દેતે મંદિર ભણી જાય. જે મંત્રી કે મહાન ત્રાદ્ધિવંત હોય તે પણ યોગ્ય ઠાઠમાઠથી જાય અને સામાન્ય વૈભવવાળે હોય તે પિતાની શક્તિ અનુસાર આડંબર-શભા કરીને મિત્ર, પુત્ર વગેરે પરિવારને સાથે ને લઈને શ્રી જિનમંદિરે જાય.
ત્યાં જઈને પાંચ અભિગમ (મર્યાદા)પાલન કરે. તે આ પ્રમાણે
(૧) પુષ્પ, તંબેલ વગેરે સર્વ સચિત્ત દ્રવ્યને ત્યાગ કરે. (૨) મુગટ સિવાયનું સર્વ પહેરી રાખે અને મુગટને ત્યાગ કરે. (૩) એક પહોળા ઉત્તમ વસ્ત્રનું ઉત્તરાસંગ કરે. (૪) શ્રી જિનપ્રતિમાનું દર્શન થતાં જ બે હાથ જોડી મસ્તકે લગાડી “નમે જિણાણ” એ પ્રમાણે બેલે. તથા (૫) શ્રી જિનેશ્વર દેવનાં દર્શન વગેરેમાં મનની સ્થિરતા કરે.
સામાન્ય લેકે માટે દેવદર્શનને વિધિ આ પ્રમાણે સમજે –
(૧) પ્રયમ ઘરથી સ્વચ્છ વસ્ત્ર પહેરીને સાથે ચેખા, બદામ, સાકર, ફળ, નૈવેદ્ય વગેરે લઈને જિનમંદિરે જવું. તેમાં એટલું દાન રાખવું કે કઈ વસ્તુ ખરાબ આવી ન
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવ-દર્શન
૧૪,
જાય. “આ તે ચાલશે” એમ માનીને ખરાબ વસ્તુને ઉપયોગમાં લેવાથી એક પ્રકારની આશાતના થાય છે અને તેનું વાસ્તવિક ફળ મળતું નથી. જે વસ્તુ ત્રિભુવનતિલક દેવને ચડાવવા માટે લઈએ તે શુદ્ધ અને બને તેટલી ઉત્તમ હોવી જોઈએ.
(૨) મંદિરના દ્વારે પહોંચતાં “નિસહી” કહેવું, એટલે ત્યારથી ઘર, વ્યવહાર, વ્યાપાર કે રાજકારણ વગેરે સંબંધી વાતને નિષેધ સમજ. તાત્પર્ય કે ત્યાર પછી, પિતાનું લક્ષ સાંસારિક બાબતે પરથી ઉઠાવી લઈને દેવદર્શનમાં કેન્દ્રિત કરવું. આ વખતે મંદિર, તેની મરામત, તેને રક્ષણ વગેરે સંબંધી જરૂરી વાર્તાલાપ કરી શકાય.
(૩) પછી પ્રભુનું દર્શન થતાં જ અંજલિબદ્ધ નમસ્કાર કરે અને “નમે જિણાણું” એવું પદ કહેવું. આ વખતે પુરુષોએ પ્રભુની જમણી બાજુ અને સ્ત્રીઓએ ડાબી બાજુ ઉભા રહેવું અને બને ત્યાં સુધી એક બીજાને સંઘટ્ટો ન થાય તે જોવું. મંદિરમાં ભીડ વધારે હોય તે ડી વાર બાજુએ ઊભા રહીને અનુકૂળ સમયની રાહ જોવી, પણ ધકા-મૂકકી કરીને તેમાં દાખલ થવું નહિ અને ભક્તિનું વાતાવરણ ડહોળવું નહિ.
(૪) ત્યાર પછી ભગવાનને મૂળ ગભારો કે જે સમવસરણના સ્થાને ગણાય છે, તેની જમણી બાજુથી ત્રણ પ્રદક્ષિણા દેવી અને મધ્ય દ્વારે આવી જિનમંદિરની મરામત,
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
શ્રી જિનભક્તિ-કપતરુ વ્યવસ્થા વગેરેને વિકલ્પ ટાળવા રૂપ બીજી “નિસહી” કહેવી તથા અર્ધવતન નમસ્કાર કરે.
(૫) ત્યારપછી સ્થિરતાથી ઊભા રહીને બે હાથ જોડી ભાવભરી સ્તુતિ કરવી.
(૬) પછી પાટ અથવા પાટિયા પર ચોખાની ત્રણ નાની ઢગલી કરવી, તેના ઉપર બીજના ચંદ્રમાની આકૃતિ કરવી અને નીચેના ભાગમાં સ્વસ્તિક અર્થાત્ સાથિયે કરે. એ વખતે નીચે પ્રમાણે ભાવના ભાવવી –
દર્શન જ્ઞાન ચારિત્રના, આરાધનાથી સાર; સિદ્ધશિલાની ઉપરે, હો મુજ વાસ શ્રીકાર. ૧ ચિહું ગતિ–ભ્રમણ સંસારમાં, જન્મમરણ જંજાલ પંચમ ગતિવિણ જીવને, સુખ નહિ વિહું કાલ. ૨ અક્ષત સ્વસ્તિક પૂરતાં, શી જિન આગળ સાર, અક્ષત ફળને પામિયે, અક્ષય સુખ દાતાર. ૩
(૭) પછી સ્વસ્તિક પર ફળ મૂકવું અને અક્ષય અનંત સુખના ધામરૂપ મેક્ષસુખનું ફળ માગવું. તેમજ સિદ્ધશિલા ઉપર નિવેદ્ય મૂકી અણહારી પદની માગણી કરવી. મોક્ષસુખની માગણી એ નિદાનબંધન અર્થાત નિયાણું નથી.
(૮) ત્યારબાદ દ્રવ્યપૂજાને નિષેધરૂપ ત્રીજી “નિસહી” બોલી પંચાંગ પ્રણિપાતપૂર્વક ચૈત્યવંદન કરવું. તે અંગે આગળ વિસ્તૃત વિચારણુ આવવાની છે, એટલે અહીં તેનું વિવેચન કરતા નથી.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] પૂજનની આવશ્યકતા
મહાપુરુષોએ કહ્યું છે કે – पूज्यपूजा दया दानं, तीर्थयात्रा जपस्तपः । श्रुतं परोपकारश्व, मत्र्यजन्मफलाष्टकम् ॥
(૧) પૂજ્યની પૂજા, (૨) દયા, (૩) દાન, (૪) તીર્થયાત્રા, (૫) જપ, (૬) તપ, (૭) શાસ્ત્રને સ્વાધ્યાય અને (૮) પરોપકાર, એ માનવજીવનરૂપી વૃક્ષનાં આઠ મધુર ફળે છે.” કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જેના જીવનમાં આ આઠ વસ્તુઓ જેવામાં આવે, તેનું જ જીવન સફળ સમજવું અને બાકીનાનું નિષ્ફળ સમજવું.
કેટલાકને અહીં પ્રશ્ન થવાનો કે “પૂજ્યની પૂજાને પહેલી કેમ મૂકી? શું દયા, દાન, તીર્થયાત્રા વગેરે કરતાં પણ તેનું મહત્ત્વ વધારે છે ?” પરંતુ તેમણે સમજવું જોઈએ કે મહાપુરુષે દીર્ઘ અનુભવના અંતે હિતબુદ્ધિથી કેટલાક શબ્દો ઉચ્ચારે છે, એટલે તેમાં ભારોભાર સત્ય ભરેલું હોય છે. જે પ્રથમ પ્રયાસે આ શબ્દોનું રહસ્ય સમજવામાં ન આવે તે મધ્યસ્થ ભાવે ઊંડું ચિંતન કરવું, પણ તેમાં સંદેહ રાખે નહિ.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪.
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પત આ લેક પર ચિંતન-મનન કરતાં અમે એટલું સમજ્યા છીએ કે એંજિન વિના ગાડી ચાલે નહિ, તેમ પૂજ્યની પૂજા વિના સકિયાઓ ચાલે નહિ, ગતિમાન થાય નહિ. વળી આ બધી સક્રિયા પૂજ્ય પુરુષેએ જ પ્રબોધેલી છે, એટલે તેમના પ્રત્યે શ્રદ્ધા-આદર-માનની લાગણી હોય તે જ આ કિયાઓ પ્રત્યે શ્રદ્ધા-આદર–માનની લાગણી ઉદ્ભવે અને તેને અમલમાં મૂકવાની ઈચ્છા જાગૃત. થાય.
અહીં પૂજ્ય શબ્દથી દેવ અને ગુરુ અભિપ્રેત છે. દેવ એટલે અરિહંતદેવ, જિનેશ્વરદેવ ગુરુ એટલે પંચમહાવ્રતધારી ત્યાગી મહાત્મા. જે ગુરુ શબ્દને સામાન્ય અર્થમાં ગ્રહણ કરીએ તે માતા, પિતા, વડીલે, વિદ્યાગુરુ, કલાગુરુ તથા જ્ઞાતિના વડેરાઓને પણ તેમાં સમાવેશ થાય. પૂજ્ય એટલે પૂજવાને ગ્ય, આદર-માન આપવાને યોગ્ય, સત્કાર-સન્માન કરવાને ગ્ય. જેઓ પૂજ્ય પ્રત્યે પૂજ્યભાવ દર્શાવતા નથી, તેમને માટે નૈતિક, ધાર્મિક તેમજ આધ્યાત્મિક પ્રગતિનાં દ્વાર બંધ થઈ જાય છે અને અંધારામાં અથડાવાને વખત આવે છે. વ્યવહારમાં પણ મુરબ્બીઓ-વડીલે પ્રત્યે આદરમાન ન બતાવનારને ઘણું સહન કરવું પડે છે અને આખરે તેમની પ્રતિષ્ઠાને નાશ થાય છે. જે મહાનુભાવના જીવનમાં સુદેવ અને સુગુરુની પૂજાનું સ્થાન નિયમિત હોય છે, તેના જીવનમાં વિનય, વિવેક વગેરે સદ્દગુણ અવશ્ય પ્રગટ થાય છે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજનની આવશ્યકતા जिनेन्द्रपूजा गुरूपर्युपास्तिः, सत्त्वानुकंपा शुभपात्रदानम् । गुणानुरागः श्रुतिरागमस्य, नृजन्मवृक्षस्य फलान्यमूनि ।।
જિનપૂજા, ગુરુસેવા, જીવદયા, સુપાત્રદાન, ગુણાનુરાગ તથા આગમશ્રવણ, આ મનુષ્યભવરૂપી વૃક્ષનાં ફળે છે.”
મહાપુરુષનાં અન્ય વચને પણ સાંભળે. તેઓ કહે છે – पूजामाचरतां जगत्त्रयपतेः सङ्घार्चनं कुर्वताम् , तीर्थानामभिवन्दनं विदधतां जैनं वचः श्रुण्वताम् । सद्दानं ददतां तपश्च चरतां सत्त्वानुकम्पाकृतां, येषां यान्ति दिनानि जन्म सफलं तेषां सुपुण्यात्मनाम् ॥
“જે પુણ્યશાલી પુરુષના દિવસે ત્રણ જગતના નાથ એવા શ્રી જિનેશ્વરેની પૂજા કરવામાં, સંઘનું અર્ચન કરવામાં, સુપાત્રદાન દેવામાં, તપશ્ચર્યા કરવામાં અને પ્રાણીઓ પ્રત્યે અનુકંપા આચરવામાં જાય છે, તેમને જન્મ સફલ છે.”
અહીં એટલું વિચારવાનું કે જેને દેવે તથા દાનવો. પણ પૂજતા હોય, તે કેવા પ્રભાવશાળી, કેવા સમર્થ, કેવા ઉત્તમ હોય? આપણે પણ તેમને પૂજીને કૃતાર્થ થઈએ. દેવે તથા દાન આપણા કરતાં શક્તિ-સામર્થ્યમાં વિશેષ છે, એટલે તેમનું અનુસરણ કરવામાં આપણી લઘુતા નથી.
૧૦
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
શ્રી જિનભક્તિ-પત કદાચ લઘુતા થતી હોય તે તે પણ સારા માટે જ છે, એટલે તે માટે સંકેચ પામવાની જરૂર નથી. જેઓ લઘુતાને ધારણ કરે છે, તે જ આખરે પ્રભુતાને પામે છે અને સર્વ વડે આદર પામે છે. મણિ, મેતી, રત્ન વગેરે લઘુ હોવાથી જ શિર પર ધારણ કરાય છે. જો તે શિલા જેવડાં મેટાં હતા તે તેમને કેણ ધારણ કરત?
પાંચ પ્રકરણ ગ્રંથના પ્રણેતા શ્રીમાન ઉમાસ્વાતિ મહારાજ તત્ત્વાર્થભાષ્યમાં ફરમાવે છે કે – अभ्यर्चनादर्हतां मनःप्रसादस्ततः समाधिश्च । तस्मादपि निःश्रेयसमतो हि तत्पूजनं न्याय्यम् ॥
શ્રી અરિહંત દેવનું પૂજન કરતાં ચિત્તની વૃત્તિઓ નિર્મળ થાય છે; ચિત્તની વૃત્તિઓ નિર્મળ થતાં સમાધિને લાભ થાય છે, અને સમાધિને લાભ થવાથી નિઃશ્રેયસની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી તેમનું પૂજન કરવું એગ્ય છે.'
થોડાં વિવેચનથી આ વસ્તુ વધારે સ્પષ્ટ થશે. જેમ કત ફળનુંચૂમાં નાખવાથી પાણીમાં રહેલે મલ-કચરો દૂર થાય છે અને તે નિર્મળ–સ્વચ્છ બની જાય છે, તેમ વીતરાગ અરિહંતદેવનું પૂજન કરવાથી હૃદયમાં રહેલે રાગદ્વેષરૂપી મલ–-કચરો દૂર થાય છે અને તેથી ચિત્તની વૃત્તિઓ નિર્મળ બને છે. આને જ મન પ્રસાદ સમજવાને
કતકલને ગુજરાતી તથા હિંદી ભાષામાં નિર્મલી કહેવામાં આવે છે.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજનની આવશ્યકતા
જેમને વીર થયે અને પ્રાપ્ત
છે. આ મન પ્રસાદ પ્રાપ્ત થતાં સમાધિ અર્થાત ચિત્તરવાચ્ય ઊભું થઈ મશઃ શુક્લ ધ્યાન સુધી પહોંચાય છે કે જ્યાં વિકલ્પનું શમન થઈ જાય છે અને માત્ર સ્વરૂપમણ અવસ્થાને જ અનુભવ થાય છે. આ અનુભવ કરનાર કે જેમને વીતરાગ અથવા જીવનમુક્ત કહેવામાં આવે છે, તેઓ જીવન પૂર્ણ થયે અક્ષય-અનંત સુખનું ધામ સમા મોક્ષ, નિર્વાણ કે નિઃશ્રેયસને પ્રાપ્ત કરે છે. આમ અક્ષય-અનંત સુખની પ્રાપ્તિમાં જિનપૂજન પ્રથમ પગથિયું હઈને તે અવશ્ય કરવા યંગ્ય છે.
કેટલાક કહે છે કે મેક્ષ કેણે દીઠો ? અને તે કયારે મળે? અમારે તે આ ભવનું સુખ જોઈએ છે. શું જિનેશ્વરદેવની પૂજાથી એ સુખ મળશે ખરું?” તેને ઉત્તર એ છે કે જ્ઞાનીઓએ મોક્ષ દીઠેલે છે, અને તે યુક્તિસિદ્ધ છે, તેથી જ તેઓ તેની હિમાયત કરે છે. વળી મેક્ષ મળવાને આધાર આપણે પિતાની યેગ્યા પર છે. જે આપણે યોગ્ય થઈએ તે મોક્ષ તત્કાલ મળે, પણ અત્યંત અફસની વાત છે કે આપણે તે માટે યોગ્ય થતા નથી તથા તે અંગે જેવો અને જેટલે ખત પ્રયાસ કરવો જોઈએ, તે કરતા નથી. એગ્યતા કેળવ્યા વિના શાળાનું પ્રમાણપત્ર પણ મળતું નથી, તે મેક્ષ જેવી મહાન વસ્તુ ક્યાંથી મળે?
આ ભવનું સુખ એટલે પત્ની, પુત્ર-પુત્રીઓને ચરિવાર, પૈસો, અધિકાર વગેરે. પરંતુ આ સુખ તે તૃણના
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
શ્રી જિનભક્તિ-કલપતરામ અગ્રભાગ પર રહેલ ઝાકળના બિંદુ જેવું છે. તે ક્યારે ખરી પડે-નાશ પામે ? તે કહેવાય નહિ. તાત્પર્ય કે પત્ની અણધારી ગુજરી જાય છે, પુત્ર-પુત્રીઓને પરિવાર ના પામે છે. પૈસે એકાએક ચાલ્યા જાય છે અને અધિકાર ઘડીકમાં ઝુંટવાઈ જાય છે.
એક વાર હીટલરની હાક વાગતી હતી અને મુસોલેનીને પ બેલ બરાબર ઝીલતું હતું, પણ તેમના આખરી હાલ કેવા થયા? સર્વ અધિકાર ચાલ્યા ગયે અને ભૂંડા મતે મરવું પડયું. તાત્પર્ય કે આ જાતનાં સુખે પર આધાર રાખનાર ગમે ત્યારે દુ:ખમાં આવી પડે છે અને તેમાં સબડ્યા કરે છે. તેથી શ્રી જિનેશ્વરદેવ પાસેથી આવાં તુચ્છ-ક્ષણિક સુખની અપેક્ષા રાખવી ઉચિત નથી, જે કે શ્રી જિનેશ્વરદેવની અનન્ય ભાવે પૂજા કરતાં પાપનો નાશ થાય છે અને પુણ્યને ઉદય થાય છે, એટલે સર્વ પ્રકારનાં દુન્યવી સુખે આવી મળે છે, પણ સમજુ-શાણુ મનુષ્યએ તેમાં લેપાવું જોઈએ નહિ. રાજા કુમારપાળે પૂર્વ ભવમાં માત્ર પાંચ કેડીનાં ફ્લેથી. જ નિરાશ ભાવપૂર્વક શ્રી જિનેશ્વરદેવનું પૂજન કર્યું હતું, તે તેમને વર્તમાન ભવમાં અઢાર દેશનું રાજ્ય મળ્યું, પરંતુ તેઓ તેમાં લેપાયા નહિ. તેમણે તે ધર્મકરણ જ ચાલુ રાખી અને પરમાર્વતની પદવી પ્રાપ્ત કરી પિતાનું જીવન સાર્થક કર્યું.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજનની આવશ્યકતા
૧૪૯ “જિનપૂજન કયારે કરવું જોઈએ?” તેને ઉત્તર એ છે કે ઉત્સગ માર્ગે પ્રાતઃ, મધ્યાહન અને સાયંકાળ, એ ત્રણ સંધ્યા વખતે કરવું જોઈએ અને અપવાદ માગે તે પિતાની આજીવિકાને વાંધે ન આવે એ પ્રમાણે પોતાને અનુકૂળ નિશ્ચિત સમયે કરી શકાય. તે અંગે શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ પૂજાપંચાશકમાં કહ્યું છે કેसो पुण इह विन्नेओ, सझाओ तिन्नि ताव ओहेण । वित्तिकिरिआअविरुद्धो, अहवा जो जस्स जावइओ ॥
“તે પૂજાને કાળ ઉત્સર્ગથી ત્રણ સંધ્યાને જાણ અથવા અપવાદથી આજીવિકાના સાધનભૂત રાજાની નેકરી, સેવા, વેપાર વગેરે કાર્યોને વધે ન આવે તેમ, જેને જેવી અનુકૂળતા હોય તે પ્રમાણે જાણ.'
અહી એટલી સ્પષ્ટતા આવશ્યક છે કે પ્રાતઃકાળે વસ્ત્રાદિની શુદ્ધિપૂર્વક વાસક્ષેપ પૂજા કરવાની હોય છે, સંધ્યા સમયે સુગંધી ધૂપ અને દીપાદિક વડે પૂજા કરવાની હોય છે અને મધ્યાહૂન કાળે સુગંધી જળ, ચંદન, પુષ્પ, ધૂપ, દીપ, અક્ષત, ફળ અને નૈવેદ્ય વડે અષ્ટપ્રકારી પૂજા કરવાની હોય છે, એટલે મધ્યાહન પૂજા મુખ્ય પૂજા છે. આ પૂજા સમયની અનુકૂળતા મુજબ સવારથી માંડીને મધ્યાહન સુધીમાં ગમે ત્યારે કરી શકાય છે.
ત્રિકાલજિનપૂજાનું ફળ શાસ્ત્રોમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે –
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
શ્રી જિનભક્તિ-ક૫ત जो पुयइ तिसंज्झ, जिणि दरायं तहा विगयदोस । सो तइयमवे सिज्झइ, अहवा सत्तठमे जम्मे ॥
જે ભવ્યાત્મા રાગ-દ્વેષથી રહિત એવા જિનેશ્વર પરમાત્માની ત્રણે સંધ્યાએ પૂજા કરે છે, તે ત્રીજે ભવે અથવા સાતમે કે આઠમા ભવે સિદ્ધિગતિને પામે છે.” जिनस्य पूजनं इन्ति, प्रातः पापं निशाभवम् । आजन्म विहित मध्ये, सप्तजन्मकृतं निशि ॥
પ્રાતઃકાળે કરેલું શ્રી જિનેશ્વરનું પૂજન રાત્રિએ કરેલાં પાપોનો નાશ કરે છે, મધ્યાહૂનકાળે કરેલું શ્રી જિનેશ્વરનું પૂજન આખા જન્મમાં કરેલા પાપ નાશ કરે છે, અને સંધ્યા સમયે કરેલું પૂજન સાત ભવનાં કરેલાં પાપને નાશ કરે છે.
તાત્પર્ય કે પાપને નાશ કરવા માટે તથા ઉત્તરેત્તર આત્મશુદ્ધિને લાભ પ્રાપ્ત કરવા માટે જિનપૂજન અતિ આવશ્યક છે અને તેથી દરેક મુમુક્ષુએ તે નિત્ય-નિયમિત અવશ્ય કરવું જોઈએ.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫] સાત પ્રકારની શુદ્ધિ
જેનાથી ક્રિયા શુદ્ધ, સુદર, પવિત્ર અને પ્રશસ્ત અને તેને શુદ્ધિ કહેવામાં આવે છે. ખાસ કરીને ધાર્મિક તથા આધ્યાત્મિક ક્રિયાઓમાં શુદ્ધિ પર ખૂબ ભાર મૂકવામાં આવે છે, કારણ કે તે વિના ઉક્ત ક્રિયાએ પેાતાનુ પૂરેપુરું ફળ બતાવવાને સમર્થ થતી નથી.
શ્રી જિનેશ્વરદેવનું પૂજન એ એક ધાર્મિક ક્રિયા છે, એટલે તેમાં શુદ્ધિ ખરાબર જળવાવી જોઈ એ. આ શુદ્ધિ સાધનભેદથી સાત પ્રકારની છે, તે માટે ‘શુદ્ધિઃ સુવિધા હાર્યા, શ્રી પુજ્ઞનળે' એ વચના પ્રમાણુરૂપ છે. આ સાત શુદ્ધિનાં નામેા શાસ્ત્રકારોએ નીચે પ્રમાણે જણાવ્યાં છે :
वपुश्च वसनं चैव, मनोभूमिस्तथैव च । पूजोपकरणं न्यायं द्रव्यं विधिक्रिया तथा ॥
"
અંગવસન મન ભૂમિકા, પૂજાપગરણ સાર; ન્યાયદ્રવ્ય વિધિશુદ્ધતા, શુદ્ધિ સાત પ્રકાર.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
શુદ્ધિ સાત પ્રકારની છે: (૧) અંગશુદ્ધિ, (૨) વશુદ્ધિ, (૩) મન:શુદ્ધિ, (૪) ભૂમિશુદ્ધિ, (૫) પૂજોપકરણશુદ્ધિ, (૬) દ્રવ્યશુદ્ધિ અને (૭) વિધિશુદ્ધિ.
આ સાત પ્રકારની શુદ્ધિનું સ્વરૂપ ખરાબર સમજવામાં આવે, તે માટે અહીં તેનું વિસ્તૃત વિવેચન કરીશુ. ૧-અંગશુદ્ધિ
૧૫૨
અગશુદ્ધિ એટલે પૂજા કરનારના અંગની–કાયાની શુદ્ધિ. તે મુખ્યત્વે સ્નાનથી થાય છે. શાસ્ત્રામાં ‘સમ્યક્ નાતોષિતે હારે' એવા શબ્દો આવે છે, તે પરથી એમ સમજવાનું કે ગૃડસ્થ ઉપાસકે જિનપૂજા કરવાના અવસર થાય, ત્યારે પ્રથમ સ્નાન કરવું જરૂરી છે.
સ્નાન કરવાના હેતુ એ છે કે શરીર મલમૂત્રથી ખરડાયેલુ. હાય, દુગંધી વાયુના સ`ચાર વગેરેથી મલિન થયેલુ' હાય કે સ્ત્રીની શય્યા આદિના યાગથી અપવિત્ર થયેલુ. હાય, તે શુદ્ધ થાય. શ્રી જિનેશ્વરદેવની કાય:-શ્રી જિનેશ્વરદેવની મૂર્તિ અતિ પવિત્ર છે. તેને અપવિત્ર શરીરે અડવાના આપણા આચાર નથી.
સ્નાન એ પ્રકારનાં છે : એક દ્રવ્યસ્નાન અને બીજુ ભાવસ્નાન. તેમાં પાણીથી સ્નાન કરવુ, તે બ્યસ્નાન કહે. વાય છે અને અહીં મુખ્યત્વે તેના જ અધિકાર છે.
દ્રવ્યસ્નાનના એ પ્રકારે છેઃ દેશસ્નાન અને સસ્તાન. તેમાં ઝાડો-પેશાબ કરી શુદ્ધિ કરવી, દાંત સાફ કરવા, જીભ
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત પ્રકારની શુદ્ધિ
૧૫૩ ઉપરથી ઉલ ઉતારવી, હાથ-પગ-મુખ વગેરે વાં, કે ગળા કરી મુખ સાફ કરવું, એ બધાં દેશ-સ્નાન કહેવાય છે અને સમસ્ત શરીરે સ્નાન કરવું એ સર્વ–સ્નાન કહેવાય છે.
નીતિકારોને મત એવો છે કે “સ્નાન કરતી વખતે તદ્દન નગ્ન થવું નહિ. એક વસ્ત્ર તે અવશ્ય પહેરવું.” આપણા દેશમાં આ નિયમને અમલ મોટા ભાગે થાય છે, પણ કેટલાક દેખાદેખીથી આ નિયમનો ભંગ કરવા લાગ્યા છે, એટલે આટલું સૂચન છે.
સ્નાનને મુખ્ય આશય શરીરને મલરહિત કરવાને છે, એટલે બરાબર ચાળીને ન્હાવું જોઈએ.
સ્નાન કર્યા પછી જરા કર્કશ અને પાણી ચૂસી લે તેવા શુદ્ધ વસ્ત્ર વડે શરીર લૂછવું, પછી પલાળેલું વસ્ત્ર એટલે કે પંચિયું છેડીને ઊનની કાંબળી કે શણનું વસ ધારણ કરવું અને પગનાં તળિયાં કેરાં કરીને, પવિત્ર સ્થાનકે ઉત્તરાભિમુખ ઊભા રહીને, પૂજા માટેનાં વા ધારણ કરવાં. ૨–વસ્ત્રશુદ્ધિ
જૈન શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે – विशुद्धि वपुषः कृत्वा, यथायोग्यं जलादिभिः । धौतवस्त्रं वसीत द्वे, विशुद्धे धूपधूपिते ॥
જળ વગેરેથી શરીરથી ગ્ય શુદ્ધિ કરીને ધેયેલાં
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
અને ધૂપથી ધૂપેલાં એવાં એ વિશુદ્ધ વસ્ત્રો (પૂજા કરવા માટે ) ધારણ કરવાં. ’
જો પૂજાનાં કપડાં મેલાં, દુધવાળાં કે અશુદ્ધ હાય તા સ્નાન નિષ્ફળ જાય છે; માટે અહી. ધેાયેલાં, ધૂપથી વાસિત કરેલાં અને વિશુદ્ધના નિર્દે શ છે. એ વસ્ત્રો પુરુષાની અપેક્ષાએ સમજવાં. એક ધોતિયુ અને બીજુ ઉત્તરાસ’ગ.. સ્ત્રીઓને ત્રણ વસ્ત્ર ધારણ કરવાના આદેશ છે: ચણિયા, સાડી અને કંચુકી.
પૂજા માટે જે વસ્ત્ર વાપરીએ, તે બીજાનું પહેલુ હાય તે ચાલે નહિ. ખીજાનાં વાપરેલાં વસ્ત્ર વાપરવા જતાં તેની વૃત્તિએની આપણને અસર થાય છે અને તે જો ખરાબ હોય તે આપણું કામ બગાડી નાખે છે. વળી આરોગ્યની દૃષ્ટિએ પણ બીજાનાં વાપરેલાં વસ્ત્રો વાપરવાં ચેગ્ય નથી. કેને કઈ જાતના રોગ હોય તે શું કહી શકાય ? જો કદાચ ચેપી રોગ હોય તે તે તરત જ લાગુ પડી જાય અને શરીરની ખરાબી કરી નાખે. આવાં કારણેસર ખીજાનું વાપરેલું વસ્ત્ર પૂજામાં વાપરવું નહિ, એવા નિયમ પ્રચલિત થએલે છે. મધ્યકાલીન યુગની એક અતિહાસિક ઘટના આ વસ્તુ પર સુદર પ્રકાશ પાડે છે.
પરમાત મહારાજા કુમારપાળ નિયમિત જિનપૂજ કરતા અને તે વખતે દુકૂળ એટલે ખાસ બનાવટનાં રેશમી ઝીણાં વસ્ત્રાના ઉપયેગ કરતા. એક વાર તેમનું આ વસ્ર
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત પ્રકારની શુદ્ધિ
૧૫૫ બાહુડ મંત્રીના નાના ભાઈ ચાહડે વાપર્યું, તે જોઈને. મહારાજાએ કહ્યું કે “હવે આ વસ્ત્ર મારે ચાલશે નહિ, માટે નવું વસ્ત્ર આપે.”
બાહડ મંત્રીએ કહ્યું : “મહારાજા! નવું વસ્ત્ર તે . તત્કાળ મળવું મુશ્કેલ છે, કારણ કે એ તે સવા લાખ દ્રવ્યના મૂલ્યથી બંધેરી નગરીમાં નીપજે છે. વળી આપ બીજનું વાપરેલું વસ્ત્ર વાપરતા નથી, તે આવું વસ્ત્ર ત્યારે રાજા પ્રથમ વાપરીને તુચ્છકારીને પછી જ બહારગામ જવા દે છે.”
મહારાજાએ કહ્યું : “હમણું ને હમણાં બંરી નગ રીને રાજા પાસે માણસ મોકલી વગર વાપરેલું એક દુકૂળ મંગાવે.”
એ હુકમને તરત અમલ થયે, પણ વગર વપરાચેલું દુકૂળ મળ્યું નહિ, એટલે મહારાજા કુમારપાળે કેપયમાન થઈને બહાડ મંત્રીને નંબરી નગરી પર ચડાઈ કરવાનો હુકમ આપે.
મંત્રીએ ૧૪૦૦ સાંઢણીઓ ઉપર બબ્બે સુભટોને બેસાડીને પ્રયાણ કર્યું અને રાત્રિના સમયે બંબારી નગરીને ઘેરી લીધી, પણ તે રાત્રિએ ૭૦૦ કન્યાઓના વિવાહ હતા, એટલે રાત્રિ પસાર થવા દઈને સવારે હમલે કર્યો અને જેના પર નગરીના રક્ષણને મુખ્ય આધાર હતા, તે કિલે. જીતી લીધો.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલપતરુ
ક્રૂડમાં સાત ડ સેાનયા અને અગિયારસે અવા લીધા તથા કિલ્લાને જમીનદોસ્ત કરી, મહારાજાની આણુ પ્રવર્તાવી. પછી ૭૦૦ સાળવીઓને મહાત્સવસહિત પાટણ લાવ્યા. મહારાજાએ આ સાળવીને સુંદર દુકૂળ તૈયાર કરવાની આજ્ઞા ફરમાવી ને રાજ પૂજન વખતે નવું જ દુકૂળ વાપરવા લાગ્યા.
૧૫૬
આજે દહેરાસરમાં પૂજાનાં વસ્ત્રોના જથ્થા રાખવામાં આવે છે અને તેને સહુ ઉપયેાગ કરે છે, પરંતુ તેને અપવાદમાગ સમજવા. ઉત્સર્ગ માગે તા દરેકે પેાતાને માટે પૂજાનાં વસ્ત્રોની જોડ અલગ રાખવી જોઈએ.
અહી પ્રસ’ગવશાત્ એ પણ જણાવી દઈએ કે દહેરાસરમાં પૂજાનાં વસ્ત્રોના જે જથ્થા રાખવામાં આવે છે, તેને ઘેાડા થોડા દિવસના અંતરે ધોઈ નાખવા જોઈએ તથા તેમાં જે ધોતિયાં તથા ઉત્તરાસ`ગ વગેરે ફાટી ગયાં હાય, તેને અલગ કાઢી નાખવાં જોઈએ.
જો પૂજાનાં વસ્ત્રોની જોડ જુદી રાખીએ તે બા બ્લેકમાં કરેલા નિયમોનું પાલન આપોઆપ થાય છે.
પૂજા માટેનાં વસ્ત્રો અને ત્યાં સુધી શ્વેત રાખવાં જોઈએ. શ્રી નિશીથસૂત્ર વગેરેમાં ઉદાયન રાજાની રાણી પ્રભાવતી વગેરેનાં પૂજાનાં વસ્ત્રો શ્વેત કહેલાં છે, તેમજ શ્રાદ્ધનિકૃત્યમાં પણ ‘ સૂચવચનિબંસળા ’પદ્મથી શ્વેત વસ્ત્ર પહેરવાનુ સૂચન છે. રંગની અસર મનુષ્યના શરીર અને
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત પ્રકારની શુદ્ધિ
મન પર અવશ્ય થાય છે. તેમાં શ્વેત રંગ સાત્ત્વિકતાને વધારનારે છે, એટલે તેને અહી નિર્દેશ છે, એવી અમારી સમજ છે. અપવાદમાગે તે રાતાં, પીળાં વગેરે શુભ વસ્રો. પણ વાપરી શકાય. શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ પૂજાષાડશકમાં આ ખુલાસા કરેલા છે. પૂજામાં સુતરાઉ વચ્ચે ઉપયેગમાં લેવાતાં હોય તે રાજે રાજ પાણીથી શુદ્ધ થવાં જોઈએ. શણુ–રેશમ વગેરે વસ્રોમાં આ નિયમનું પ્રયાજન નથી.
૩-મનઃશુદ્િ
મનઃશુદ્ધિ એટલે મનની શુદ્ધિ, ચિત્તની શુદ્ધિ, ભાવની શુદ્ધિ, અથવા તેા વૃત્તિએ અને વિચારોની શુદ્ધિ તે ન હેાય તે અંતર શુદ્ધિ થતી નથી અને પરિણામે પવિત્ર થઈ ને પૂજન કરવાના સિદ્ધાંત સચવાતુ નથી.
૧૫૭
એક લાટાને બહારથી ખરેાખર માંજેલા હાય, પણ અંદરથી સાફ કરેલા ન હેાય તે એ શુદ્ધ કહેવાશે ખરે ? અથવા એક મકાન બહારથી ધાયેલુ હોય અને તેના પર સુંદર રંગ-રોગાન કરેલા હાય, પણ તેની અંદરની દીવાલેા ધૂણી- ધૂમાડાથી કાળી પડી ગયેલી હાય અને તેના એરડા કે ચેાગાનામાં ફૂડો-કચરા જમા થયેલા હાય, તેા શુ એ મકાનને શુદ્ધ-સ્વચ્છ કહેવાશે ખરું ? તાપ કે ખાદ્યશુદ્ધિ સાથે આંતરિક શુદ્ધિ ભળે તેા જ શુદ્ધિની ક્રિયા પૂરી થઈ ગણાય છે અને તેને જ વાસ્તવિક શુદ્ધિ કહેવામાં આવે છે. અંગશુદ્ધિ અને વસ્ત્રશુદ્ધિ એ બાહ્યશુદ્ધિ છે. તે એટલા
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
શ્રી જિનભક્તિ—કલ્પતરુ
માટે જ કરવામાં આવે છે કે મનઃશુદ્ધિમાં ઉપકારક થાય. હવે જે મન:શુદ્ધિ જ ન કરીએ તે એ અને શુદ્ધિએ નિરક કરે, માટે મનને શુદ્ધ કરવા તરફ પૂરેપૂરું લક્ષ આપવું ઘટે છે. અંગ પર પૂજાનાં વસ્ત્રો ધારણ કરીએ અને મનમાં સંસાર–વ્યવહારની ગડમથલ ચાલતી હેાય, એ એક પ્રકારની વિસંવાદી સ્થિતિ છે, એને ચલાવી લઈ શકાય જ નહિ. વેશ લઈએ તે પૂરેપૂરા ભજવવા' એવી લેકોક્તિ છે, તે અનુસાર પૂજાનાં વસ્ત્રો પહેર્યાં, એટલે પૂજાને યાગ્ય વિચારા જ કરવા ઘટે, પણ તેથી વિરુદ્ધ કેઈ પણ વિચારો કરવા ઘટે નહિ.
વીતરાગ એવા શ્રી જિનેશ્વરદેવની પૂજા કરવાનો મૂલ હેતુ તેા એ છે કે તેમના જેવા પવિત્ર થવું, તેમના જેવા સંયમી થવું, તેમના જેવા ચારિત્રશીલ થઈને આત્મકલ્યાણ સાધવું અને વીતરાગષદે પહેાંચવું; એટલે તેમના પૂજનસમયે મનને મલિન કરનારા સવ વિચારે ોડી દેવા જોઇ એ અને ચિત્તવૃત્તિને પૂજન પ્રત્યે જ કેન્દ્રિત કરવી જોઈ એ.
કેટલાક કહે છે કે ‘ આ બધુ સમજીએ છીએ ખરા, પણ મટ જેવુ મન ઠેકાણે રહેતું નથી. ખાસ કરીને પૂજા-પાઠ કરવા બેસીએ છીએ, ત્યારે દુનિયાભરના વિચાર। આવવા લાગે છે અને તે ચિત્તને ડામાડોળ કરી મૂકે છે. તે શુ કરવું ? ’ તેના ઉત્તર એ છે કે‘ જે વસ્તુ પર આપણને વધારે અનુરાગ હોય તેના વિચારો વારવાર આવે એ સ્વાભાવિક છે, એટલે જગતની જંજાળને મિથ્યા સમજવી અને તેના પ્રત્યેના
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત પ્રકારની શુદ્ધિ
૧૫૩
અનુરાગ ઘટાડી શ્રી જિનેશ્વર દેવ પ્રત્યે અનુરાગ વધારવે, આ વખતે એમ જ વિચારવું કે ‘ કેવી સુંદર તક મળી છે ! હમણાં ત્રિલેાકના નાથની પૂજા કરીશ અને કૃતાર્થ થઈશ. ખરેખર ! પ્રભુના પૂજનમાં જે ઘડીએ જાય, તે જ સાક છે, ા આકીની બધી નિરક છે. ’
સારા વિચારો કરવાની ટેવ પાડીએ તે સારા વિચાર આવ્યા કરે છે અને દુષ્ટ-પાપી-અપવિત્ર વિચારો ચાલ્યા જાય છે. યાગાભ્યાસીએના અનુભવ એવા છે કે ‘ બચ્ચાલન સ્થિર વિત્તÇ-મન મટ જેવું ચંચળ છે અથવા કુંજરના કાન જેવું અસ્થિર છે, તે પણ અભ્યાસથી તેને વશ કરી શકાય છે, સ્થિર કરી શકાય છે; એટલે ખરી જરૂર અભ્યાસની છે.' જેનું મન ઘણું જ અસ્થિર રહેતું હોય, તેણે અનાનુ પૂર્વી નું ખાસ આલંબન લેવું જોઈએ અને નિત્ય એક એ વાર તેની ગણના કરવી જોઇએ. વળી શાસ્ત્રાભ્યાસ પણ વધારવા જોઈએ. જેથી આપણી સમજ સુધરે અને તે મનના નિગ્રહ કરવામાં ઉપયેગી થાય.
અધ્યાત્મયાગી શ્રી આનંદઘનજી મહારાજે શ્રી ઋષભદેવ
સ્વામીના સ્તવનમાં કહ્યુ છે કે—
ચિત્ત પ્રસન્ને રે પૂજનફળ કહ્યું, પૂજા અખ'ડિત એહ
કપટ રહિત થઈ આતમ અરપણારે,
આનંદધન-પદરેહ,
ઋષભ જિનેશ્વર પ્રીતમ માહરા રે.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
‘ અર્હ પૂજનનું ખરું ફળ ચિત્તની પ્રસન્નતા છે જો ચિત્તની પ્રસન્નતા ( વિશુદ્ધિ) ખરાબર રહે તે જ તેને અખંડિત પૂજા સમજવી. પરં'તુ ચિત્તની આવી પ્રસન્નતા ત્યારે જ પ્રાપ્ત થાય છે કે જ્યારે આપણે સર્વ પ્રકારની માયાવૃત્તિને—દાંભિકતાને ત્યાગ કરીને સરલ ભાવે શ્રી જિનેશ્વરદેવને સમર્પિત થઈ જઈએ. આનંદઘન અવસ્થા પામવાના માર્ગ એ જ છે. ’
'
૧૬૦
૪-ભૂમિશુદ્ધિ
મનુષ્યના દિલ અને દિમાગ પર સ્થાન અને સયાગાની. અસર અવશ્ય થાય છે, તેથી જ સાત પ્રકારની શુદ્ધિમાં ભૂમિશુદ્ધિ, ભૂમિકાશુદ્ધિ કે સ્થાનશુદ્ધિને પણ ખાસ સ્થાન અપાયેલુ છે.
પૂજાસ્થાનનુ વાતાવરણ જેટલું શુદ્ધ-સ્વચ્છ-પવિત્ર તેટલું પૂજામાં વિશેષ ઉપકારક નીવડે છે. શરીર શુદ્ધ હોય, પૂજાનાં વસ્ત્રઓ પણ શુદ્ધ હોય અને મનના ભાવે પણ શુદ્ધ હાય, પર ંતુ જે ભૂમિમાં-જે સ્થાનમાં શ્રી જિનેશ્વરદેવનુ` પૂજન કરવાનું હોય, તેમાં જોઇએ તેવી શુદ્ધિ, સ્વચ્છતા કે પવિત્રતા ન હોય તે ઉપાસકની ભાવનામાં ફેર પડી જાય. છે અને પૂજનમાં જોઈએ તેવી એકાગ્રતા કે તલ્લીનતા જામતી નથી. વળી પૂજાનું સ્થાન શુદ્ધ-સ્વચ્છ-પવિત્ર હાય. તે લેાકેાને ત્યાં આવવાનુ' સહેજે મન થાય છે અને એમ કરતાં ભક્તિના ર'ગ લાગે છે. આ કઈ જેવા તેવે લાભ નથી !
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત પ્રકારની શુદ્ધિ
૧૬૧
શ્રી જિનેશ્વરદેવના સમવસરણ પ્રસંગે દેવતાએ સહુથી પ્રથમ સવક આદિ વાયુ વડે ભૂમિને શુદ્ધ કરે છે, પછી તેના પર સુગધી જળનો છંટકાવ કરે છે અને તેના પર પાંચર'ગી પુષ્પાની વૃષ્ટિ કરે છે. તે એટલા જ માટે કે તે સ્થાન પવિત્ર અને. તે પછી આપણે મનુષ્યા એમનાં પગલે ચાલીને દેવ દ્વિરને પૂજાસ્થાનને બને તેટલાં પવિત્ર, રમણીય અને આકર્ષીક કેમ ન મનાવીએ ?
ગૃહમદિરને-ઘર દહેરાસરને પણ અમને તેટલું રમણીય અને આકર્ષીક બનાવવું જોઇએ. અને તેની શુદ્ધિ તરફ પૂરતુ લક્ષ આપવું જોઇએ
સ`ઘદિશ ખનતાં સુધી રમણીય અને આકર્ષક નાવવામાં આવે જ છે, તથા તેમાં પૂજારી વગેરેની સગવડ એકંદર સાષકારક હાય છે, તેથી તેમાં શુદ્ધિ સારા પ્રમાણમાં જળવાઈ રહે છે, આમ છતાં પૂજા કરવા જનારે તે તરફ ખાસ લક્ષ રાખી અશુદ્ધિનુ કોઈ પણ કારણ જાય તેા તેને દૂર કરીને પછી જ પૂજામાં પ્રવૃત્ત થવું જોઇએ. આ કામ તે પૂજારીનું–નેાકરનું છે, એમ માનીને તેના તરફ ઉપેક્ષા કરીએ તે દોષના ભાગી બનાય છે. ખરી રીતે તે પૂજાને લગતુ દરેક કામ આપણે જ કરવાનું છે. પૂજારી તેમાં સહાયક થાય, એટલું જ. પણ આજે તે બધું કામ પૂજારીને ભળાવી આપણે ઝટપટ પૂજા પતાવી ચાલ્યા જવાની મનેાદશા ધરાવીએ છીએ, જે કોઈ રીતે
૧૧
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
શ્રી જિનભક્તિ-કપતર ઉચિત નથી. આપણે પ્રભુપૂજા-દેવપૂજા આપણા પોતાના કલ્યાણ માટે જ કરીએ છીએ, તે તેને લગતું દરેક કામ કરવામાં આપણને સંકોચ શા માટે હોવો જોઈએ?
પૂજાસ્થાનની સફાઈ દિવસમાં બે-ત્રણ વાર અવશ્ય કરવી જોઈએ અને તેમાં યથાસમય ધૂપ-દીપ વગેરે પણ અવશ્ય પ્રકટાવવા જોઈએ. તે જ એ સ્થાન શુદ્ધ, સ્વચ્છ અને પવિત્ર રહી શકે.
જે ભૂમિ પર સમવસરણ પધરાવી જિનપૂજન કરવું હોય તે ભૂમિનું શોધન કરવું જોઈએ, એટલે કે તેની અંદર લેઢાને ખીલા, પ્રાણુઓનાં હાડકાં કે કેલસા વગેરે હોય તે તે દૂર કરી નાખવા જોઈએ અને તેના પર શુદ્ધ માટી નાખી, જળને છંટકાવ કરી તેને સર કરી લેવી જોઈએ. જ્યાં લીપણ કરેલું હોય કે ફરસબંધી કરેલી હોય, ત્યાં તે એટલું જ જોવાનું કે આજુબાજુ કઈ અશુચિ, લેહી, માંસ, જીવ-જંતુનું મૃત કલેવર વગેરે પડેલું ન હોય. જે પડેલું હોય તે તેને દૂર કરવું જોઈએ અને એ ભૂમિને કાજે લઈને શુદ્ધ કર્યા પછી જ તેને ઉપયોગ કરે જોઈએ. - જ્યાં મંત્રસાધના કરવી હોય કે યંત્રાદિનું આલે
ખન કરવું હોય ત્યાં પણ ભૂમિની શુદ્ધિ બરાબર કરવામાં આવે છે, તે જ્યાં ભક્તિયેગની ભવ્ય સાધના કરવી હોય, ત્યાં ભૂમિની શુદ્ધિ કર્યા વિના કેમ ચાલે? જગતના લગભગ દરેક ધર્મો આ ભૂમિશુદ્ધિને સિદ્ધાંત સ્વીકારેલે
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
સાત પ્રકારની શુદ્ધિ છે અને તેથી જ તેઓ પિતપતાનાં ધર્મસ્થાનકે બને તેટલાં શુદ્ધ, સ્વચ્છ અને પવિત્ર રાખવાને પ્રયત્ન કરે છે. તેમાં આપણે આજ સુધી મેખરે રહ્યા છીએ, પણ પ્રમાદવશાત્ પાછું ન પડાય, તે ખાસ જોવાનું. જિનભવને જે ૮૪ આશાતનાઓ ટાળવાની કહી છે, તેને મૂળ ઉદ્દેશ જિન મંદિરની શુદ્ધિ-પવિત્રતા જાળવી રાખવાનું છે, એટલે તેને બરાબર વળગી રહેવું જોઈએ. કેટલાક તેમાં ઢીલે. દર મૂકે છે, તે વ્યાજબી નથી. પ-પૂજેકરણશુદ્ધિ
પૂજેપકરણ એટલે પૂજાને લગતાં સાધન, પૂજાને લગતી સામગ્રી. શ્રી જિનેશ્વરદેવની દ્રવ્યપૂજા કરતી વખતે તેની જરૂર પડે છે. દાખલા તરીકે પ્રભુને અભિષેક એટલે પખાલ કરવો હોય તે ચાંદી વગેરે ઉત્તમ ધાતુને કલશ જોઈએ અને તેમાં જળ, ક્ષીર (દૂધ) કે પંચામૃત આદિ અભિષેક કરવામ્ય વસ્તુ પણ જોઈએ. તેજ રીતે ચંદનનું વિલેપન–ચંદનપૂજા કરવી હોય તે ચંદનનું કાષ્ઠ જોઈએ, ચંદન ઘસવા માટે ઓરસિયે જઈએ અને ચંદન ઉતારવા માટે કટોરી કે વાડકી પણ જોઈએ. ઉપલક્ષણથી ચંદનની સાથે શુદ્ધ કેશરને ઉપયોગ કરવાનું
અવશ્ય સમજી લેવું. પુષ્પ, ધૂપ, દીપ, અક્ષત, ફળ, નિવેદ્ય આદિ તમામ પ્રકારની પૂજાઓમાં આ રીતે અમુક સામગ્રીની અપેક્ષા રહે જ છે. આ પૂજે પકરણની ઉત્તમતાશ્રેષ્ઠતા બાબત ઉપગ રાખવે, તેનું નામ પૂજપકરણ
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ શુદ્ધિ. અહીં “પૂજાગરણ” એ શબ્દપ્રયોગ પણ જોવામાં આવે છે, તે પ્રાકૃત ભાષાને સંસ્કાર સમજ. પૂરેપકરણ એ સંસ્કૃત ભાષાને તત્સમ શબ્દ છે.
જેમ રસોઈની સાધન-સામગ્રી બરાબર ન હોય તે રસોઈ સારી થઈ શકતી નથી, જેમ યંત્રની કળે બરાબર ન હોય તે એ યંત્ર ધાર્યું કામ આપી શકતું નથી, તેમ પૂજાની સાધન-સામગ્રી બરાબર ન હોય તે પૂજા યથાર્થ પણે થઈ શકતી નથી. દાખલા તરીકે જલાભિષેક માટે હાથમાં કલશ લીધે પણ તે તદ્દન ના હોય કે એક બાજુથી કાણે હોય તે જલાભિષેકની કિયા યથાર્થપણે થઈ શકે નહિ. નાને કલશમાં જળ એછું સમાય, એટલે અભિષેક કરતી વખતે જળને સંકેચ કરે પડે, અથવા તે અધવચ્ચે જળ ખૂટી જાય. તેજ રીતે કળશ કાણે હોય તે કપડાં ભીંજાય, જમીન ભીંજાય અને વખતે પગ લપસી પડે. એથી શરીરને ઈજા થાય અને પૂજામાં ભંગ પડે. વળી બીજાની ઉપર પડીએ તે તેના હાથમાં રહેલી પૂજાની સામગ્રી નીચે પડી જાય અને આશાતના થાય. તાત્પર્ય કે જિનપૂજન માટે થાળ, રકાબી, દીપિકા, ફાનસ, મંગલદી, ધૂપદાન, ચામર, દર્પણ, ઝાલર, ઘંટ, પાટ, પાટલા વગેરે જે કંઈ સાધને વાપરીએ તે ઉત્તમ દ્રનાં બનેલાં, ખોડખાંપણ. વિનાનાં, પ્રમાણપત અને સુંદર હોવા જોઈએ. તે જ રીતે જે પુષે વાપરીએ, ધૂપ વાપરીએ, દીપક તથા ધૃત વાપ
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત પ્રકારની શુદ્ધિ
૧૬૫
રીએ, અક્ષત વાપરીએ, ફળ વાપરીએ કે નવેદ્ય વાપરીએ, તે બધાં પણ શુદ્ધ અને ઉત્તમ પ્રકારનાં હાવાં જોઇએ.
?
♦ આ ા ચાલશે ? ' એમાં શુ' ?' એમ વિચારીને પૂજામાં કઈ પણ હલકી વસ્તુ વાપરવી એ ઉપાસ્ય દેવની એક પ્રકારની આશાતના છે અને તે પૂજાનું ફળ મેટા પ્રમાણમાં ઘટાડી નાખે છે.
કોઈ સજ્જન, સમાજસેવક કે દેશનેતાને સત્કાર કે કરવા હાય ત્યારે આપણે કેવી વસ્તુઓ વાપરીએ છીએ ? ત્યાં એમ કહેતા નથી કે ગમે તેવાં ફૂલેના એક હાર લઈ આવા, અથવા ગમે તેવા ખુરશી-ટેબલેા ગાઠવી દા, અથવા ગમે તેવી ચાહુ-કાફી તથા નારસ્તાની વસ્તુ ધરી દે. અરે ! તેમને એક શ્રીફળ આપવું હોય તે પાંચ-સાત નંગ તપાસી, તેમાં જે માટું હોય તે ખરીદીએ છીએ અને તે માટે એ પૈસા વધારે આપવા પડે તે ખુશીથી આપીએ છીએ. હુવે વિચાર કરો કે શ્રી જિનેશ્વરદેવનુ સ્થાન તેમનાથી ચડિયાતું છે કે ઉતરતું ? જો ચડિયાતુ છે, તેા તેમના પૂજનવખતે કઈ વસ્તુની અશુદ્ધિ-ખામી કેમ રખાય ? પરંતુ આજે તે સારૂ ઘી આપણા માટે અને હલકુ ઘી દેવના દીવા માટે, સારાં ફળ આપણા ઉપભોગ માટે અને સામાન્ય કે હલકાં દહેરે મૂકવા માટે, સારી–ઉત્તમ મીઠાઈ આપણા માટે અને સામાન્ય મીઠાઈ દેવને ચડવવા માટે એવા વ્યવહાર ચાલી રહ્યો છે, જે તદ્દન અનુચિત છે. અઢુિ એક વાત ખાસ લક્ષ્યમાં લેવા
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પત જેવી છે, એ તે કે–પૂજન વગેરેમાં મૂકાતાં દ્રવ્ય-ફળ-નૈવેદ્ય વગેરે. પૂજાવિધાન અંગે છે. પછીથી તે નિર્માલ્ય થઈ જાય છે. શ્રાવકે તેનો ઉપયોગ કરી શકતા નથી. પરંતુ બ્રાહ્મણ પૂજારીના ઉપયોગમાં તે આવી શકે છે. એટલે આ તે પૂજારી લઈ જવાનું છે, એમ સમજીને હલકાં ને ઓછી કિંમતનાં દ્રવ્ય-ફળ-નૈવેદ્ય લાવવા કે મૂકવાની ભૂલ કરવા જેવી નથી.
દેવપૂજનમાં એડી-જુહી, કૂતરા-બિલાડા કે ઊંદરની બટેલી, અથવા કઈ પણ કારણે અશુદ્ધ યા અપવિત્ર થયેલી વસ્તુ ન જ વાપરવી જોઈએ. વળી જે પુષ્પ નીચે. પડી ગયું હોય તે પણ ન જ ચડાવાય. જે એવું પુષ્પ ચડાવવામાં આવે તે દેવની આશાતના થાય અને આગામી ભવે ચાંડાલને અવતાર આવે. કહ્યું છે કે
निःशूकत्वोदशौचेपि, देवपूजां तनोति यः। पुष्पभूपतितैश्च, भवति श्वपचाविमौ ।।
શરીરની પવિત્રતા નહિ છતાં નિર્વાસ પરિણામથી જે દેવની પૂજા કરે છે અને જમીન ઉપર પડી ગયેલા પુને દેવપૂજામાં ઉપગ કરે છે, તે બંને આગામી ભવે ચાંડાલ થાય છે.” દ-દ્રવ્યશુદ્ધિ
શ્રી જિનેશ્વરદેવનું પૂજન કરતી વખતે, જેમ કાયા શુદ્ધ જોઈએ. વચ્ચે શુદ્ધ જોઈએ, ભૂમિ કે સ્થાન શુદ્ધ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત પ્રકારની શુદ્ધિ જોઈએ અને પૂજનની સાધન-સામગ્રી પણ શુદ્ધ જોઈએ, તેમ તે નિમિત્તે જે દ્રવ્ય–ધન–પૈસા ખરચાય, તે પણ શુદ્ધ જોઈએ. તેને અહીં દ્રવ્યશુદ્ધિ કહેલી છે.
શુદ્ધ દ્રવ્યને અર્થ એ છે કે તે ન્યાય-નીતિથી મેળવેલું હોવું જોઈએ, પ્રામાણિકતાથી પ્રાપ્ત કરેલું હોવું જોઈએ. જે દ્રવ્ય અન્યાય કે અનીતિથી મેળવેલું હોય અથવા કેઈ ને વિશ્વાસઘાત કરીને, કોઈને ઠગીને, કોઈની એક યા બીજા પ્રકારે બનાવટ કરીને, કેઈની ચોરી કરીને કે બળાત્કાર, લાંચ-રૂશ્વત, જુગાર વગેરે અનુચિત સાધનથી મેળવેલું હોય, તે શુદ્ધ ગણી શકાય નહિ.
ગૃહસ્થનો સામાન્ય ધર્મ માર્ગાનુસારીના પાંત્રીશ ગુણે રૂપ ગણાય છે, તેમાં પહેલે ગુણ ન્યાયથી દ્રવ્ય મેળવવાને છે. તાત્પર્ય કે શ્રાવકને પોતાના જીવન-નિર્વાહ માટે જે દ્રવ્ય મેળવવું પડે, તે તેણે ન્યાયથી મેળવવું જોઈએ, પણ અન્યાયથી નહિ. તેનાં કારણેની સ્પષ્ટતા. કરન શાસ્ત્રકારોએ જણાવ્યું છે કે “અન્યાયથી દ્રવ્ય મેળવવા જતાં રાજ્ય તરફથી દંડ થાય છે, જેલ કે ફાંસીની શિા પણ ખમવી પડે છે અને પરલોકમાં નરક વગેરે દુર્ગતિમાં જવું પડે છે. વળી આવાં દ્રવ્યને નિઃસંકેચપણે ઉપભોગ કરી શકાતો નથી, તેમજ આવું દ્રવ્ય જ્યારથી ઘરમાં આવે છે, ત્યારથી કલેશકંકાસની વૃદ્ધિ થાય છે, આરોગ્ય બગડે છે અને માનસિક શાંતિ નાશ
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ પામે છે. આવું અશુદ્ધ દ્રવ્ય દેવપૂજન જેવા પવિત્ર કાર્ય. માં કેમ વાપરી શકાય? બાલ સૂર્ય નાનું હોય છે, તે પણ અંધકારને નાશ કરે છે, તેમ ન્યાય–નીતિથી કમાચેલું દ્રવ્ય હોય તે પણ લાભકારક થાય છે, તે નિઃસંકોચપણે ભેગવી શકાય છે અને તેને પ્રભુપૂજન, તીર્થયાત્રા તથા દાનાદિકમાં ઉપયોગ કરી આત્મકલ્યાણ પણ સાધી શકાય છે.”
અન્યાય-અનીતિના દ્રવ્યથી મનુષ્યની બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થાય છે, તે સંબંધમાં બાવાજીનું દષ્ટાંત જાણવા જેવું છે.
બાવાજીનું દૃષ્ટાંત એક બાવાજી ગંગાકિનારે બેઠા બેઠા તપ-જપ કરતા હતા અને મોટા ભાગે ધ્યાનમાં રહેતા હતા. ત્યાં લેકે જે કંઈ પૈ–પૈસો મૂકી જાય તેના વડે એ પિતાને નિવડ કરતા હતા.
એક વાર તેઓ ધ્યાનમાં બેઠા હતા, ત્યારે કે એ આવીને ત્યાં એક સેનામહેર મૂકી. આ સોનામહોર અનીતિની હતી અને તેનું શું પરિણામ આવે છે, તે જેવાને માટે જ ત્યાં મૂકાયેલી હતી. તેને મૂકનાર “હવે શું બને છે?” તે ગુપ્તપણે નિહાળી રહ્યો હતે.
બાવાજીનું ધ્યાન પુરું થયું કે તેમની નજર પેલી સોનામહેર પડી અને તે આશ્ચર્યચકિત થઈને વિચાર કરવા લાગ્યા કે “ચાર આના નહિ, આઠ આને નહિ.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત પ્રકારની શુદ્ધિ
૧૬૯
સેાનામહાર ?
રૂપિયા નિહ ને સીધી દેવે જ મારા તપ-જપથી પ્રસન્ન થઈને
ખરેખર ! કોઈ અહીં મૂકી લાગે
કોઈ જણાયું નહિ,
આ સેાનામહેારનુ
છે. ’ તેમણે આસપાસ નજર કરી તે એટલે ફરી વિચાર કરવા લાગ્યા : શુ કરું ? રોટી તેા રાજ મળે છે, વળી કાપડની ખાસ જરૂર પડતી નથી. લંગોટી, એક એ વસ્ત્ર, ઊનના ધામળેા જોઇએ તે તેા મારી પાસે પડેલા છે, તેમજ મેવાસીઠાઈ પણ ભક્તો તરફથી ઘણી વાર મળતા રહે છે, તે આજે કોઈ વિશેષ સુખ ભાગવું, ' અને તે શરીર પર વસ્ર એઢીને હાથમાં સેાનામહેાર લઇને શહેર ભણી ચાલી નીકળ્યા.
:
પેલે ગુપ્ત પ્રેક્ષક પણ તેમની પાછળ પાછળ ચાલ્યે. રસ્તામાં મેવાની દુકાનેા આવી, પણ બાવાજી ત્યાં થેાભ્યા નહિ. મીઠાઇની દુકાનેા આવી, ત્યાં પણ થાભ્યા નહિ. કાપડિયાની દુકાનેાને પણ એમને એમ પસાર કરી દીધી. આમ શહેરના કેટલાક ચેક અને કેટલીક ગલીએ વટાવીને તેઓ ધવલહે આવીને ઊમા. આ ગૃડુ કેાઈ શેઠ–શાહુકારનું નહિ, પશુ એક નામાંકિત વેશ્યાનું હતું. ખાવાજી જરા પણ સંકોચ વિના તેમાં દાખલ થયા અને વેશ્યાએ પણ એક ગ્રાડુક જાણી તેમને સત્કાર કર્યાં. બાવાજીએ સોનામહાર તેના હાથમાં મૂકી અને વેશ્યાએ પેાતાને દે તેમને સમર્પિત કર્યાં.
ઘેાડી વારે બાવાજી નીચે ઉતર્યાં, એટલે પેલા ગુપ્ત પ્રેક્ષક સમજી ગયા કે બાવાજીએ પેાતાનું કાળું કર્યુ છે.
..
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
એટલે તે મનથી બેલી ઉડયેા કે વાડુ રે ! અનીતિના દ્રવ્ય ! તારી શક્તિ પણ અજબ ગાઝારી છે ! વર્ષોનાં તપ-જપને તે જોત જોતામાં લૂંટી લીધાં. આવું કામ તે ગમે તેવા ભયંકર લૂટારા પણ કરી શકે નિહ. '
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અન્યાય-અનીતિથી મેળવેલુ' દ્રવ્ય અશુદ્ધ છે, અપવિત્ર છે, ગેઝારૂ છે, એટલે તેના જિનપૂજન જેવા પવિત્ર કાર્યોંમાં ઉપયેગ કરવા યોગ્ય નથી. એમાં તે ન્યાય—નીતિથી મેળવેલું પ્રામાણિકતાથી પ્રાપ્ત કરેલું... શુષ્ક દ્રવ્ય જ ઉપયેગમાં લેવુ' જોઈ એ.
અહીં એ પણ સ્પષ્ટ કરી લઈ એકે દ્રવ્ય કેટલુ વાપર્યું. એ મહત્ત્વનું નથી, પણ દ્રવ્ય કેવુ' વાપર્યું, અને કેવા ભાવથી વાયુ એ મહત્ત્વનું છે. જો દ્રવ્ય ન્યાયનુ હાય અને તે પૂરેપૂરી સમર્પણબુદ્ધિથી વાપર્યું હોય તે ઘેાડું છતાં કલ્યાણકારી થાય છે અને તેથી વિરુદ્ધ જો દ્રવ્ય અન્યાયનું હાય કે અભિમાન વગેરેને વશ થઇને વાપર્યું હાય, તે ગમે તેટલુ વાપરવા છતાં કલ્યાણકારી થતું નથી. દ્રવ્યશુદ્ધિનું આ મહત્ત્વ ખ્યાલમાં રાખીને દરેક જિનાપાસકે પૂજન માટે તૈયારી કરવી ઘટે.
Lo
૭-વિધિશુદ્ધિ
રસોઈ કરવી હાય તે વિધિની જરૂર મકાન કે મંદિર બાંધવુ હોય તે વિધિની રંગ, રસાયણુ કે ઔષધ તૈયાર કરવાં હોય
રહે છે; ઘર, જરૂર રહે છે; તેા વિધિની
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧,
સાત પ્રકારની શુદ્ધિ જરૂર રહે છે અને ગાડી મેટર કે વિમાન ચલાવવા હોય તે પણ વિધિની જરૂર રહે છે. આ જગમાં નાનું કે મેટું કંઈ પણ કાર્ય, નાની કે મેટી કઈ પણ ક્રિયા એવી નથી કે જેમાં વિધિની જરૂર રહેતી ન હોય. તે પછી જિનપૂજન જેવી આલોક અને પરલેકને સુધારનારી મહત્વની ક્રિયામાં વિધિની જરૂર કેમ ન રહે? તાત્પર્ય કે જિનપૂજામાં પણ વિધિની જરૂર અવશ્ય રહે છે. - જિનપૂજનમાં વિધિની જરૂર છે, માટે જ તે નિયત થયેલ છે અને શાસ્ત્રકાર વડે વિસ્તારથી વર્ણવાયેલે છે; પરંતુ ગુના મુખેથી શાનું વ્યાખ્યાન સાંભળીએ નહિ કે રોજ અમુક વખત શાસ્ત્રોને સ્વાધ્યાય કરીએ નહિ કે પ્રસંગોપાત્ત કોઈ વડીલ-મુરબ્બીને તે સંબંધમાં વિનય પૂર્વક પૃચ્છા પણ કરીએ નહિ, તે એ વિધિ કયાંથી જાણી શકાય ?
સુવર્ણસિદ્ધિને કે આકાશગામિની વિદ્યાને વિધિ મળતું હોય તે ગમે તેટલું ધન આપવાની અને ગમે તેટલે પરિશ્રમ કરવાની આપણી તૈયારી ખરી; કદાચ તે માટે ઘેર જંગલમાં રખડવું પડે કે અંધારી ગુફાઓ વગેરેમાં પ્રવેશ કરે પડે છે તે પણ હિંમતથી કરીએ ખરા; અથવા તે રંગ કે રસાયણનું કારખાનું ખોલવું હોય અને તે અંગે વિધિ જોઈને હોય તે નિષ્ણાતોને ત્યાં વારંવાર ધક્કા ખાવાની અને તે માટે ભારે રકમ
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
ચૂકવી આપવાની આપણી તૈયારી ખરી, પણ જિનપૂજનને વિધિ મેળવવા હોય તે આપણી પાસે સમય નથી અને તે માટે કોઇ પણ જાતના ભાગ આપવાની તૈયારી પણ નથી ! જે જિનપૂજન સુવર્ણÎસિદ્ધિ અને આકાશગામિની વિદ્યા કરતાં અનેક ગણુા વધારે લાભ કરનારા છે, જે જિનપૂજન રંગ અને રસાયણના કારખાના કરતાં હારે, લાખા, ૨ ક્રેડ-અબજો ગણે! ફાયદો કરનારા છે, તેની વિધિ જાણવા માટે આપણી તત્પરતા નથી !
વિધિને જાણી લીધા પછી પણ તેના પર વારંવાર ચિંતન-મનન કરવું જોઈએ અને સમજમાં કઈ ખામી રહી નથી ગઈ ? તેની ખાતરી કરી લેવી જોઈ એ. જો એકને બદલે ખીન્નું સમજાયુ. હાય કે સમજણમાં કઈ અસ્પષ્ટતા રહી ગઈ હોય તે પૂજનમાં જરૂર ખામી રહેવાની —ઉણપ રહેવાની અને તેનું જે ફળ મળવુ જોઈએ તે મળવાનુ` નિહ.
વિધિનું યથા
અનુસરણ એ જ વિધિની શુદ્ધિ છે
'
અને તે માટે પૂરેપૂરો આગ્રહ તથા કાળજી રાખવાની જરૂર છે. જેને વિધિને આગ્રહ નથી, તે · આમાં શું ? આવું તા હાય.' એમ કહીને ઢીલે પડી જાય છે અને વિધિના માર્ગે ચડી જાય છે. તે જ રીતે જે વિધિ કરવામાં પૂરેપૂરી કાળજી રાખતા નથી, પૂરેપૂરી સાવધાની દાખવતા નથી, તે કોઈ ને કોઈ પ્રકારની ભૂલચૂક કરી બેસે છે અને થાડા
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત પ્રકારની શુદ્ધિ
૧૭૩. માટે બધું બગાડી નાખે છે. દાળમાં મીઠું–લવણ નાખવાનું રહી જાય કે બે વાર નાખવામાં આવે છે કે તાલ જામે છે, તે કેઈથી અજાણ્યું નથી.
કેટલાક કહે છે કે “ભાવ ઉત્તમ હોય, પછી વિધિમાં ડી ખામી રહી જાય તે પણ શું ?” પરંતુ આમ કહેવું વ્યાજબી નથી. ભાવની સાથે વિધિ પણ બરાબર જોઈએ. તેની ખામી એ કિયાની ખામી જ ગણાય અને તેથી જે ફળ મળવું જોઈએ, તે મળે નહિ. કેઈને સત્કારવાને આપણે ભાવ પૂરેપૂર હોય, પણ તે આવે ત્યારે બે હાથ જેડીએ નહિ કે “આવે, પધારે” એટલું યે બેલીએ નહિ, તે સત્કારની કિયા થઈ ગણાય ખરી ? તાત્પર્ય કે ભાવની સાથે આવશ્યક વિધિનું યથાર્થ અનુસરણ પણ હોવું જ જોઈએ.
જ્યારે વિધિ પ્રત્યે બહુમાન અને અવિધિ પ્રત્યે નફરત પ્રણે, ત્યારે જ ક્રિયામાં વિધિશુદ્ધિ આવે છે અને તે મહાન ઉપકારનું કારણ બને છે.
હવે પછી શ્રી જિનેશ્વરદેવના પૂજન વિધિ વિસ્તારથી કહેવાશે, તેના પર પાઠકે પૂરેપૂરું લક્ષ આપે.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] અંગપૂજા
૧-પૂજાના ત્રણ પ્રકારે
અપેક્ષાભેદથી પૂજાના અનેક પ્રકારે પડે છે તેમાં અંગપૂજા, અગ્રપૂજા અને ભાવપૂજા એ ત્રણ પ્રકારે મુખ્ય છે. આ ત્રણ પ્રકારમાં ઉત્તરોત્તર પ્રધાનપણું છે, એટલે પ્રથમ કરતાં બીજ, અને બીજી કરતાં ત્રીજી પૂજા વિશેષ
લિદાયી છે.
શ્રી ચિત્યવંદન-મહાભાવ્યમાં જણાવ્યા પ્રમાણે સ્નાન, વિલેપન, આભરણ-વસ્ત્ર, બરાસ, ગંધ, ધૂપ, પુષ્પ આદિથી પૂજા કરવી, એ અંગપૂજા છે ગાન કરવું, નાચ કરે, વાત્ર વગાડવાં, લૂણ ઉતારવું, આરતી-દીપક ઉતારવા, ફળ–નિવેદ્ય ધરવા ઈત્યાદિ અગ્રપૂજા છે, અને ચૈત્યવંદનને
ગ્ય સ્તુતિ-સ્તત્ર વગેરે બોલવાં તથા કાર્યોત્સર્ગ કરે, એ ભાવપૂજા છે.
શ્રાદ્ધવિધિ-પ્રકરણમાં કહ્યું છે કે “દહેરાસરમાં પૂજા વખતે વિવિધ પ્રકારના ચંદરવા બાંધવા, વિધિપૂર્વક મંગાવેલાં સેવંતરા, કમળ, જાઈ, જુઈ, કેતકી, ચંપા વગેરેના ફૂલની માળા, મુકદ, શેખર, પુષ્પપગર ( ફૂલનાં ઘર)
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગમૂળ
૧૭૫
વગેરની રચના કરવી, શ્રી જિનેશ્વર ભગવતના હાથમાં સેનાના બિજોરા, નારિયલ, સોપારી, નાગરવેલનાં પાન, સેનામડાર, રૂપામહાર, વીટી, મેદક વગેરે મૂકવાં, ધૂપ ઉવેખવે, સુગંધી વાસક્ષેપ કરવા, એસ. અંગપૂજામાં
ગણાય છે.’
૨-સાધન-સામગ્રીને લગતા વિવેક
અગપૂજામાં જે સાધન-સામગ્રીની જરૂર પડે છે, તે સ` વિવેકથી વિધિપૂર્વક મેળવવી જોઈ એ.જેમકેજળ ઉત્તમ સ્થાનેથી, ઉત્તમ પાત્રમાં, બે હાથે ઉંચકીને લાવવું જોઇ એ. પુષ્પ બાગ-બગીચા-વાડી વગેરે ઉત્તમ સ્થાનેથી પાડે અથવા પેાતાના વિશ્વાસુ માણુસા દ્વારા, માળી વગેરે ખાગ-અગીચાના રક્ષકોને સતેાષ થાય એ રીતે, સપૂર્ણ મૂલ્ય આપીને, તાજા લાવવા જોઈએ; વળી તે લાવવા માટે વાંસના કરંડિયા કે ધાતુના ઉત્તમ પાત્રનેા ઉપયોગ કરવા જોઈ એ. જો પુષ્પા વસ્ત્રની પાટલીમાં બાંધીને લાવવામાં આપે તેા દબાઈ જાય, તેની પાંખડીઓ તૂટી જાય, વગેરે કારણથી વાંસના કરંડિયા કે ધાતુના ઉત્તમ પાત્રને ઉપયેગ કરવા ઇષ્ટ છે. વળી તેના ઉપર પવિત્ર વસ્ત્ર ઢાંકવુ જોઈ એ, એટલે કે એમને એમ ઉઘાડાં લાવવા ન જોઈએ. અક્ષત એટલે ચાખા ઊંચી જાતના, વીણેલા તથા અખંડ જોઇએ. ઘી શુદ્ધ અને સાફ જોઈ એ. હાલમાં વેજીટેબલ શ્રીને વિશેષ પ્રચાર છે અને પ્રભુપૂજામાં પણ તે વપરાવા લાગ્યું છે, પરંતુ તે તેલની જ
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ,
એક પ્રકારની જમાવટ હાઈ ને વાપરવું ઇષ્ટ નથી. ગ્રૂપ શેાધેલા-સારા જોઇએ. બદામ પણ સારી અને અખંડ જોઇએ. નૈવેદ્ય અબેટ જોઇએ, એટલે કે જરાપણ એઠું– જુઠું થયેલું કે યાવત્ સુંઘેલુ ય હોવું ન જોઈ એ અને તે વિધિપૂર્વક ઉત્તમ પ્રકારના પદાર્થાથી ખનાવેલું હેવું જોઇએ. ફળે પણ તાજા અને શ્રેષ્ઠ જોઇએ. પૂજોપકરણની શુદ્ધિ કેટલી મહત્ત્વની છે, તે ગત પ્રકરણમાં વિસ્તારથી દર્શાવ્યુ છે.
૩-મદિરપ્રવેશના વિધિ
શ્રી જિનેશ્વરદેવના પૂજન માટે ઉત્સુક થયેલે ઉપાસક પ્રથમ વિધિપુક સ્નાન કરે, પછી પૂજાનાં શુદ્ધ વસ્ત્રો ધારણ કરે અને પૂજન માટે માટે જે વિશુદ્ધ–ઉત્તમ સામગ્રી તૈયાર કરી હેાય તે લઈ ને જિનમ દ્વિરમાં દાખલ થાય. તે વખતે મ ંદિરના દ્વાર આગળ સંસાર-વ્યવહારના નિષેધરૂપ ‘નિસીહિ’ એમ બેલે. અહી કેટલાક ત્રણવાર નિસીદ્ધિ ખેલે છે, પણ તે ખરાબર નથી. બીજીવાર દ્રવ્ય પૂજાથે ગભારામાં પેસતાં મદિર-બ્યાપારના નિષેધરૂપ, અને ત્રીજીવાર અર્થાત્ ભાવપૂજા-ચૈત્યવંદન શરૂ કરતાં પહેલાં દ્રવ્યપૂજાના લક્ષના નિષેધ કહેવાની છે. વળી પુરુષ હોય તે પ્રભુની જમણી ખાજુની શાખાના અને સ્ત્રી હોય તેા ડાબી માજીની શાખાના આશ્રય લઇ પ્રવેશ કરે, તે વખતે જમણા પગ પહેલા મૂકે અને ડાબેા પગ પછી મૂકે. બંને ય જણ દન-સ્તુતિ-પૂજા વગેરે પણ એ રીતે જમણી–ડાખી માજી સાચવીને કરે.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંગપૂજા
૧૦૦
ત્યારબાદ દેવ-દનના પ્રકરણમાં કહ્યા મુજબ પ્રભુનાં દન કરે અને ત્યાર પછી પૂજન અંગેની તૈયારી કરે. ૪-મુખકોશની જરૂરીઆત
શ્વાસની દુર્ગંધથી કે છૂ'કલાળ વગેરે પડવાથી પ્રભુનું અંગ તેમજ પૂજાની સામગ્રી અશુદ્ધ ન થાય, તે માટે અ'ગપૂજાના સમય દરમિયાન સુખકેશ બાંધી રાખવે જરૂરી છે. આ મુખકાશ આપડા હાવાજોઈ એ, એટલે કે ઉત્તરાસંગના (ખેસના) છેડાના કે રૂમાલના આઠે પડ કરીને બાંધવા જોઈએ. વળી એવી રીતે ખાંધવા જોઈએ કે જેથી મુખ અને નાક ને ખરાખર ઢંકાય. જે લેકે અતિ નાજુક પ્રકૃતિના હાય કે જેમને રાગ-નબળાઈ વગેરે કારણે નાક પર મુખકેશ ખાંધતાં અસમાધિ થતી હોય, તેએ નાક પર મુખકેશ ન ખાંધે તે ચાલી શકે. શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ પૂજા–પચાશકમાં વર્ત્યની સંધિળ, સં અા નાસ િ’ એ પદથી આ સ્પષ્ટતા કરેલી છે. પૂજાનાં સર્વાં કાર્યં નિષ્કપટ ભાવે યત્નપૂર્વક કરવાનાં છે, એટલે જરૂર ન હોય તેા આવી છૂટ લેવી નહિ.
(
णासं
૫–ચંદન-કેસર ઘસવાના વિધિ
માટેનાં ચંદન-કેસર પ્રમાર્જિત અને જશુદ્ધ પૂજા કરેલા પત્થરના પવિત્ર એરસિયા ઉપર, મુખ પર મુખકેશ બાંધીને ઘસવાં જોઈએ તેમાં ચ'દન ઉત્તમ જાતિનુ અને
૧૨
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭૮
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
જેમાં ત્રસ જીવે વગેરે ન હેાય, એવુ હોવુ જોઇએ. કેસર પણ શુદ્ધ હાવુ' જોઇએ. આજકાલ અનેક પ્રકારના બનાવટી કેસરે નીકળ્યાં છે, તે પૂર્જામાં વાપરવાને ચેગ્ય નથી. ચંદન-કેસર ઘસતી વખતે થેડો ખરાસ પણ નાખવા જોઈ એ કેસર કરતાં ચંદનનું પ્રમાણ વધારે હેવાથી ચંદનપૂજા એમ કહેવાય છે, પણ ત્યાં કેસર-અરાસ મિશ્રિત ચંદન સમજવું. એકલા ચંદનની પૂજા કરવી ચેગ્ય નથી.
ચ'દન-કેસર જળથી શુદ્ધ કરેલી એ વાડકીમાં ઉતારવુ જોઇએ. તેમાંથી એકના ઉપયાગ સ્વઅંગે નિક વગેરે કરવામાં અને બીજાના ઉપયાગ પ્રભુના અંગે તિલક કરવામાં કરવા જોઇએ.
૬-તિલક કરવાના વિધિ
પ્રભુપૂજા કરતાં પહેલાં પેાતાના કપાળે તિલક કરવું જોઇએ, તે એમ બતાવવાને કે પોતે તેમને સેવક અન્યા છે અને તેમની આજ્ઞાનું ખરાબર પાલન કરશે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે તિલક એ આજ્ઞાંકિતપણાની મુદ્રા છે, આજ્ઞા પાલન કરવાની બાંહેધરીનું નિશાન છે.
પ્રાચીન પ્રથા એવી હતી કે પવિત્ર પાટલા પર પદ્માસને બેસવું અને વાડકીમાંથી પાતાની થેલીમાં ચંદન-કેસર લઈને તેનાથી કપાળે, ગળે, હૃદયે અને પેટે તિલકો કરવાં, તેમજ કર્ણિકા, બાજુબંધ તથા હસ્તક કા વગેરે ભૂષા ચિતરવાં, પરંતુ આ પ્રથા ધીમે ધીમે લુપ્ત થઈ ગઈ છે
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૯
ગપૂજા
અને આજે તે કાઇ કાઈ ભાવિક શ્રાવકે જ કપાળ ઉપરાંત ગળે તથા કાનની બૂટ વગેરે પર તિલકો કરે છે. આને આપણે કાળબળ સિવાય બીજું શું કહી શકીએ ? કાળના પરિવર્તન સાથે કેટલીક પ્રથાઓમાં પરિવર્તન થાય છે અને સઘ-સમાજના મોટા ભાગને માન્ય રહેતાં દોષરૂપ લેખાતું નથી.
કપાળ પરનું તિલક બદામના આકારે કરવું જોઇએ, એટલે કે નીચેથી પહેાળુ અને ઉપર જતાં અનુક્રમે સાંકડુ થતુ ય, એ રીતે કરવુ જોઇએ. કેટલાક આ પ્રકારના તિલકને સ્થાને માત્ર ઝીણું ટપકું જ કરે છે, પણ તે ચિત નથી. તિલક માટું અને સ્પષ્ટ દેખાય એવું કરવુ જોઈ એ, જેથી શ્રાવકસમુદાય હું આ મારા સાધર્મિક બધુ છે એમ જાણી શકે અને અન્ય લાકોને પણ આ જૈન ધર્મના અનુયાયી છે, ' એવા ખ્યાલ આવી શકે.
(
ܕ
કપાળ પરના જુદી જુદી જાતનાં તિલક જુદા જુદા ધર્માની એળખાણુરૂપ છે, એટલે આ તિલક માટે આપણને માન હોવુ જોઇએ. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે આ તિલકની આ ચાંદલાની નિંદા કે અવહેલના થાય, એવું કાંઈ પણ આપણે કરવું ન જોઈ એ. આજે તે કેટલાંક સ્થળે પીળા ચાંદલાને વિશ્વાસ નહિ ' એવી ઉક્તિ વહેતી થયેલી છે, તે આપણા નૈતિક તથા ધાર્મિક જીવનને માટી ચીમકી રૂપ છે, માટે તે બાબત પૂરતુ લક્ષ રાખવુ જોઈ એ.
6
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતર
૭-દહેરાસરમાંથી કાજે લેવા
પ્રથમ પૂજણી વગેરે વડે દહેરાસરમાંથી કાજો લેવા. આ કાર્ય જાતે કરાય તે વધારે સારૂ. જે તેમન ખની શકે તે અન્ય મનુષ્ય દ્વારા કરાવવું; પણ તે જયણા. બરાબર રાખે તે બાબત યોગ્ય સૂચના આપવી. તે કાજે ચેાગ્ય સ્થળે નાખવેા.
૮-નિર્માલ્ય ઉતારવાં.
દહેરાસરમાંથી કાજો લીધા પછી નિર્માલ્ય ઉતારવાં; એટલે કે શ્રી જિનેશ્વરદેવની મૂર્તિ પર આગલા દિવસે પુષ્પાદિ જે પદાર્થોં ચડીને નિર્માલ્યરૂપ થયેલા હાય, તેને કાળજીથી થાળ કે એવાં જ બીજા કોઈ વાસણમાં ઉતારી લેવાં.
· નિર્માલ્ય કાને કહેવાય ? ’તેને ઉત્તર ચૈત્યવંદના ભાષ્યમાં આ પ્રમાણે આપ્યા છે : ‘મોવિના તુછ્યું,. નિમ્મરું વિંતિ નીબદ્ઘત્તિ-ભાગથી વિનષ્ટ થયેલું જે દ્રવ્ય તેને ગીતામાંં નિર્માલ્ય કહે છે.' અન્યત્ર તેનું સ્પષ્ટીકરણ કરતાં જણાવ્યું છે કે ‘જિનબિંબ–જિનપ્રતિમા પર ચડાવેલુ જે નિસ્તેજ થયુ. હાય, જેની શેલા ચાલી ગઈ હાય, જે ગધ ચાલી જવાથી વિંગધવાનું અન્યું હાય અને તેથી દન કરવા ચૈાગ્ય છતાં શાભાના અભાવે ભવ્ય જીવાના મનને પ્રમેાદ ઉપજાવવા માટે અસમ થયું હોય, તેને નિર્માલ્ય સમજવું.
?
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગપૂજા
૧૮૧
પૂજનકાર્ય પૂરું થયા પછી નિર્માલ્યને ચેાગ્ય સ્થાને પધરાવવાની સાવધાની રાખવી જોઈએ. અન્યના આશાતના થાય તથા તેમાં જીવ-જંતુની ઉત્પત્તિ થવાના સાઁભવ હાવાથી હિંસાને દોષ પણ લાગે.
-જિનબિંબન પ્રમાજ ના કરવી
નિર્માલ્ય લીધા પછી મારપીછી વડે જિનબિંબની સારી રીતે પ્રમાના કરવી. અહી મારપી’છીથી એક જાતનું વિશિષ્ટ સાધન સમજવાનું છે કે જે ત્રણ-ચાર મારપી’છીઓના અગ્રભાગા કાપીને અનાવેલું હોય છે. મોરપીંછી વાપરવાના ઉદ્દેશ એ છે કે તેના તાંતણાં અતિ કમળ હાવાથી સૂક્ષ્મ જીવ-જંતુને જરાપણ આઘાત ન પહોંચે. જિનપૂજાને લગતું દરેક કાર્ય જયણા—યતનાથી કરવાનુ છે. અન્યથા નિષ્પ્રયેાજન હિંસા થવાથી અહિંસાના સિદ્ધાંતના ભંગ થવાને સભવ છે અને તે ઉપાસકને શાભતા નથી.
૧૦-જલપૂજા
જલપૂજાને અભિષેક, સ્નાત્ર કે પ્રક્ષાલ-પખાલ પણ કહેવામાં આવે છે. તે અંગે અનુભવીએએ કહ્યુ છે કે- જલપૂજા જીતે કરે, મેલ અનાદિ વિનાશ; ’ જો જલ-પૂજા યુક્તિથી—વિધિથી કરીએ, તે અનાદિકાલના મેલનેા અર્થાત્ કમલના નાશ કરનારી અને છે.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ જલપૂજા વિધિ એ છે કે પ્રમાર્જિત કરેલા જિનબિંબને ભેજન વગેરે કાર્યમાં ન વાપરતા હોય એવા પવિત્ર થાળમાં પધરાવવા અને તે થાળને જમીન પર ન રાખતાં ઊંચા સ્થાને સ્થાપ. પછી બે હાથે કલશ ગ્રહણ કરીને તેમાંના સુગંધમિશ્રિત જળને એ પ્રતિમાજી પર અભિષેક કરે. પ્રતિમાજી જે સ્થિર–સ્થાપિત કરેલા હોય યા વધુ વજનદાર હોય તે થાળમાં લીધા વિના અભિષેક કરે. શ્રાદ્ધદિનકૃત્યમાં કહ્યું છે કે –
घुसिण कापूरमीसं तु, काउं गंधोदगं वरं । तओ भुवणनाहस्स, एहवेई भत्तिसंजुओ ॥
કેશર, બરાસ તથા સર્વ ઉત્તમ ઔષધિઓ અને ચંદન વગેરે મિશ્રિત કરીને, ઉત્તમ સુગંધીદાર પાણી વડે. પરમ ભક્તયુક્ત થઈને ત્રિભુવનનાથને અર્થત શ્રી જિનેધરદેવને સ્નાન કરાવે.”
કદાચ આવા જળને વેગ ન બને તે પવિત્ર સ્થાનમાંથી લાવેલા અને સારી રીતે ગળીને શુદ્ધ કરેલા જળને ઉપયોગ પણ કરી શકાય.
અંગપૂજા વખતે મુખ્યતાએ મૌન ધારણ કરવાનું છે. છતાં ભલ્લાસ વધારવા માટે બોલવું હોય તે મુખકેશમાંથી ઘૂંકના સૂક્ષ્મ પણ યુગલ બહાર ન નીકળે તેવા ધીરા અવાજથી નીચેની પંક્તિઓ બોલી શકાય ?—
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગપૂજા
મેરુશિખર હવરાવે હા સુરપતિ, મૈરુશિખર ન્હેવરાવે;
મેરુશિખર ન્દ્વવરાવે હૈ। સુરપતિ,
જન્મકાલ
રત્નપ્રમુખ
ક્ષીરસમુદ્ર
અનુક્રમે
મેરુશિખર ન્હેવરાવે. જિનવરા જાણી, પચરૂપ કરી આવે હા સુરપતિ ૧
અડજાતિના કળશા, ઔષધિચૂરણ મિલાવે । સુરપતિ॰
ઈણીપરે જિનપ્રતિમાકે ન્હવણ કરી,
૧૮૩
તીર્થોદક આણી,
સ્નાન કરી ગુણ ગાવે હે। સુરપતિ॰ ૩
એધિબીજ માનું વાવે હા સુરપતિ૦ ૪
ગુણસ્થાનક ક્સી, જિન ઉત્તમપદ પાવે હા સુરપતિ ૫
અહી નીચેને દહે! પણ ચિ'તવવા ચેગ્ય છે: જ્ઞાનકળશ ભરી આતમા, શ્રી જિનને ન્હેવરાવત,
સમતારસ ભરપૂર; કર્મ થાય ચકચૂર.
જળપૂજા કરતાં એકત્ર થયેલાં જળને હવણ કહે વામાં આવે છે. તે આંખે, મસ્તકે વગેરે અગાએ લગાડવાથી પ્રભુનું ચરણેાદક માથે ધરવાના ભાવ ઊભા થવા દ્વારા આત્મા શુદ્ધ અને છે અને આપણાં અંગે-આપણી
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
૧૮૪
કાયા પવિત્ર બને છે. વળી આ ન્હવણના શ્રદ્ધાપૂર્વક ઉપયેગ કરવાથી રાગો મટે છે અને કોઈ પણ વિઘ્ન ઉપસ્થિત થયુ હાય તા નાશ પામે છે. શાસ્ત્રકારોએ અંગપૂજાને વિઘ્નાપશામિકા કહી છે, તેનું રહસ્ય આ જ છે. એક મહા પુરુષે કહ્યું છે કે—
निर्मलं निर्मलीकरणं, पावनं पापनाशनम् । जिनचरणोदकं वन्दे, चाष्टकर्मविनाशकम् ॥
હું શ્રી જિનેશ્વરના તે ચરણેાદકને વંદુ છું કે જે નિલ છે, બીજાને નિર્મલ કરનાર છે, પવિત્ર છે, પાપોનો નાશ કરનારું છે અને આઠે કર્મીના વિનાશ કરવામાં સમર્થ છે. '
અહીં એટલ' યાદ રાખવાનું કે પ્રતિમાના પ્રક્ષાલ વગેરેના પાણીના પાત્રમાંથી પાણી લઈને હાથ ધેાવા નહિ, પણ બીજા પાત્રમાંથી શુદ્ધ પાણી લઈને ધોવા.
૧૧–અગલુ છનની વિધિ
પ્રતિમાજીને સ્નાન કરાવ્યા પછી પણ તેમનાં કેટલાંક અ'ગેા પર ચ'દન-કેસર ચાટી રહેવાને સભવ છે, તે દૂર તે કરવા પૂરતા જ વાળાકુચીના ઉપયોગ કરવા જરૂરી છે. પરંતુ તેમાં ખૂમ સાવધાની રાખવી. જેમ દાંતમાં ખારાકના કણ ભરાયે। હાય અગર પગે કાંટા વાગ્યા હાય તે કાઢવામાં આપણને પીડાના ભય રહે છે, એટલે ધીમે ધીમે, કઈ
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫
અંગપૂજા પ્રકારની ઈજા ન થાય એ રીતે, તેને કાઢીએ છીએ; તેમ પ્રતિમાજીને સાક્ષાત્ શ્રી જિનેશ્વરદેવ સમજી તેમને કઈ પ્રકારની ઈજા ન થાય એ રીતે કેમળ હાથે, ઘસરકાને અવાજ ન થવા દેતાં ધીમે ધીમે તેને ઉપયોગ કરવો જોઈએ. આજે વાળાકુંચીને ઉપગ ઘણું જ બેદરકારીથી થાય છે અને તેથી પ્રતિમાજી જદી ઘસાઈ જાય છે, માટે તે બાબતમાં ખાસ ઉપગ રાખવાની જરૂર છે.
આ રીતે વાળ કુંચીને ઉપયોગ થયા પછી પ્રથમ અંગભૂંછણ વડે સઘળું પાણી સાફ કરવું, બીજાથી વિશેષ સાફ કરવું અને ત્રીજા કમળ અંગભૂંછણ વડે અંગભૂંછનને વિધિ પૂરો કરે. જ્યાં બેડી પણ પાણીની ભીનાશ રહે છે, ત્યાં પ્રતિમાજીમાં શ્યામતા આવે છે કે ફૂગ વળી જાય છે, માટે પ્રતિમાજીને જરાય ભીના ન રાખવા, એ નિયમ છે.
પ્રાચીન વિધિમાં બે અંગભૂંછણને ઉલેખ આવે છે, પણ તે ઉત્તમ વસ્ત્રોની અપેક્ષાએ. હાલ બંગલુછણે માટે જે જાતનાં વસ્ત્રો વપરાય છે, તે દૃષ્ટિએ ત્રણ અંગલૂછણાને નિયમ યથાર્થ છે. ૧૨-સુગંધી પદાર્થોનું વિલેપન
ન્ડવણ પછી વિલેપનને અધિકાર છે, એટલે અગાઉથી ચંદનાદિ સુગંધી પદાર્થો ઘસીને જે લેપ–ખરડ તૈયાર કરી
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
રાખ્યેા હાય, તે પ્રતિમાજીને અત્યંત ભાવપૂર્વક લગાડવા. જોઇએ. ચંદનાદિ સુગ'ધી પદાર્થાનુ' વિલેપન કરતાં અંગે શીતળતા થાય છે, એટલે આત્માને તપાવી રહેલા સ દાષા શીતળ થાય એવી ભાવના અહીં ભાવવી જોઈએ.
૧૩–આભરણ પહેરાવવાં.
ત્યાર પછી પ્રતિમાજીને આભૂષણા ચડાવવા જોઈ એ. આ આભૂષણા શક્તિ-સામર્થ્ય હાય તે રત્ન, સુવર્ણ, મેતી વગેરેનાં કરાવવાં જોઈ એ, અન્યથા શક્તિ મુજબ કારવીને પણ પ્રભુપૂજાના લડાવા લેવા જોઈ એ. કદાચ તેમ પણ ન ખની શકે તે સોના-ચાંદીના વરખ તથા ખાતુ લગાડીને પણ પ્રભુજીના અંગને વિભૂષિત કર્યાના આનંદ માવા જોઇ એ. ‘ વીતરાગ ભગવતને વળી આભૂષણેા કે આંગીએ શા માટે ?” આ પ્રશ્ન આજે ઘણીવાર શ્રવણુગાચર થાય છે; પરંતુ પ્રભુનું પૂજન કે અંગરચના એ પ્રભુ માટે નથી, આપણા આત્મકલ્યાણ માટે છે. તેમજ તીર્થંકર દેવ સરખા જગતમાં આપણા કઈ ઉપકારી નથી અને ઉપકારી દેવાધિદેવની ભક્તિ માટે તન-મન અને ધનથી પ્રભુને સમર્પિત થઈ જવુ જોઈ એ. આટલી વાત લક્ષ્યમાં રહે તે પૂર્વોક્ત પ્રશ્નને અવકાશ રહેતો નથી. ૧૪-વસ્ત્રને ઉપયાગ
આ વખતે ચંદ્રુઆ, પુડિયાં, તેારણ વગેરે બાંધવાં, તેના સમાવેશ પણ પ્રકરણના પ્રારંભે જણાવ્યા મુજબ અંગ
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંગપૂજા
૧૮૩. પૂજામાં જ થાય છે. પ્રાચીન કાલમાં વસ્ત્રયુગલ ચડાવવાની પ્રથા હતી, પણ તે આજે અમલમાં નથી ૧૫-હાથમાં ફ્લ મૂકવું
પ્રતિમાજીનાં સર્વ અંગે આભૂષણાદિથી અલંકૃત કર્યા પછી તેમના ભેગા કરેલા બંને હાથમાં કંઈ પણ ફળ મૂકવું જોઈએ. તાત્પર્ય કે હાથ તદ્ન ખાલી રાખવા ન જોઈએ. અહી ફલથી નીચેની વસ્તુઓ સમજવી –સેનાનું બીરૂં, સેનામહોર, રૂપામહેર, વીંટી, શ્રીફળ, સેપારી, નાગરવેલનાં પાન કે મેદક. ૧૬-નવોગી પૂજા કરવી.
ત્યાર પછી કેસર, બરાસ, કસ્તૂરી વગેરે સુધી પદાર્થો ઘસીને તૈયાર કરેલા ચંદન વડે પ્રતિમાની નવાંગી પૂજા કરવી જોઈએ. શાસ્ત્રોમાં આવતા ઉલેખે પરથી એમ સમજાય છે કે એક કાળે કેટલાક લોક પ્રતિમાજીના પાંચ અંગે કે છે અંગે જ પૂજા કરતા હતા. ૪ વળી શ્રી ઉમાસ્વાતિ
* શ્રી જિનપ્રભસૂરિએ પૂજાવિધિમાં કહ્યું છે કે, ‘તરત સુર हिचंदणं देवस्स दाहिणजाणु-दाहिणखंध-निलावामखंधवामजाणु लक्खणेसु पंचसु हिअपहिं सह छसु वा अंगेसु પૂc પંચવુમુહિં વાંધવાર્દૂિ ર પૂu ” તા સુગંધી ચંદન વડે શ્રી જિનેશ્વરદેવનો જમણો ઢીંચણ, જમણો ખભો, લલાટ, ડાબો ખભો અને ડાબો હીંચણ–એ પાંચ અંગ અથવા હૃદય સાથે અંગે પૂજા કરીને તાજ પુ વડે અને સુગંધીદાર વાસ વડે પૂજન કરે.'
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
“૧૮૮
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ કૃત પૂજાપ્રકરણમાં નવ તિલકને ઉલ્લેખ છે, % તે બે અંગૂઠા, બે ઢીંચણ, બે કરકાંડા, બે ખભા ને મસ્તક, એ રીતે નવતિલક કરવાનું છે. તેમાં ૪ કપાળ, કંઠ, હૃદય અને નાભિ પર પણ તિલક કરવાનું જણાવ્યું છે, + પણ તેની ગણના નવતિલકમાં કરી નથી. પરંતુ ત્યાર પછીના સમયમાં નીચે પ્રમાણે નવાંગી પૂજાને મત સ્થિર થયેલ જણાય છે કે જેમાં આ બધા તિલકને સમાવેશ થઈ જાય છે ?
(૧) જમણે અને ડાબે અંગૂઠે. (૨) જમણ અને ડાબે ઢીંચણ. (૩) હાથનું જમણું અને ડાબું કાંડું. (૪) હાથને જમણે અને ડાબો ખભે. (૫) મસ્તક. (૬) કપાળ.
“નવમસ્તિસ્ત્રજૈઃ પૂષા, જળચા નિરન્તર’–નવ તિલકો વડે નિરંતર પૂજા કરવી.
* “હિનાનુશાંતેમૂર્ધન પૂજ્ઞા થીમ-બે ચરણ (અંગૂઠા), બે ઢીંચણ, બે કરનાં કાંડાં, બે ખભા અને મસ્તકે એ પ્રમાણે ક્રમથી નવ તિલક કરવાં.'
“મા ગે મોનોરે તિ૮TY”—ભાલપ્રદેશ પર, કપાળ પર, કંઠે, હૃદય અને ઉદર એટલે નાભિ ઉપર પણ તિલક કરવાં.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંગપૂજા
૧૮૯
(૭) કઠ. (૮) હૃદય. (૯) ઉદર-નાભિ.
શ્રી વીરવિજયજી મહારાજે અષ્ટપ્રકારી પૂજામાં ચંદનપૂજાના અધિકારે કહ્યું છે કે “ચરણ, જાનુ ૨ કર, ૩ અંસ, ૪ શિર, પ ભાલ, ૬ ગળે, ઉર, ઉદર, ૯ પ્રભુ નવતિલક કીજે.” અહીં એટલી સ્પષ્ટતા જરૂરી છે કે બધાં તિલક ગણીએ તે તેર થાય, પણ બે અંગૂઠાના, બે ઢીંચણના, બે કર કાંડાના તથા બે ખભાના એક એક ગણીએ. તે તિલકની સંખ્યા નવની થાય છે.
ઉક્ત મહાપુરુષે કહ્યું છે કેઆતમ ગુણ વાસન ભણી, ચંદનપૂજા સાર; જેમ મઘવા અપછર કરે, તેમ કરીએ નરનાર.
“હે પુરુષ અને સ્ત્રીઓ ! આત્માના ગુણની સુવાસ પ્રકટાવવા માટે ચંદનપૂજા ઉત્તમ છે. તે પૂજા જેમ ઈન્દ્રો અને અપ્સરાએ અતિ ઉલ્લાસથી કરે છે, તેમ તમે પણ અતિ ઉલ્લાસથી કરો.”
નવ અંગે ઉપર જણાવ્યા મુજબ ક્રમશઃ તિલક કરવાં જોઈએ. તેમાં એ ધ્યાન રાખવાનું કે પ્રભુના અંગ. પર કેશરના છાંટા ન પડે, તેમજ પ્રતિમાજીના ચક્ષુ, મુખ વગેરે પ્રમુખ અંગે ઢંકાઈ ન જાય અને તેની શોભામાં
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
શ્રી જિનભક્તિ-ક૯પતરુ ખામી ન આવે, અન્યથા દર્શન કરનારાઓના આહૂલાદને ભંગ થાય અને આપણે દેષના ભાગી બનીએ; વળી એ પણ યાદ રાખવાનું કે નવ અંગે તિલક કરવામાં ચોક્કસ હેતુ રહે છે, તે ઝડપથી તિલક કરીને પૂજા પતાવી દેવાની મને વૃત્તિથી પાર પડતું નથી. દરેક અંગે તિલક કર્યા પછી જરા ભવું જોઈએ અને તે વખતે અનુક્રમે નીચે મુજબ ભાવના ભાવવી જોઈએ –
૧-અંગુઠે તિલક કરતાં
જળ ભરી સંપૂટ પત્રમાં, યુગલિક નર પૂજંત; કહષભચરણ અંગુઠડે, દાયક ભવજલ અંત. ૧
યુગલિક મનુષ્યએ કમલપત્રને દડીઓ બનાવીને તેમાં જલ ભરી લાવી તેના વડે યુગાદિદેવ શ્રી ષભદેવનાં ચરણયુગલનું અર્ચન કર્યું. આ અંગૂઠો ભવજલ એટલે સંસારસાગરને અંત કરનાર છે, એમ સમજીને હું તેનું અર્ચન કરું છું
શ્રી વીરપ્રભુએ અંગૂઠા વડે મેરુ પર્વતને ડેલાયમાન કર્યો હતો અને એવી અપૂર્વ શક્તિ છતાં તેમણે સંસારની સઘળી રિદ્ધિ ત્યાગીને શમણજીવન સ્વીકાર્યું હતું. વળી શ્રમણાવસ્થામાં ચંડકૌશિક સર્ષે આ અંગૂઠા પર જ દંશ - દી હતા, છતાં તેમનાં રૂવાડામાં ક્રોધને અંશ પણ પ્રકટ્યો ન હતે. આ રીતે શ્રી જિનેશ્વરદેવને અંગૂઠો તેમના
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંગપૂજા
૧૯૧
અપૂર્વ ત્યાગ અને આત્મબળના સૂચક હાવાથી મારે માટે
અત્યંત પૂજનીય છે.
ર-ઢીંચણે તિલક કરતાં
જાનુબળે કાઉસ્સગ્ગ રહ્યા, વિચર્યાં દેશ-વિદેશ; ખડા ખડા કેવળ લઘુ, પૂત્તે જાનુ નરેશ. ૨.
• હે પ્રભો ! તમે અપ્રતિબદ્ધ વિહારી હતા, તેથી દેશવિદેશમાં વિચરતા હતા. આ જાતનેાવિહાર કરવામાં તમારી આ જાનુ ઉપયેગી નીવડી હતી. વળી તમેએ કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે બાહ્ય અને અભ્ય'તર તપના આશ્રય લીધેા હતેા, જેમાં અભ્યંતર તપના અધિકારે કાયાત્સગ ઊભા ઊભા જ કરતા હતા અને તે વખતે તિય ચ, મનુષ્ય કે દેવતાદિએ કરેલા પરીષહા અને ઉપસમાં સમભાવે સહન કરતા હતા. એ દૃષ્ટિએ તમારી જાનુએ પણ પવિત્ર હાવાથી હુ' તેનું પૂજન કરું છું.'
૩-હાથના કાંડે તિલક કરતાં
લેકાંતિક વચને કરી, વરસ્યા વરસી દાન; કર કાંઠે પ્રભુપૂજના, પૂજો ભવ બહુમાન ૩
: હે પ્રભુ ! મહાભિનિષ્ક્રમણના–સંસારત્યાગના સમય નજીક આવતા લેાકાંતિક દેવે સવિનય જણાવે છે કે, - હે પ્રભુ!! હવે તી પ્રવર્તાવા.' આ શિષ્ટાચારને લક્ષમાં લઈ તમે સ સારત્યાગના નિશ્ચય કરે છે, પરંતુ એ
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
સ`સારત્યાગ કરતાં પહેલાં તમે કોઈપણ જાતના ભેદભાવ વિના દાન આપવાનું શરુ કરે છે અને એ રીતે એક વ પ ત તમારા સ્વહસ્ત-સ્વકરે દાન આપ્યું જાએ છે.. વળી શાસનસ્થાપના સમયે ગણધર બનાવવા માટે તમારા હાથ વડે વાસક્ષેપ કરા છે, તેથી તમારાં કાંડાં પણ અતિ પવિત્ર છે, માટે તેનું બહુમાનપૂર્વક પૂજન કરું છું.” ૪-ખભે તિલક કરતાં
૧૯૨
માન ગયું દાય અસથી, દેખી વીર્ય અન ́ત; ભુજાષળે ભવજળ તર્યાં, પૂજો ખધ મહંત. ૪
• હે પ્રભુ! ! તમારું અનત મલ જોઇને બંને ખભા-માંથી માન ચાલ્યું ગયું અને એ જ ભુજાનાં ખળ વડે તમે. ભવસાગરને તરી ગયા, તેથી તમારા સ્કંધા-ખભા પણ અતિ પવિત્ર છે, માટે હું તેનું પૂજન કરુ છું. ૫-શિરશિખા પર તિલક કરતાં
સિદ્ધશિલા ગુણ ઉજળી, લાકાંતે ભગવંત; વસિયા તિણુ કારણ ભવી, શિરશિખા પૂજત. ૫
૮ લેકના અંતે એટલે અગ્રભાવે સિદ્ધશિલા આવેલી છે. તે ઉજ્જવળ ગુણવાળી યાને સ્ફટિક જેવી નિળ છે. તેના પર લેકના અંતને અડીને તમે મુક્ત અવસ્થાએ રહેલા છે. તમારી શિરશિખા એ સિદ્ધશિલાનુ સ્મરણ કરાવતી હેાવાથી અત્યંત પવિત્ર છે અને તે જ કારણે હું તેની પૂજા કરું છું.'
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંગપૂજા ૬-ભાલ (કપાળ) પર તિલક કરતાં
તીર્થકરપદ-પુણ્યથી, ત્રિભુવન-જન સેવંત; ત્રિભુવનતિલક સમા પ્રભુ, ભાલ તિલક જયવંત. ૬
હે પ્રભો! તમે તીર્થકર નામકર્મ ઉપામ્યું હતું, તેથી ત્રણે ભુવનના લેકે તમારી સેવા કરતા હતા. ખરેખર! તમે એ ત્રિભુવનના તિલક સમા છે, તેથી તમારા ભાલપ્રદેશની હું તિલક વડે અર્ચના કરું છું.” ૭-કઠે તિલક કરતાં
સેળ પર પ્રભુ દેશના, કંઠે વિવર વર્તુલ; મધુર ધ્વનિ સુરનર સુણે, તિણે ગળે તિલક અમૂલ. ૭
શ્રી વીર પ્રભુએ સોળ પહેર સુધી અખંડ દેશના આપી હતી, તે કંઠરૂપ ગોળ આકૃતિવાળા છિદ્રમાંથી જ નિકળેલી હતી. આ દેશનાનો મધુર વનિ દેવતાઓ અને મનુ ઘણા જ ઉલ્લાસ અને હર્ષથી સાંભળતા હતા, તેથી તીર્થંકરદેવને કંઠ અતિ પવિત્ર છે. હું તેના પર અમૂલ્ય તિલક કરું છું.' ૮-હદયે તિલક કરતાં
હૃદયકમળ-ઉપશમબળે, બાળ્યા રાગ ને રેષ; હિમ દહે વનખંડને, હૃદયતિલક સંતેષ. “હે પ્રભો ! ઠંડુ હિમ પડતાંની સાથે જેમ વનખંડને
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ. બાળી નાખે છે, તેમ તમારા હૃદયકમળમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ અતિ ઠંડે ઉપશમરસ રાગ અને દ્વેષને બાળી નાખે છે, તેથી તમારું હૃદય અતિ પવિત્ર છે. હું તે પવિત્ર હૃદયની બહુમાનપૂર્વક પૂજા કરું છું. ૯-નાભિ પર તિલક કરતાં
રત્નત્રયી ગુણ ઉજળી, સકલ સુગુણ વિશ્રામ નાભિકમળની પૂજના, કરતાં અવિચલ ધામ. ૯
હે પ્રભો! સમ્યગદર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યફ ચારિત્ર એ રત્નત્રયી સઘળા સદ્ગુણોનું વિશ્રામસ્થાન છે. આ વસ્તુની યાદ તમારા નાભિકમળમાંથી નીકળતી ત્રણ મુખ્ય રેખાઓ આપે છે, એટલે તમારું નાભિકમળ પૂજ્ય છે અને તેની હું પૂજા કરું છું. આવી પૂજા કરતાં મને અવિચલ ધામ એટલે મોક્ષની પ્રાપ્તિ જરૂર થશે.”
૧૬-પુષ્પપૂજા
નવાંગીપૂજા અર્થાત્ ચંદનપૂજા થઈ ગયા પછી ઉપાસકે વિધિપૂર્વક આણેલાં વિવિધ જાતિનાં પુષ્પ વડે પ્રભુની પૂજા કરવી જોઈએ. કહ્યું છે કે – पुष्पैश्च बलिना चैव, वस्त्रैः स्तोत्रैश्च शोभनैः । देवानां पूजनं ज्ञेयं, शौच-श्रद्धासमन्वितम् ॥ “પુ વડે, બલિ અર્થાત્ નૈવેદ્ય વડે, વસ્ત્ર અને
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫
અંગપૂજ તે વડે, શૌચ અને શ્રદ્ધાથી સમન્વિત થઈને પૂજન કરવું જોઈએ.”
વળી એમ પણ કહ્યું છે કેप्रभाते प्रथमा वास-पूजा कार्या निरन्तरम् । मध्याह्न कुसुमैः पूजा, सन्ध्यायां धूपदीपकृत् ॥
* પ્રભાતે પહેલી વાસપૂજા કરવી, મધ્યાહૂને બીજી પુષ્પપૂજા કરવી અને સંધ્યાએ ત્રીજી ધૂપ-દીપ પૂજા કરવી.”
તાત્પર્ય કે પ્રભુપૂજનમાં પુષ્પપૂજાનું વિશેષ મહત્ત્વ છે અને ખાસ કરીને મધ્યાહન પૂજા કે મુખ્ય પૂજામાં તે તે અવશ્ય કરવી જોઈએ, તેથી ઉપાસકે તે પર પૂરતું લક્ષ આપવાની જરૂર છે.
પુષ્પ બાબત એટલું ધ્યાન રાખવું કે જે પુષ્પો (૧) સૂકાં, (૨) જમીન પર પડી ગયેલાં, (૩) પાંખડીઓ તૂટી ગયેલાં, (૪) અશુભ વસ્તુઓ સાથે સ્પેશિત થયેલાં, (૫) બરાબર નહિ ખીલેલાં, (૬) જેની કળીએ વધુ વરસાદ કે કીડા વગેરેથી ખવાઈ ગઈ હોય તેવાં, (૭) ચીમળાઈ ગયેલાં, (૮) વાસી એટલે આગલા દિવસે ઉતારેલાં, (૯) જેના ઉપર કરોળિયાએ જાળ ગૂંથી હોય તેવાં (૧૦) દેખાવમાં સુશોભિત ન હોય એવાં, (૧૧) ખરાબ ગંધવાળાં, (૧૨) જેમાં બિલકુલ ગંધ ન હોય તેવાં તથા (૧૩) જેની ગંધમાં ખટાશ હોય તેવાં શ્રી જિનેશ્વરદેવની પૂજામાં વાપરવાં નહિ.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ છૂટાં પુષ્પની જેમ પુષ્યને હાર, પુષ્પને મુગટ વગેરે બનાવીને પૂજા કરીએ, તે પણ પુષ્પપૂજામાં જ ગણાય.
૧૭–ધૂપપૂજા
દેવપૂજન વખતે ધૂપ-દીપ તે અવશ્ય જોઈએ. તે હવામાનને ચેકબું કરે છે, તથા સુવાસમાં વધારે કરે છે. વળી દેવતાઓ ગંદપ્રિય હોય છે, એટલે આવું સુંદર વાતાવરણ જોઈને પ્રસંગે પાત્ત ત્યાં આવવાનું દિલ કરે છે. અમુક દહેરાસરમાં રાત્રે દેવ આવ્યા, વાજિંત્ર વાચા, ધૂપ પ્રકટયો વગેરે ઘટનાઓ અવારનવાર સાંભળવામાં આવે છે તથા વર્તમાનપત્રમાં પ્રકટ થતી રહે છે, એટલે આ વસ્તુ તરફ ઉપેક્ષા કરવી એગ્ય નથી.
ઉપાસકે સુંદર કળામય ધૂપદાનમાં દશાંગધૂપ આદિ ઉત્તમ પ્રકારને ધૂપ કર તથા અગર, ચંદન, કસ્તૂરી. વગેરે પદાર્થોના વેગથી બનાવેલી સારી સુગંધી અગરબત્તી પ્રકટાવવી. સારી જાતને ધૂપ વાપરીએ તે જ વાતાવરણ. જોઈએ તેવું શુદ્ધ બને છે અને સુગંધથી મહેકી લાગે. છે, માટે તે તરફ લક્ષ આપવું. આ પૂજા અંગે કહેવાયું છે કે
કર્મસમિધ દાહન ભણી, ધ્યાનાનળ સળગાય, દ્રવ્યધૂપ કરી આત્મા, સહજ સુગંધિત થાય.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંગપુજા
૧૯૭
- કમ રૂપી લાકડાનું દહન કરવા માટે ધ્યાનરૂપી અગ્નિ પ્રકટાવવેા જોઈએ. દ્રવ્યધૂપ તેનું સૂચન કરે છે અને તેથી આત્મા સહજ સુગંધી બને છે. ’
એટલું ધ્યાન રાખવું કે ધૂપથી આખા મદિરને વાસિત કરવું અને ત્યારબાદ તેને પ્રતિમાજીની ડાળી બાજુએ રાખવે.
૧૮-દીપકપૂજા
૫. શ્રી વીરવિજયજી મહારાજે કહ્યું છે કે ' દીપક જ્યંતિ અની નવર‘ગા, દીનદયાળ કે દાહિત્રુ અંગા ' એટલે પૂજા નિમિત્તે જે દીપક પ્રકટાવવા, તે શ્રી જિનેશ્વરદેવની જમણી બાજુ પ્રકટાવવા. વળી આ દીપક કેવા હાવે। જોઈએ, તેનુ પશુ તેમણે વર્ષોંન કર્યુ છે. • રચણુ જડિત વર્તુલ ભાજનમે', ધેનુ-વિષ ભરયે ઉછર’ગા.’ રત્નથી જડેલા ગેાળ વનમાં ગાયનું ઘી ભરવું. અડી ઉત્કૃષ્ટ ભાવે રત્નથી જડેલું સમજવાનુ છે. તેવી શક્તિ ન હોય તા સુવર્ણ, ચાંદી કે તાંખા વગેરેનું પાત્ર સમજવું. તે મને તેટલું સુંદર–કલામય હાવું જોઈએ. ભારતના કલાકારોએ દ્વીપક-નિર્માણમાં પેાતાની નૈસગિક પ્રતિભાને સુદર પરિચય આપેલા છે. ીપક માટેના પાત્રના—ીપિકાના જેટલા પ્રકાર ભારતમાં મળે છે, તેટલા જગતના કઈ પશુ દેશમાં મળતા નથી. ઘી ગાયનું જ જોઈએ, એવા એકાંત નિયમ નથી. તે ભે'સ વગેરેનું પણ ચાલી શકે.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
શ્રી જિનભક્તિ-કહપત વિશેષમાં પં. શ્રી વીરવિજયજી મહારાજે જણાવ્યું છે કે “પ્રાણી–ઉગારણ કારણ ફાનસ, કરિયે મ્યું નવિ આય પતંગા.” આ દીપક પર જીવદયાના પવિત્ર ઉદ્દેશથી ફાનસ કરવું, એટલે કે દીપકને ફાનસમાં રાખે, જેથી પતંગિયા વગેરે આવીને પડે નહિ અને તેમના પ્રાણની હાનિ થાય નહિ.”
તિ એ જ્ઞાનને સંકેત છે, તેથી જ કહ્યું છે કે દ્રવ્યદીપ સુવિવેકથી, કરતાં દુઃખ હેય ફેક; ભાવપ્રદીપ પ્રગટ હવે, ભાસિત કાલોક. ”
સુવિવેકથી દ્રવ્યદીપક પ્રકટાવતાં સઘળાં દુખે ફેક થાય છે-નાશ પામે છે અને જ્યારે અંતરમાં સાચે ભાવપ્રદીપ પ્રકટે છે ત્યારે તે લેક અને અલેકના સઘળા પદાર્થો સ્પષ્ટ ભાસવા લાગે છે.
કેટલાક ધૂપ અને દીપક પૂજાને સમાવેશ અગ્રપૂજામાં કરે છે. શ્રી ચૈત્યવંદન-ભાષ્ય વગેરેમાં આ બંને પૂજાને સમાવેશ અંગપૂજામાં કર્યો છે અને શ્રાદ્ધવિધિ-પ્રકરણમાં પણ તેનું સમર્થન થયેલું છે, એટલે આ પૂજાઓને અંગ પૂજામાં ગણવી યોગ્ય છે.
અહીં “અવસ્થાત્રિક”નું વિધાન છે, તે પણ બરાબર લક્ષમાં રાખવાનું છે. અવસ્થાત્રિક એટલે શ્રી જિનેશ્વર દેવની છદ્મસ્થ, કેવળી અને સિદ્ધ એવી ત્રણ અવસ્થા. તેમાં છદ્મસ્થાવસ્થા ત્રણ ભૂમિકાએ ચિંતવવાની છે. ન્હવણ.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંગપૂજા
૧૯૯
તથા અંગભૂંછન–પ્રસંગે જન્માવસ્થા, કેસર, ચંદન, પુષ્પમાળા તથા અંગરચના વખતે રાજ્યાવસ્થા; અને ભગવાનનું કેશરહિત મસ્તક વગેરે જેઈને શ્રમણાવસ્થા. ત્યારબાદ અષ્ટ મહાપ્રાતિહાર્યના દેખાવથી ભગવાનની કેવળી અવસ્થા અને તેમને પર્યકાસને, પદ્માસને કે કાર્યોત્સર્ગમુદ્રાએ સ્થિત જોઈને તેમની સિદ્ધાવસ્થા ભાવવાની છે.
અંગપૂજાને વિધિ અહીં પૂરો થાય છે. તે ઘણો રહસ્યભરેલે છે અને જેમ જેમ સત્સંગ થતું જાય છે તથા અનુભવ વધતો જાય છે, તેમ તેમ જ સમજમાં આવે છે. અંગપૂજા પછી જ અગ્રપૂજા અને અગ્રપૂજા પછી જ ભાવપૂજા થાય છે, એટલે આ પૂજાને પહેલી સમજી તેને ઉત્કૃષ્ટ આદર કરે ઘટે છે.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭]
અગ્રપૂજા
અંગપૂજા પછી અગ્રપૂજાને અધિકાર આવે છે. આ પૂજામાં દ્વિ-શક્તિ અનુસાર અનેક પ્રકારના ઉપચારેને આશ્રય લેવાય છે. તેમાં અક્ષતપૂજા, નૈવેદ્યપૂજા, ફલપૂજા, ગીતપૂજા, વાજિંત્રપૂજા તથા નૃત્યપૂજાની મુખ્યતા છે. વળી લૂણ ઉતારવું, આરતી ઉતારવી અને મંગળદી કરે, તે પણ આ પૂજામાં જ ગણાય છે. આ પૂજાનું અહીં ક્રમશઃ વર્ણન કરીશું, પણ તે પહેલાં એટલું જણાવી દઈએ કે અગ્રપૂજાને મુખ્ય હેતુ શ્રી જિનેશ્વરદેવના સત્કારસન્માનને છે, એટલે તેની સર્વ રોજના એ ધોરણે થયેલી છે. પ્રથમ પ્રભુને વંદન કરવું, પછી તેમની પૂજા કરવી, પછી તેમને સત્કાર-સન્માનને વિધિ કરે, એ આપણી પ્રાચીન પ્રણાલિકા છે અને તેને અહીં બરાબર અનુસરવામાં આવે છે.
૧- અક્ષત પૂજા
અક્ષત એટલે ચેખા, અખંડિત ચોખા, તેના વડે જે પૂજા કરવી તે અક્ષતપૂજા અખંડિત ચોખા વડે પૂજા શી રીતે થાય ? તે પણ સમજવા જેવું છે. પ્રભુ સમક્ષ
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
- અગ્રપૂજા
૨૦૧ પડેલા પાટ કે પાટલા ઉપર અખંડિત રેખા વડે અષ્ટમંગલની રચના કરવી, એ અક્ષતપૂજા છે. અષ્ટમંગલ એટલે આઠ પ્રકારની મંગલસૂચક આકૃતિઓ. તેનાં નામે અનુકમે આ પ્રમાણે જાણવા
(૧) દર્પણ–આરી સે. (૨) ભદ્રાસન-બેસવાનું ખુરશી જેવું આસન, ખુરશી ઊંચી હોય છે, ભદ્રાસન તેનાથી થોડું નીચું હોય છે. (૩) વદ્ધમાન–શરાવસંપુટ. જે નીચેથી સાંકડું હોય, પણ ઉપર જતાં વધતું જાય તેને વદ્ધમાન અર્થાત શરાવ કહેવામાં આવે છે ગુજરાતી ભાષામાં તેને કેઢુિં કહે છે. એક કેડિયા ઉપર બીજું કેઢુિં ઢાંકેલું હોય ત્યારે તેને સંપુટ કહેવામાં આવે છે. (૪) શ્રી વલ્સ –એક પ્રકાની વિશિષ્ટ આકૃતિ કે જે તીર્થકર આદિ મહાપુરુષની છાતી પર જોવામાં આવે છે. (૫) મત્યયુગલ-માછલીઓનું જોડકું. (૬) સ્વસ્તિક–સાથિયે. (૭) કુંભ-કળશ અને (૮) નંદ્યાવર્ત એટલે જેની પાંખડીએમાં સુંદર આવતું હોય તે એક પ્રકારને વિશિષ્ટ સાથિયે.
અહીં જાણી લેવાની જરૂર છે કે શ્રી જિનેશ્વરદેવના દીક્ષાકલ્યાણકના વરઘેડામાં આગળ અષ્ટમંગલ આલેખેલે વિશાળ પટ રહેતે. તે ઉપસ્થિત કાર્યના નિવિદ્ધ સંપાદન માટે મંગલરૂપ છે. એ જ પ્રમાણે પ્રભુના સામૈયા વખતે અષ્ટમંગલની ભવ્ય આકૃતિઓ રાખવામાં આવતી, તેથી લેકે
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
શ્રી જિનભક્તિ-ક૫ત
એમ સમજતા કે કઈ મહાપુરુષનું મંગલકારી આગમન થઈ રહ્યું છે અને તેઓ જલ્દી તૈયાર થઈને સામૈયામાં સામેલ થઈ જતા તથા મંગલની સાક્ષાત મૂતિસમા શ્રી જિનેશ્વરદેવના દિવ્ય દેદારનાં દર્શન કરીને કૃતકૃત્ય થતા.
શ્રી મહાવીર પ્રભુ ચંપાનગરીમાં પધાર્યા ત્યારે કેણિક રાજાએ તેમનું અતિ ભવ્ય સ્વાગત કરતાં અષ્ટમંગલની આકૃતિઓ સાથે રાખ્યાનું વર્ણન ઔપપાતિકસૂત્રમાં આવે છે.
આ સત્કારની ભાવને પ્રકટ કરવા માટે અષ્ટમંગલની રચના કરવાની છે. પરંતુ આજે તે કેટલાક ઘણે ભાગે. અષ્ટમંગલની પાટલી પર ચાંલ્લા કરે છે. ખરી રીતે તે તેનું આલેખન કરવું જોઈએ. બાકી કેટલાય ભાગ્યશાળીઓને અષ્ટમંગલનાં નામ પણ આવડતાં નથી, તે તેની રચના શી રીતે કરે ? અને કદાચ નામ આવડતાં હોય તે પણ આ રચના કરવાને અભ્યાસ રહ્યો નથી, એટલે આવી રચના પ્રાયઃ થતી નથી. આજે માત્ર એક સ્વસ્તિક અને નંદ્યાવર્તને ઠીક ઠીક અભ્યાસ રહ્યો છે, એટલે એની રચના થાય છે. અક્ષતની જગાએ શ્વેત સરસવ વાપરીને પણ. અષ્ટમંગલની રચના કરી શકાય છે.
જ્યાં અષ્ટમંગલની રચના કરવાનું શક્ય ન હોય ત્યાં જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રની આરાધનાના સંકેતરૂપે અક્ષતની ત્રણ ઢગલીઓ કરીને ઉપર ચંદ્રકળા તથા નીચે સાદા
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
અત્રપૂજા
સ્વસ્તિકની રચના કરીને પણ અક્ષતપૂજા કરી આજે આના વિશેષ પ્રચાર છે.
૨૦૩
શકાય છે..
એમ કહેવાય છે કે મગધરાજ શ્રેણિક શ્રી મહાવીર પ્રભુની સન્મુખ જઈ ને સેાનાના થવાથી સ્વસ્તિકની રચના કરતા હતા. આજે પણ આચાર્યાદિના સ્વાગત વખતે સેાના અને રૂપાનાં પુષ્પો તથા સાચાં મેાતી ઉછાળવામાં આવે. છે, એટલે શક્તિશાળી આત્માઓએ સેાના-રૂપાના અક્ષતથી કે સાચાં મેતીથી સ્વસ્તિકાદિની રચના કરીને અગ્રપૂજાના લડાવા લેવા ઘટે છે. આવું નિત્ય તે ન ખની શકે, પણ મહાન પના દિવસે હાય કે તી યાત્રાએ ગયા હ।ઈએ, ત્યાં પૂજન કરતી વેળાએ આવા લહાવા લઈ શકાય છે. દ્રવ્યના આથી વધારે સારા ઉપયેાગ કયેા
હોઈ શકે ?
પ્રભુપૂજન વગેરેમાં વપરાતું દ્રવ્ય નિરર્થીક અને સામાજિક કલ્યાણની પ્રવૃત્તિએમાં વપરાતું દ્રવ્ય સાર્થક, એવે એક મત આજે પ્રચાર પામી રહ્યો છે, પણ તે ઊંડી સમજ વિનાના છે. પ્રભુપૂજાને આદશ ખસ્યા કે સમાજકલ્યાણની પ્રવૃત્તિએ માત્ર આડંબરરૂપ થઈ જાય છે. નિષ્કામ ભાવે પ્રવૃત્તિ કરવાનું તે મહાપુરુષો જ શીખવે છે તેથી મુખ્યપણે તેઓ જ સત્કાર-સન્માનને પાત્ર છે. જો. તેમના તરફ બહુમાનની લાગણી હશે, તે જ તેમના ઉપદેશ તરફ આદર થશે અને સામાજિક કલ્યાણની પ્રવૃત્તિઓમાં પણ નિષ્કામભાવ દાખલ થશે; અન્યથા આજે ખની રહ્યું
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
છે તેમ, એ માત્ર આડંબરરૂપ બની જશે અને તેમાંથી અનેક દાષાની ઉત્પત્તિ થતાં લાભને બદલે નુકશાન જ થશે. માટે પ્રભુપૂજા પહેલી અને સામાજિક કલ્યાણની પ્રવૃત્તિઓ પછી, એ સિદ્ધાંતને અનુસરવામાં આપણું તથા સમાજનું કલ્યાણ રહેલુ છે.
અક્ષતપૂજા તે અક્ષયપદ ભણી લઈ જનારી છે, એમ સમજીને દરેક મુમુક્ષુએ તેના આશ્રય લેવાના છે. કહ્યુ છે કે—
અક્ષયપદ સાધન ભણી, અક્ષતપૂજા સાર; જિનપ્રતિમા આગળ મુદ્દા, ધરિયે વિ નરનાર.
૨-નૈવેદ્યપૂજા
અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વામિ એ ચાર પ્રકારના આહારમાંથી શુદ્ધ-પવિત્ર વસ્તુએ પ્રતિમાજીની સમક્ષ ધરવી તેને નૈવેદ્યપૂજા કહેવાય છે. અશનમાં રાંધેલે। ભાત, રોટલી વગેરેને સમાવેશ થાય છે; પાનમાં સાકરના પાણી, ગાળના પાણી વગેરેનો સમાવેશ થાય છે; ખાક્રિમમાં વિવિધ પ્રકારના મેવા તથા પાનને-મીઠાઈ એના સમાવેશ થાય છે; અને સ્વામિમમાં પાન, તળ વગેરેના સમાવેશ થાય છે. તેમાંથી શુદ્ધ-સ્વચ્છ કેટલીક વસ્તુઓ પ્રતિમાજી સમક્ષ ધરી નૈવેદ્યપૂજાને લાભ લઈ શકાય છે. વિશેષ ન અને તે મીઠાઈના પ્રતીકરૂપે શ રાખડ એટલે ગાંગડા પણ મૂકી શકાય છે અને છેવટે એક પતાસું મૂકીને પણ નૈવેદ્યની ભાવના પૂરી કરી શકાય છે.
સાકરના થોડા
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગ્રપૂજા
૨૦૫
આપણા અન્નમાં દેવ અને અતિથિને પણ ભાગ છે, માટે પ્રથમ તે જુદો કાઢીને તેમને ધરાવ્યા પછી જ અન્નપ્રાશન કરવું, જેથી અનાદિની આહાર સંજ્ઞા અને રસસંજ્ઞા કપાતી આવે તથા અંતે અનાહારી પદ મળે, એવી ભાવના ઘણું પ્રાચીન સમયથી આપણે ત્યાં ચાલી આવે છે, તેથી નૈવેદ્યની પ્રથા અમલમાં આવેલી છે અને તે આપણું ઉચ્ચ ભાવના તથા સમર્પણવૃત્તિનું સુંદર પ્રતીક છે.
નૈવેદ્યપૂજા વખતે એવી ભાવના ભાવવાની છે કે – અણાહારી પદ મેં કર્યા, વિગ્રહ ગઈએ અણુત; દૂર કરી તે દીજિયે, અણહારી પદ સંત.
હે પ્રભે ! મેં વિગ્રહગતિમાં એટલે એક ગતિ-- માંથી બીજી ગતિમાં વકગતિ વડે જતી વખતે અણાહારી પદ અનંત વાર કર્યા, પરંતુ તેથી મારે ઉદ્ધાર થયે નહિ. તે હવે એ સ્થિતિ દૂર કરીને મને સાચું અણહારી પદ, આપ. ”
અહીં સ્પષ્ટતા એટલી કે આપણું આત્માને અનાદિકાલથી આહાર, ભય, મિથુન અને પરિગ્રહ એ ચાર સંજ્ઞાઓ વળગેલી છે, એટલે આપણે આત્મા બધે વખત એકયા બીજા પ્રકારને આહાર ગ્રહણ કર્યા કરે છે, માત્ર તે વિગ્રહ ગતિમાં હોય, ત્યારે આહાર ગ્રહણ કરતું નથી; પરંતુ આ અણહારી સ્થિતિ તે માત્ર એક સમય, બે સમય કે ત્રણ સમય પૂરતી જ હોય છે, એટલે આવા
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
નામમાત્રના અણુાહારી પદથી આપણને કશા લાભ થતા નથી. આપણને તે એવું અણાહારી પદ મેળવવુ' જોઈ એ કે જ્યાં ગયા પછી ફરી આહાર કરવા જ પડે નહિ અને કાયમને માટે જ જાળમાંથી છૂટી જવાય. આવું અણાહારી પદ તે માત્ર સિદ્ધિગતિમાં જ સભવે છે, એટલે હે પ્રભો ! મને એ સિદ્ધિગતિ આપે.
૩-ફેલપૂજા
6
,
જૈન મહિષ એએ કહ્યુ` છે કે, લપૂજા જે ભવિ કરશે રે, તે શિવરમણી વરશે રે ! ' એટલે શિવસુખના અભિલાષીએ ફલપૂજા અવશ્ય કરવાની છે. ઋતુઋતુનાં, ઉત્તમ જાતિનાં, વિવિધ ફળા પ્રતિમાજીની સમક્ષ ધરવાં એ ફલપૂજા છે. કદાચ આવાં કળાના ચેગ ન હેાય તે બદામ, સેાપારી, વગેરે સૂકાં ફળે પણ ધરી શકાય. તે બારે માસ અને કોઈ પણ સ્થળેથી મળી શકે છે.
૪-ગીતપૂજા
એક કવિએ કહ્યુ છે કે— શત્રુંજય સમ તી નહી, નહી. જિનગુણુગાન સરીષ નહીં,
અરિહાસમ દેવ; શિવસુખદાયક સેવ.
* કેટલાક ગીત, વાદ્ય તથા નૃત્યપૂજાનેા સમાવેશ ભાવપૂજામાં કરે છે, પણ આ પ્રકરણમાં આપેલી ચૈત્યવંદન—મહાભાષ્યની ગાથાના આધારે તેને સમાવેશ અગ્રપૂજામાં કર્યા છે. આમાં સ્વર, વાજિંત્ર અને ગાત્રોરૂપી દ્રવ્યોના મુખ્ય ઉપયોગ હોય છે, એ અપેક્ષાએ દ્રવ્યપૂજા —અગ્રપૂજા કહેવાય છે.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગ્રપૂજા
૨૦૭ “આ પૃથ્વીના પટ પર શ્રી શત્રુંજય જેવું અન્ય તીર્થ નથી, શ્રી અરિહંત જેવા દેવ નથી અને જિનગુણ ગાન જેવી શિવસુખ આપનારી બીજી સેવા નથી.”
બીજા કવિએ કહ્યું છે કે – ફલ અનંત પંચાલકે, ભાખે શ્રી જગદીશ ગીત નૃત્ય શુદ્ધ નાદસે, જે પૂજે જિનઈશ.
“તીર્થકર ભગવંતના ઉપદેશ અનુસાર પંચાશક નામના ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે જે ભવ્યાત્મા શુદ્ધ ગીત, નૃત્ય અને વાજિંત્રથી શ્રી જિનેશ્વર દેવની પૂજા કરે છે, તે અનંત ફળને પામે છે.”
ત્રીજા કવિએ કહ્યું છે કે – ગગનતણું નહીં, જેમ માન, તેમ અનંત રૂપ જિનગુણગાન. તાન માન લયશું કરી ગીત,
સુખ દીયે જેમ અમૃત પિત. “ગગનનું–આકાશનું જેમ માપ નથી, અર્થાત્ તે અનંત છે, તેમ જિનગણના ગાનનું ફળ પણ અનંત છે. આ ગીત તાન, માન, લય વગેરે સહિત કરવામાં આવે તે જાણે અમૃત પીધું હેય, એવું સુખ આપે છે.”
તાત્પર્ય કે ત્રણ ગ્રામ, સાત સ્વર અને એકવીશ મૂચ્છનાપૂર્વક વિવિધ રાગ-રાગિણીઓમાં શ્રી જિનેશ્વરદેવનાં
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતર ગીત ગાવા, સ્તવને બોલવાં કે પદો ઉચ્ચારવાં, તે ગીતપૂજા છે. આ ગીતપૂજા આપણને અપૂર્વ આનંદ આપે છે અને અને બીજાને પણ આનંદ આપનારી થાય છે. તેમાં ચિત્તને. એકાગ્ર-તલ્લીન કરવાને બહુ મોટો ગુણ રહેલ છે.
સરસ રીતે ગવાયેલાં ગીતને પ્રભાવ મનુષ્યનાં મન પર તે પડે જ છે, પણ પશુ, પક્ષી, સર્પ વગેરે ઉપર પણ પડે છે અને વનસ્પતિ ઉપર પણ પડે છે. ખરેખર ! ભક્તિરસની જમાવટ કરવા માટે સરસ ગીત જેવું અન્ય કઈ સાધન નથી!
જેમ હાથને સદુપયેગ દાન છે, જેમ કાનને સદુપગ શાસ્ત્રશ્રવણ છે, તેમ કંઠને સદુપયોગ શ્રી જિને ધરદેવનાં ગુણગાન છે. એ ગાન જરા પણ સંકેચ-- શરમ વિના મુક્ત કંઠે-મુક્ત હૃદયે કરવું જોઈએ.
આપણા મુનિવરોએ તે માટે સેંકડો, બલ્ક--હજારે. સ્તવને-પદ-ગીતે રચ્યાં છે. તેમાંનાં કેટલાંક કંઠસ્થ કરીને શાસ્ત્રીય ઢબે ગાતાં શીખી લેવા જોઈએ, જેથી ગીતપૂજા ઉત્તમ પ્રકારે થાય અને આપણું જીવન સફળ બને. પ-વાજિંત્રપૂજા
શ્રી જિનેશ્વરદેવની ભક્તિનિમિત્તે વિવિધ પ્રકારનાં વાજિંત્ર વગાડવાં એ વાજિંત્રપૂજા છે. જે મહિમા ગીતને છે, તે જ મહિમા વાજિંત્રોને છે. વળી ગીતગાન વાજિત્રની સાથે થતાં હોય તે અધિક આહ્લાદકારી
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગ્રપૂજા
૨૦e થાય છે, એટલે ગીતની સાથે વાજિંત્રોને ઉપયોગ કરે ઈષ્ટ છે.
વાજિંત્રો ચાર પ્રકારનાં છેઃ (૧) તત, (૨) વિતત, (૩) સુષિર અને (૪) ઘન. તેમાં તારના વેગથી વાગતાં વાજિંત્રો તત કહેવાય છે, જેમકે–વણ, બીન, સીતાર, સારંગી, તાઉસ, દીલરૂબા, દિલ-પસંદ, અસીબીન, રૂબાબ (કચ્છપી વીણા), સરદ, તંબૂરો (નારદી વીણા) કાનૂન અથવા શ્રીમંડળ ( બ્રાહ્મી વીણ), સુરબીન, કડાયચા, ચિકારા, સુરસોટા, તરસબાજ, ફિલ, ગીટાર વગેરે. ચામડાના વેગથી વાગતાં વાજિંત્રો વિતત કહેવાય છે, જેમ કે-મુરજ, મૃદંગ, ડમરુ, પખાજ, ઢે લક, ખંજરી, દફ, દાય, નેબત, ત્રાંસા વગેરે. પવનના વેગથી વાગતાં વાજિંત્રો સુષિર કહેવાય છે જેમ કે-વાંસળી, પા, શરણાઈ પુંગી, મુખચંગ, કરના, શંખ, સિંગી, તુરઈ, ભેરી, હારમોનિયમ વગેરે. અને ધાતુના
ગથી વાગતાં વાજિંત્રો ઘન કહેવાય છે, જેમ કે કાંસ્ય, તાલ, મંજીરા, કરતાલ, ઝાલર, ઘંટા, ઘંટિકા, જલતરંગ વગેરે.
આ ચાર પ્રકારના વાજિંત્રોમાંથી શક્ય હોય એટલા વાજિંત્રોને ઉપગ પૂજા સમયે કરી શકાય છે.
શ્રી જિનેશ્વરદેવ સમવસરણમાં બિરાજતા હોય છે, ત્યારે દેવે અનેક પ્રકારનાં વાજિંત્રો વગાડીને ભક્તિ કરે છે અને તેથી વાતાવરણ ઘણું ભવ્ય બને છે. આપણે પણ એ જ રીતે વિવિધ વાજિંત્રોમાંથી ભગવાનની ભક્તિ કરીએ, એ ઈટ છે. ૧૪
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ ૬-નૃત્યપૂજા
જિનભક્તિ નિમિત્તે વિવિધ પ્રકારનાં નૃત્ય કરવાં, એ નૃત્ય પૂજા છે. “નૃત્ય કોને કહેવાય?” તેને ઉત્તર આ પ્રમાણે સમજવાને છે –
देहरुच्या प्रतीतो यस्तालमानरसाश्रयः । सविलासोऽङ्गविक्षेपो, नृत्यमित्युच्यते बुधैः ॥
તાલના માપ અને રસના આશ્રયવાળો, સુંદર દેહ વડે પ્રતીત થતે, વિલાસસહિત જે અંગવિક્ષેપ તેને વિદ્વાને નૃત્ય કહે છે. તાત્પર્ય કે અંગના અભિનય વડે ભાવેને પ્રકટ કરવા, એ નૃત્ય છે.
નૃત્યશાસ્ત્રમાં શિર, હસ્ત, વક્ષઃ (છાતી), પાશ્વ (પડખું), કટિ (કેડ), ચરણ અને સ્કંધ (ખભા) ની ગણના અંગમાં કરેલી છે, ગ્રીવા (ડોક), બાહુ, પૃષ્ઠ (વસે), ઉદર, ઉર, જંઘા (સાથળ) મણિબંધ (ક), અને જાનુ (ઢીંચણ) ની ગણના પ્રત્યંગમાં કરેલી છે અને દૃષ્ટિ, ભૂ (ભમર), પુટ (પાંપણ), તારા (આંખની કીકી), કપિલ, નાસિકા, અનિલ (આંખની નીચેનો ભાગ), અધર (હઠ), દંતિ, જિદ્વા, ચિબુક અને વદનની ગણના ઉપાંગમાં કરેલી છે. અંગવિક્ષેપમાં આ બધાને ઉપગ અમુક પ્રકારે થાય છે.
વિલાસ એટલે મુખ, નેત્ર વગેરેની ચેષ્ટા. તાત્પર્ય
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
અત્રપૂજા
કે નૃત્યમાં અ’ગવિક્ષેપ-અંગમરોડ ઉપરાંત હાવ, વગેરે પણ હાય છે.
૧૧
ભાવ
નૃત્યના અનેક પ્રકારા છે અને તે ભરતનાટયશાસ્ત્ર, સરસ્વતીકંઠાભરણુ, દશરૂપક વગેરે ગ્રંથેામાં વર્ણવાયેલા છે. કેટલાક કહે છે કે-અધ્યાત્મના ઉમેદવારોને ગાવું, અજાવવું તથા નાચવું એ બિલકુલ શૈાલતુ નથી. એમણે તે શાંત એસીને જે કઈ થાય તે કરવું જોઇ એ.' પરંતુ આ કથન ઊ'ડી સમજ વિનાનું છે, ગાવું, ખજાવવુ અને નાચવું એ સંગીતકલાના મુખ્ય ત્રણ અંગેા છે અને તે માનવજીવનમાં ઉચ્ચભાવા પ્રેરવા માટે ઉપયાગી છે; તેથી જ શાસ્ત્રકારાએ તેની પૂજા માન્ય રાખી છે. રાવણ એક મળવાન રાજા હતા, પણ તે રાજ ગીત-ગાનથી પ્રભુની પૂજા કરતા હતા. ઉદાયન રાજાની રાણી પ્રભાવતી પણ એ જ રીતે ગીત, વાજિંત્ર તથા નૃત્યથી દેવાધિદેવની પૂજા કરતી હતી. આ રીતે ખીજા પણ અનેક ભવ્યાત્માએની સંગીતપૂજાનાં વર્ષોંના શાસ્ત્રમાં આવે છે.
૭–લૂણ ઉતારવુ.
કલા પોતે સારી કે ખાટી નથી, પણ તેના જે રીતે ઉપયોગ થાય છે, તે પરથી તે સારી કે ખાટી કરે છે, એટલે સુજ્ઞજનાએ તેના સદુપયેાગ તેને સદુપયોગ કરવા તરફ જ
લક્ષ રાખવુ.
શ્રી ઉમાસ્વાતિકૃત પૂજાપ્રકરણમાં કહ્યુ` છે કે
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
‘નૌ જવનિક્ષેપ:, શાન્ત્ય તુષ્ટયે પ્રશસ્યતે-પ્રભુપૂજન કરી રહ્યા પછી અગ્નિને વિષે લવના-ભ્રૂણને-મીઠાના પ્રક્ષેપ કરવા તે શાંતિ એટલે વિઘ્નનુ' ઉપશમન અને તુષ્ટિ એટલે ચિત્તની પ્રસન્નતા માટે પ્રશસ્ત છે.'
શ્રી ચૈત્યવ`દન—મહાભાષ્યમાં કહ્યુ છે કે— ધન—નટ્ટ-વાલ, જવળના ત્તિકા, રીવારે | जंकिंचि ते सव्वंपि, ओअरई अग्गपूजाए ||
· ગાન કરવું, નૃત્ય કરવુ', વાજિંત્રો વગાડવાં, લૂઝુ ઉતારવું, જલની ધારા કરવી, આરતી કરવી, મજંગલદીવે કરવા વગેરે જે કાર્યાં છે, તે અગ્રપૂજામાં અવતરે છે; અર્થાત તેના સમાવેશ અગ્રપૂજામાં થાય છે.' એટલે લૂણ ઉતારવાની ક્રિયાને અગ્રપૂજાના જ એક ભાગ સમજવાના છે.
એક પાત્રમાં અગ્નિ રાખી તેના પર લૂણ નાખવુ, અને તે હાથમાં રાખીને પ્રતિમાજી ફરતી ત્રણ પ્રદક્ષિણા દેવી તેને લૂણ ઉતારવાની ક્રિયા કહે છે. પ્રાચીન સ્નાત્રવિધિમાં આવતી નીચેની ગાથાથી આ વસ્તુ સ્પષ્ટ થાય છે. उअह ! पडिभग्गपसर, पयाहिणं मुणिवई करेऊणं । पडइ सलोणत्तण लज्जिअ व लोणं हुअवहंमि ।
'
જુએ ! જેના વેગ ભાંગી ગયા છે, તે આ લૂણુ જિનેશ્વરદેવને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરીને, પેાતાની ખારાશથી જાણે લજજા પામ્યું. હાય, તેમ અગ્નિમાં પડે છે.’ હાથમાં જળ લઈ તેમાં થાપું લૂણ નાખવું અને
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગ્રપૂજા
૨૧૩
તેની પ્રતિમાજી ફરતી ત્રણ વાર ધારા દેવી, તેને પણ લૂણ ઉતારવાની ક્રિયા કહેવાય છે.
સ્નાત્ર પૂજામાં આ બંને ક્રિયાઓને ઉપયોગ થાય છે.
સંક્ષેપમાં કહીએ તે વિવિધ ઉપચાર વડે પ્રભુપૂજન થઈ ગયા પછી તેની જે શેભા બની હોય, તેને જે ઠાઠ જામ્યો હોય, તેને કેઈની દૂષિત દૃષ્ટિએ કશી હરકત ન પહોંચે તે માટે આ ક્રિયા કરવાની હોય છે, એટલે તે અવશ્ય કરવી જોઈએ.
કેટલાક કહે છે કે “આ કિયા તે તાંત્રિક છે, તેને જિનપૂજા જેવી ધાર્મિક ક્રિયામાં શા માટે સ્થાન આપવું જોઈએ ?' તેને ઉત્તર એ છે કે, “તાંત્રિક ક્રિયા પણ શુભ પરિણામને લાવનારી હોય તે તેને અનુસરવામાં બાધ નથી. આ કિયા શુભ પરિણામ લાવનારી છે, માટે જ તે કરવામાં આવે છે.” ૮-આરતી અને મંગલદીવે.
પ્રાચીન ગાથાઓમાં સત્તર ભેટી પૂજાનું વર્ણન નીચે પ્રમાણે આવે છે - ण्हवण विलेवण अंगंभि,' चक्खुजुअलं च वासपुआए । पुष्फारुहणं मालारुहणं, तह वन्नयारुहणं ॥१॥
चुण्णारहण जिण-पुंगवाणं आहरणरोहणं चेव । gar –પુજા, સારામાપવ° iારા
''શુપુરાવો,૨ નેવેન્દ્ર કુરા ગળા જિીપ નક્વ પૂણામેવા સતરલ રૂાા
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
૮ ૧-સ્નાનવિલેપન ( પ્રક્ષાલ, વિલેપન, ચ'દન, કેસર ) વગેરેથી અગપૂજા, ૨-ચક્ષુયુગલ અને વસ્ત્ર ( ચઢાવવાં તે) પૂજા, ૩-પુષ્પપૂજા, ૪-પુષ્પમાલ પૂજા, પ–કસ્તૂરી આદિથી શેભા કરવી તે વ કપૂજા, ૬-સુગધી ચૂર્ણાંથી પૂજા કરવી તે ચૂર્ણ'પૂજા, ૭–આભારણપૂજા, ૮-પુષ્પગૃહ ( મંડપ ) પૂજા, ૯-પુષ્પપ્રકર (ઢગ કરવા તે) પૂજા, ૧૦-આરતીરૂ.’ગલદીપપૂજા, ૧૧–દીપપૂજા, ૧૨-પપૂજા, ૧૩નૈવેદ્યપૂજા, ૧૪-લપૂજા, ૧૫–ગીતપૂજા, ૧૬-નૃત્ય પૂજા અને ૧૭-વાજિંત્રપૂજા.' તાત્પર્ય કે આરતી ઉતારવી અને મગલદીવા કરવા, એ પણ એક પ્રકારના પૂજાને સ્વતંત્ર ઉપચાર છે.
૨૩૪
આરતીને સંસ્કૃતમાં રાત્રિ કહે છે. બત્રિજ ને પ્રાકૃત સસ્કાર બારાત્તિય છે અને તેના પરથી ગુજરાતીહિંદી વગેરે ભાષામાં આરતી' શબ્દના પ્રયાગ થાય છે.
આત્રિય ના મૂળ અર્થ તે રાત્રિ પડવા વખતને દીવા છે, પણ તે ધીમે ધીમે અસકોચ પામી પૂજાની પૂર્ણાહુતિ સમયના દીપક એવા અમાં રૂઢ થયેલા છે અને તેથી જ અગ્રપૂજાના અધિકારે ભણાવાતી દરેક પૂજાના અંત ભાગમાં તથા જિનમંદિરમાં સાયંકાળે તેને ઉપચાર કરવામાં આવે છે, ત્યાર પછી છેલ્લા મંગલદીપ પૂર્ણાહુતિ થાય છે.
પ્રકટાવતાં પૂજાની
આરતીના દીપક નિમિત્તનું જે સાધન તેને પણુ
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગ્રપૂજા
૨૧૫ આરતી કહેવામાં આવે છે અને એ વખતે સ્તુતિ-સ્તવના રૂપ જે કાવ્યાદિ બેલાય છે, તેને પણ આરતી કહેવામાં આવે છે.
આરતી ઉતારવાને વિધિ એ છે કે ઉત્તમ પ્રકારના થાળમાં આરતી મૂકવી. તેનાં પાંચ ચાડાં ઘીથી ભરવાં અને તેમાં રૂની દીવેટો મૂકીને પાંચેય દીપકશિખાઓ પ્રકટાવવી. એ વખતે પુરુષ હોય તે ખભે ખેસ નાખે. આરતી ઉતારતાં પહેલાં થાળમાં કંઈ પણ રૂપાનાણું નાખવું યેગ્ય છે. ત્યાર પછી “નમોડéા સિદ્ધાવાળાચસર્વસાધુ પદ બોલીને નાસિકાથી ઊચે નહિ અને નાભિથી નીચે નહિ એવી રીતે ત્રણ ઉપર તથા ત્રણ નીચેના આવર્ત પૂર્વક આરતી ઉતારવી. એ વખતે આરતીનાં પદે ભાવપૂર્વક બોલવાં.
આરતી પૂરી થયા પછી તેની દીપશિખાઓ પર બંને હાથ ફેરવી જમણુ તથા ડાબા નેત્રે લગાડવાં અને બીજાને પણ તે લાભ મળે તે માટે ઉપસ્થિત જનસમુદાયમાં આરતી ફેરવવી. એમાં એ ભાવ ભાવ કે “મને ભાવ પ્રકાશનો લાભ મળે.” એ વખતે જેની જેવી ભાવના હોય તે પ્રમાણે તેમાં દ્રવ્ય નાખે.
આરતીમાં કપૂરને ઉપગ પણ ઈષ્ટ મનાય છે, એટલે કપૂર સળગાવીને પણ આરતી કરી શકાય.
ત્યાર બાદ આરતી નીચે મૂકીને એ જ થાળમાં કે
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાક
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરું
એ જ નિમિત્તના અન્ય થાળમાં મગલદીવે। પ્રકટાવવેા. જે દીપક–ઢીવા અત્યંત મંગલ માટે અર્થાત્ પૂજાની પૂર્ણાહુતિ માટે પ્રકટાવાય તે મગલપ્રદીપ-મગલદીવે. તે વખતે આપણું સકળ સ'ઘનુ', તેમ જ સર્વે જીવાનું મ’ગળ ઈચ્છવું જોઈ એ. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે જૈન ધર્મની પ્રધાનભાવના વિશ્વમૈત્રીની છે, તે અહીં થાય પણે કરવી જોઈ એ.
વ્યક્ત
આ વખતે વાજિંત્ર વગાડવાના વિધિ છે, એટલે ઘંટ, નગારાં વગેરે વગાડવા જોઈએ. આથી આપણને એક કાર્ય સફળતાથી પાર પડયાના આનંદ થાય છે અને લોકોને પૂજા પૂર્ણ થવાના કે જિનમંદિર બંધ થવાના સ'કેત મળે છે.
આરતી તથા મ`ગલઢીવાનાં પદ્યો ઘણાં પ્રસિદ્ધ હાવાથી અહી' આપ્યાં નથી.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮] ભાવપૂજા
જેમાં દ્રવ્ય ઉપચારોની મુખ્યતા હોય તે દ્રવ્યપૂજા કહેવાય અને જેમાં ભાવ ઉપચારની મુખ્યતા હોય તે ભાવપૂજા કહેવાય. દ્રવ્યપૂજાની અપેક્ષાએ ભાવપૂજાનું સ્થાન ઘણું ઊંચું છે, એમ છતાં દ્રવ્યપૂજા સિવાય જીવનમાં ભાવપૂજા આવવી અશકય છે, એટલે પ્રથમ દ્રવ્યપૂજા અને પછી ભાવપૂજા આ ક્રમ ગૃડસ્થ જીવન માટે અનિવાર્ય છે. ભાવ ઉપચારમાં શ્રદ્ધારૂપી જળ હોય, આદરરૂપી ચંદન હોય, બહુમાનરુપી પુપિ હય, ગુણચિંતનરૂપ ધૂપ હોય, પ્રણિધાનરૂપ દીપ હોય, આજ્ઞાપાલનરૂપ અક્ષત હોય, શરણાગતિરૂપ નૈવેદ્ય હોય અને ધ્યાનરૂપી ઉત્તમત્તમ ફળ હોય.
ભાવપૂજાનું આલંબન લીધું કે આત્મા ઉચ્ચ-ઉચ્ચતરઉચ્ચતમ ભૂમિકાને સ્પર્શવા લાગે છે અને એમ કરતાં પરમપદે પ્રતિષ્ઠિત થઈ જાય છે. મહાપુરુષેએ કહ્યું છે કે
विग्घोषसामगेगा, अन्भुदयसाहिणी भवे बीआ । निव्वुइकारिणी तइया, फलया उ जहत्य नामे हिं ॥
પહેલી અંગપૂજાનું નામ વિદને પશામિકા છે, બીજી
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
શ્રી જિનભક્તિ-કપતરુ અયપૂજાનું નામ “અભ્યદયસાધિની છે અને ત્રીજી ભાવ પૂજાનું નામ “નિવૃત્તિકારિણ” છે આ ત્રણે પ્રજાના ફળ તેમનાં નામ પ્રમાણે જાણવાં.
તાત્પર્ય કે અંગપૂજાથી વર્તમાન જીવનમાં આવી પડતાં અનેક પ્રકારના વિદને કે કષ્ટોનું નિવારણ થાય છે; અગ્રપૂજાથી આ ભવમાં કાદ્ધિ-સિદ્ધિ–સંપત્તિ-અધિકાર અને પરભવમાં દેવલેકની પ્રાપ્તિથી અભ્યદય સધાય છે, જ્યારે ભાવપૂજાથી સમસ્ત દુઃખની નિવૃત્તિરૂપ સિદ્ધિ, મુક્તિ, મેક્ષ કે પરમપદની પ્રાપ્તિ થાય છે.
આમાંથી સાર એ લેવાને કે ભાવપૂજા એ શ્રેષપૂજા છે, એટલે ઉપાસકે તેનું આલંબન પણ અવશ્ય લેવું જોઈએ. કોઈ એમ માનતા હોય કે “આપણું પામર જીથી આવી પૂજા કેમ થઈ શકે? માટે તેનાથી સર્યું.” તે તેમણે શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી વડે ત્રીજા પંચાશકમાં કહેવાયેલા નિમ્ન શબ્દો વિચારવા જેવા છે सह संजाओ भावो, पायं भावांतर जओ कुणई । ता एयमेत्थ पवरं, लिंगं सह भाववुड्डा तु ॥११॥
એકવાર ઉત્પન્ન થયેલે શુભ ભાવ પ્રાયઃ બીજા શુભ ભાવને ઉત્પન્ન કરે છે, તેથી કોઈ પણ પ્રકારે શુભભાવને ઉત્પન્ન કરવા માટે પ્રયત્ન કરે. તે જ ભાવ–વંદનાનું શ્રેષ્ઠ લક્ષણ છે.”
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવપૂજા
૨૧૯
अमए देह - गए जह, अपरिणयम्मि वि सुभा उ भावत्ति । તદ્દ મોવ—હેડ અમઇ, અાદ્દિ વિવિ ગિદ્દીદ્યા ।।
જેમ શરીરમાં સ’ચરેલ અમૃત ધાતુરૂપે પરિણમ્યુ ન હાય તા પણ તે સુખદાયી જ થાય છે, તેમ મેાક્ષના હેતુરૂપ ભાવ-અમૃત હૃદયમાં ઉત્પન્ન થવાથી તે સુખદાયી જ થાય છે. આમ (પતંજલિ આદિ) બીજાઓએ પણુ કહ્યું છે.’
ताई - विहाणम्मि वि, जायइ कल्लाणिणो तर्हि जत्तो । तत्तोऽधिगभावाओ, भव्वस्स इमीए अहिगो ति ॥ १३ ॥
ક્લ્યાણના અર્થિના મંત્રાદ્ધિ-વિધાનમાં પણ પ્રયત્ન હાય છે, તે તેથી અધિક ફળ આપનાર ચૈત્યવંદનાને વિષે ભવ્ય જીવને અધિક પ્રયત્ન હોવા જોઇએ.’
एईए परमसिद्धि जाय, जत्तो दर्द तओ अहिगा । जत्तम्मि वि अहिगत्तं, भव्वस्सेयाणुसारेण ॥१४॥
ત્રાદિ વડે સામાન્ય સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે, જ્યારે ચૈત્યવદના વડે પરમ સિદ્ધિ (મેાક્ષ) પ્રાપ્ત થાય છે, એ વાતનો ખ્યાલ કરીને ભવ્ય જીવાએ ચૈત્યવંદના”માં ઘણા વધારે પ્રયત્ન કરવા જોઈ એ.’
पायं इमी जत्ते, ण होइ इहलोगिया वि हाणि त्ति । णिरुवकम-भावाओ, भावो वि हु तीड़ छेयकरो ॥ १५ ॥
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
• આમાં યત્ન કરવાથી પ્રાયઃ ઈહલૌકિક હાનિ પણ નથી, તેમ છતાં પૂના નિરુપક્રમ કને લીધે હાનિ થાય, તેા ચૈત્યવ`દનાના ભાવવડે તેના અનુબ ધનેા (દુ:ખની પરંપરાના) ઇંદુ થાય છે.'
२२०
મોવદ્ધ-તુષા—દળ, ર્થ તં સેવાળ વિ સિદ્ધ । भावेयव्वमिणं खलु सम्मं ति कयं पसंगेणं ॥ १६ ॥
‘આ ‘ભાવવ’દન’મેક્ષમાગ માં પ્રવૃત્તિ કરનારને કમ કે કષાયરૂપ ચારાદિકના ઉપદ્રવથી બચવા માટે દુર્ગા જેવું છે. અન્ય દનકારાએ પણ તેને એ પ્રકારનું કહેલું છે; તેથી તેના પર સારી રીતે વિચાર કરવા, એટલે એ સ'ખ'ધી વધારે ઉલ્લેખ કરવાથી સર્યુ.’
ચૈત્યવંદન સમયે સૂત્રાદિક શુદ્ધ ઉચ્ચારણપૂર્વક ખેલવા જોઇએ, તે વખતે જે મુદ્રા રચવાની હોય તે ખરાખર રચવી જોઈએ, અને તેના અર્થ અને વિષયમાં સતત ઉપયેગ રાખવા જોઈ એ. પરંતુ આ ત્રણેય ખાબ તેમાં આજે ઘણે સ્થળે બહુ મોટી ખામી જોવામાં આવે છે સૂત્રેાચ્ચારમાં શુદ્ધિ ઓછી હોય છે, વળી તેમાં સંપન્ના વગેરેના વિવેક હાતા નથી અને ગદ્ય-પદ્ય બધુ એક જ ઢબે ખાલી જવામાં આવે છે. પાઠશાળાઓ કે જ્યાં આ વિષયનું ખાસ શિક્ષણ આપવામાં આવે છે, ત્યાં પણ આ ખામત પર જોઈ એ તેવું લક્ષ અપાતુ નથી. અથવા તે શિક્ષકોને જ આ વિષયનું પૂરું જ્ઞાન ન હેાય, ત્યાં સુંદર–સારા પરિણામની આશા કયાંથી રાખી શકાય ?
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવપૂજા
રર. સૂત્રોનું શિક્ષણ આપતી વખતે પ્રથમ સંહિતા એટલે શબ્દોચ્ચારણની પદ્ધતિ શીખવવી જોઈએ, પછી પદ છૂટાં પાડતાં શીખવવા જોઈએ, એ છૂટાં પાડેલાં દરેક પદને અર્થ શીખવી જોઈએ, જે તે સામાસિક પદ હોય તે તેને વિગ્રેડ કરવું જોઈએ, એટલે કે સમાસ છૂટો પાડી બતાવવું જોઈએ, પછી તેના પર તર્ક કરી તેનું વેચ્ય સમાધાન શું છે ? તે પણ જણાવવું જોઈએ. જે આ રીતે સૂત્રોનું શિક્ષણ અપાય તે શબ્દો ચારમાં શુદ્ધિ રહે અને તેના અર્થ તથા વિષયમાં પણ બરાબર ઉપગ રહે.
વળી મુદ્રાઓ અંગે પણ કેટલીક પાઠશાળાઓમાં જોઈએ તેવી એકસાઈથી શિક્ષણ અપાતું નથી, એટલે તે બાબતની ખામી રહી જાય છે અને તે આગળ પર કોઈ અસાધારણ ઘટના ન બને તે સુધરતી નથી. દહેરાસરમાં પાંચ જણ ચૈત્યવંદન કરવા બેઠા હોય, તે મુદ્રા અંગે પાંચેયની સ્થિતિ જુદી જુદી જોવામાં આવે છે. તેમાંથી એક બે તે મુદ્રા રચી ન રચી ને કિયા કર્યાને સંતેષ પામે છે અને બાકીના ત્રણ–ચાર એક જ મુદ્રા જુદી જુદી રીતે કરે છે, પણ એક જ ઢબે કે એક જ રીતે કરતા નથી; તેનું કારણ એ છે કે તે અંગે પ્રથમથી જ જે ચેકસાઈપૂર્વક શિક્ષણ અપાવું જોઈએ, તે અપાતું નથી.
સાધુ-મુનિરાજે કે જેઓને સામાન્ય રીતે આ વિષયનું સારું જ્ઞાન હોય છે, તેઓ વ્યાખ્યાન-પ્રસંગે કે તે માટે
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ બાસ વર્ગો યેજીને આ બાબતનું જૈન સંઘને શિક્ષણ આપે, તે ઘણું જ જરૂરનું છે.
સૂત્રો એ માત્ર બેલી જવાની વસ્તુ નથી, એ ચિંતનીય છે, મનનીય છે, એટલે કે તેના પર વારંવાર ચિંતન-મનન કરવું જોઈએ. તે જ તેમાં રહેલું રહસ્ય યથાર્થ પણે સમજાય અને આપણા આત્માપર પડેલે અજ્ઞા નને પડદો હટી જાય. જેમ દહીંનું મંથન કરવાથી માખણ ની–ધીની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેમ સૂત્રો અંગે વિચારમંથન કરવાથી જ તત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તે આપણું કલ્યાણનું કારણ બને છે.
હવે ચૈત્યવંદન કેવી રીતે કરવું જોઈએ, તે દર્શાવીશું. ૧–પ્રણિપાત કરી આદેશ માગ
“મહાનિશીથ આગમ કહે છે કે, દરેક ધર્મક્રિયા ઈરિયાવહિય” પ્રતિકમતાપૂર્વક શુદ્ધ થાય છે, એટલે પહેલાં ઈર્યાપથિક–પ્રતિકમણની ક્રિયા કરાય છે. એમાં ખમાસમણ દઈ ઈરિયાવહિય, તસ્સ ઉતરી, અન્નત્થ સૂત્ર બેલી એક લેગસ્સ (૨૫ ઉદ્ઘાસ)ને કાર્યોત્સર્ગ કરી ઉપર લેગસ્સસૂત્ર બેલાય છે. પછી કઈ પણ ધર્માનુષ્ઠાન ગુરુ અગર દેવને વંદન કરી તેમની આજ્ઞાપૂર્વક કરવું જોઈએ, એ હેતુથી પ્રથમ ત્રણ વાર ખમાસમણુસૂત્રને પાઠ બેલવાપૂર્વક પ્રણિપાતની ક્રિયા કરવી જોઈએ અને ઈચ્છાકારેણ સંદિસહ ભગવાન ! ચેઈયવંદણું કરેમિ એ
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવપૂજા
૨૨૩ શબ્દો વડે ચૈત્યવંદનને આદેશ માગ જોઈએ. અહીં એ ખાસ ધ્યાન રહે કે “ઈચ્છામિ ખમાસમણે”-ઈચ્છાકારેણ સંદિસહુ ભગવન...” વગેરે આદેશ માગતી વખતે બે હાથની અંજલી જેડેલી જોઈએ, એટલે પહેલા ખમાસમણું પછી બીજા-ત્રીજા ખમાસમણ વખતે આ લક્ષ રાખવાનું. ૨-આદેશને સ્વીકાર કરી
આદેશ મળ્યા પછી અને તેને સ્વીકાર કર્યા પછી જ કિયામાં આગળ વધવું જોઈએ, એટલે અહીં ગુરુની કે વડીલની ઉપસ્થિતિ હોય તે તે આદેશ આપે, અન્યથા ઈચ્છ” કહીને આદેશ માથે ચડાવી આગળ વધવું જોઈએ. ૩–વીરાસને બેસવું
ચૈત્યવંદનની કિયા “લલિતવિસ્તરા” માં જણાવ્યા મુજબ બે ઢીંચણ જમીનને અડાડી, પગની પાની પર બેસીને થાય છે. બીજા મતે એ વીરાસને બેસીને કરવાની છે,
એટલે જમણે ઢીંચણ નીચે સ્થાપી ડાબે ઢીંચણ ઊભે રાખવું જોઈએ.
૪-મંગળ આધસ્તુતિ
પછી બે હાથ જોડી મંગલરૂપ “સકલકુશલવલી, બલવાપૂર્વક આઘસ્તુતિ બેલવી. મંગળરૂપ આધસ્તુતિને વર્તમાન પરિભાષામાં “ચૈત્યવંદન” કહેવામાં આવે છે. જે સ્તુતિ ચૈત્યવંદનના પ્રારંભે બેલાય, તે ચૈત્યવંદન,
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
અહીં પૂર્વાચાર્ય કૃત સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, ગુજરાતી, હિંદી, મરાઠી આદિ કોઈ પણ ચૈત્યવંદન ખેલી શકાય, પણ પ્રભાતનો સમય હોય તેા ‘જગચિ'તામણિ' સૂત્ર ખેલવું. આ આખું સૂત્ર પદ્યમાં છે અને તે સુંદર રાગે ખેલી શકાય છે. વળી એ પણ ખ્યાલ રાખવા કે દહેરાસરમાં ચૈત્યવંદન કરતાં હાઈ એ તે ત્યાં જે ભગવાનની સામે ચૈત્યવંદન કરતા હોઇએ તેમનાં સ્તુતિ-સ્તવન કહેવાં જોઈએ, એમ શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ કહે છે. બાકી ખીજે ચૈત્યવદન–દેત્ર-વ`દન કરીએ ત્યાં પ તિથિ હાય તા તે પતિથિનું ચૈત્યવદન ખેલવું અને તીર્થં યાત્રાના પ્રસગ હોય તે તે તીક્ષ્નુ ચૈત્યવંદન ખેલવું, અહી’એટલી સ્પષ્ટતા કરવી ઉચિત ગણાશે કે શબ્દના ઉચ્ચારની સાથે તેના અર્થ પરત્વે ઉપયાગ હાવા જોઈએ. અન્યથા તેની ગણના દ્રવ્યપૂજામાં થાય અને ભાવપૂજા માજુએ રહી જાય.
પ–દનાવિધિ
ત્યાર પછી સત્ર તીર્થાને, સ અરિહંત ભગવતાને, સચૈત્યોને તથા સર્વ સાધુઓને વઢન કરવા માટે અનુક્રમે ‘જકિ’ચિ' સૂત્ર, ‘ નમેત્થણું '
6
જાવ'તિ ચેઈ
"
આદ્ય' સૂત્ર અને ૮ જાવંત કેવિ સા ' સૂત્ર ખેલવા જોઈએ. તેમાં ‘નમેત્યુગ' સૂત્ર ખેલતી વખતે ચેાગમદ્રા ધારી રાખવી જોઈએ અને પછીનાં બે સૂત્રો વખતે મુક્તાશુક્તિમુદ્રા ધારણ કરવી જોઈ એ. વળી આ એ સૂત્રો
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવપૂજા
૨૨૫
વચ્ચે એક વાર ખમાસમણુસૂત્ર બોલીને પ્રણિપાત પણ કરી લેવું જોઈએ.
નત્થણું” સૂત્ર અર્થમાં ઘણું ગંભીર છે. તેના ઉપર શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ લલિતવિસ્તરા નામની ઘણું સુંદર ટીકા લખેલી છે. આ ટીકા પર પૂ. ૫. આ. શ્રી ભુવનભાનુસૂરિજી મહારાજે ગણિવરે માર્મિક પ્રવચને આપેલાં છે અને તે “પરમ તેજ” નામથી ગ્રંથરૂપે બહાર પડેલાં છે, તે અવશ્ય જોઈ લેવાં. વળી અમેએ શ્રી પ્રતિક્રમણ સૂત્રપ્રધટીકાભાગ પહેલામાં તેના પર જે અષ્ટાંગી વિવરણ કર્યું છે, તે પણ જેવા યોગ્ય છે.
ગમુદ્રા કેને કહેવાય?” તેને ઉત્તર એ છે કે મહા માહે દશ આંગળીઓ આંતરી, કમળના ડેડાના આકારે બંને હાથે રાખી, પેટ ઉપર હાથની કે સ્થાપવી, તે ગમુદ્રા કહેવાય.”
મુક્તાશુક્તિમુદ્રા કેને કહેવાય?” તેને ઉત્તર એ છે કે “માહે માંહે આંગળીઓ આંતરી ન હોય એવા બે હાથ પિલા રાખી લલાટે લગાડવા, તે “મુક્તાશુક્તિમુદ્રા” કહેવાય. મુક્તાશુક્તિ એટલે મેતીની છીપ. તેના જે આકાર કરે, તે મુક્તિશુક્તિમુદ્રા.
ત્યવંદનના અધિકારે સાધુઓને વંદના કેમ?” એ પ્રશ્નનો ઉત્તર એ છે કે “જુદી જુદી ભૂમિકાએ રહીને
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
આત્મવિકાસની સાધના કરી રહેલા સાધુપુરુષ!–સંત પુરુષા ચૈત્યવદનરૂપી શ્રદ્ધાયાગ કે ભક્તિયાગની ભાવનાને દૃઢ કરવામાં નિમિત્તભૂત છે, માટે તેમને પણ વંદન! કરવી જોઇએ.
શુદ્ધ ભાવે થતી વંદનામાં કેટલી શિકિત રહેલી છે, તે અમે નમસ્કાર–પ્રકરણમાં દર્શાવી ગયા છીએ, એટલે અહી તેનું વિશેષ વિવેચન કરતા નથી, પણ એટલું જણાવી છીએ કે ભાવની અને તેટલી શુદ્ધિ રાખવી, મનને જરા પણ ચલ–વિચલ થવા દેવું નહિ, જરા પણું આડું અવળું જોવુ નહિ, તથા દિષ્ટ પ્રભુની સમક્ષ જ રાખવી.
૬-સ્તવન
,
ત્યાર પછી પ્રભુના ગુચિ'તનરૂપે સ્તવનાના આર.ભ કરવા. તેમાં મ ́ગલાચરણરૂપે ‘ નમોઽતુ સિદ્ધાપાધ્યાયસર્વનામુખ્ય: ' એ સૂત્ર ખેલવું. અહીં એક કે વધારે સ્તવના બેલી શકાય, પણ તે અંગંભીર, સુંદર રાગવાળાં તથા ભાવની ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ કરે તેવાં હોવાં જોઈએ. કેટલાંક સ્તવન ઔપદેશિક હોય છે અને આપણે સમજવા જેવા હેાય છે, તે અહીં ખેલવા નહિ.
જો સ્તવન આવડતું ન હોય તે ઉવસગ્ગહર ’ સ્તાત્રના પાઠ ખેલી શકાય, પણ જિનેપાસાનાના ઉમગઅભિલાષ રાખનારે તા કેટલાંક સુંદર સ્તવના કઠસ્થ કરી લેવાં જ જોઈ એ અને તે પદ્ધતિસર ગાતાં પણ શીખવુ. જોઈ એ.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૭
ભાવપૂજા ૭–પ્રણિધાન
અંતરની શુભ ભાવનાઓને દઢ કરવી, એ પ્રણિધાન કહેવાય છે. આવું પ્રણિધાન કરવા માટે મુક્તાશુક્તિમુદ્રાએ જયવીયરાય સૂત્રને પાઠ બેલ. “આભવમખંડા” પદ પછી બંને હાથ નીચે લઈ લેવા.
અહીં સ્ત્રીઓએ મર્યાદાની રક્ષા ખાતર લલાટે હાથ લગાડવાના નથી.
આ સૂત્રને પ્રાર્થનાસૂત્ર પણ કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તેમાં નીચેની વસ્તુઓ પ્રાર્થનામાં આવે છે – (૧) ભવનિર્વેદ—ભવભ્રમણને કંટાળે. (૨) માર્થાનુસારિતા–મોક્ષમાર્ગનું અનુસરણ કરનારું
જીવન. ઈષ્ટફલસિદ્ધિ–ચિત્તસ્વાચ્ય અને ધર્મારાધનની પ્રવૃત્તિ-નિમિત્તે આ જીવનના અભિમત અર્થની
નિષ્પત્તિ. (૪) લેકવિરુદ્ધ ત્યાગ–શિષ્ટજનેએ નિદેલી આ લેક
અને પરલેકને અહિતકારી પ્રવૃત્તિઓને ત્યાગ. ગુરુજનપૂજા–ગુરુજને પ્રત્યે શ્રદ્ધા-આદર-માનપૂર્વક
સેવાભક્તિ. (૬) પરાર્થકરણ–બીજાનું ભલું કરવાની વૃત્તિ તથા પ્રવૃત્તિ.
તેને પર્યાયશબ્દ “પપકાર” છે.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
શ્રી જિનભક્તિ-ક૫ત (૭) શુભ ગુરુનેગ, સમાગમ. (૮) અખંડ ગુરુવચનસેવા–જીવનભર સુગુરુના ઉપદેશનું
પાલન.
વિતરાગ એવા શ્રી જિનેશ્વરદેવ પાસે શારીરિક આરેગ્ય, ધન, સંપત્તિ, અધિકાર, પત્નીનું સુખ, પરિવારનું સુખ, સામાજિક પ્રતિષ્ઠા વગેરેની માગણી કરવી, એ સંસારવૃદ્ધિનું કારણ હેઈ નિદાનબંધન અર્થાત્ નિયાણું કહેવાય છે અને તેથી ભવભીરુ આત્માઓએ એમાંથી બચવું જોઈએ. ઉપર્યુક્ત આઠ વસ્તુઓની માગણી મિક્ષપ્રાપ્તિ માટે ઉપકારક હોઈ નિયાણામાં ગણાતી નથી અને તેથી જ ભાવપૂજાના અવસરે તે રજૂ કરવામાં આવે છે. આને પરમાર્થ એ છે કે શ્રી જિનેશ્વરદેવની ભાવપૂજા કરનારે મેક્ષ પ્રત્યે અતિ રુચિવંત થઈને તેના સાધનરૂપે આ બધી વસ્તુઓ પ્રાપ્તિ કરવી જોઈએ. સાધન વિના સિદ્ધિ. નથી, એ કહેવાની જરૂર છે ખરી? ૮- કત્સર્ગ
ત્યાર પછી ઊભા થઈને જિનમુદ્રાએ “અરિહંત ચેઈઆણું” તથા “અન્નત્થ” સૂત્ર બોલવાં જોઈએ અને તેમાં વંદનાદિ છ નિમિત્ત તથા શ્રદ્ધાદિ પાંચ સાધનોનું પ્રણિધાન કરીને કાર્યોત્સર્ગમાં એક નમસ્કાર ચિંતવ જોઈએ. ત્યાર બાદ “નમો અરિહંતાણું” પદ બેલીને તેની પૂર્ણાહુતિ કરવી જોઈએ.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવપૂજા
૨૨૯
· જિનમુદ્રા કાને કહેવાય ?’ તેના ઉત્તર એ છે કે - આગળના ભાગમાં ચાર આંગળ જેટલા પહેાળા અને પાછળના ભાગમાં તેથી કંઈક ન્યૂન પહેાળા એ રીતે એ પગ રાખી, હાથ ઈક્ષુદડની માફક લટકતા રાખવા, એ જિનમુદ્રા કહેવાય.’
વદનાદિ છ નિમિત્તો એટલે વ'ન, પૂજન, સત્કાર, સન્માન, ધિલાભ અને નિરુપસતા. તેને નિમિત્ત કહેવાનું કારણ એ છે કે તેના લાભ અર્થે આ કાયાત્સગ કરવામાં આવે છે.
6
6
અહીં કદાચ એવા પ્રશ્ન થાય કે · અંગપૂજા તથા અગ્રપૂજામાં વંદન, પૂજન, સત્કાર તથા સન્માન આવી જાય છે, પછી તેના નવા લાભના પ્રશ્ન રહ્યો કયાં ?’ તેના ઉત્તર એ છે કે આ ક્રિયા સ્વયં કરવારૂપે થઇ, હવે તેના અધિક ભાવેશ્વાસ પ્રકટ થવાથી બીજાએથી થઇ રહેલ એ ક્રિયાઓની પણ અનુમોદના કરવારૂપે આ કાયાત્સગ થાય છે. આ ક્રિયાના ફળરૂપે આપણને આધિલાભ એટલે અધિકાધિક ધર્મપ્રાપ્તિ થવી જોઈએ અને તેના ફળરૂપે નિરુપસતા એટલે મેક્ષ મળવા જોઈ એ, એ ભાવના પણ અહી. દૃઢ કરવાની છે.
શ્રદ્ધાદ્ધિ પાંચ સાધનેા એટલે શ્રદ્ધા, મેધા, ધૃતિ, ધારણા અને અનુપ્રેક્ષા. ભાવના ઉલ્લાસ સાથે યથા કાયેત્સંગ –ધ્યાન કરવામાં આ પાંચે વસ્તુ ઘણી ઉપયાગી છે, એટલે તેને સાધન ગણવામાં આવે છે. આ સાધનમાં
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધ કમ બતાવ્યું છે, તે આ રીતે ? શ્રદ્ધા બળવતી બને, એટલે મેઘા નિર્મળ થતી જાય છે. મેધા નિર્મળ બને, એટલે ધૃતિ ઉત્પન્ન થાય છે, અર્થાત્ મનના પરિણામમાં સ્થિરતા આવતી જાય છે. મનના પરિણામે સ્થિર બનતા જાય, તેમ ધારણા સિદ્ધ થતી જાય છે અને ધારણા સિદ્ધ થતી જાય કે અનુપ્રેક્ષા–સૂક્ષ્મ તત્વચિંતન યથાર્થપણે થવા લાગે છે. એટલે ઉપાસકે શ્રદ્ધાથી સુસજજ થઈને આ કાર્યોત્સર્ગ કરવાને છે.
કાર્યોત્સર્ગ એટલે કાયાને ઉત્સર્ગ. અહીં કાયાથી કાયા–દેડ-શરીર સંબંધી મમત્વ અને ઉત્સર્ગથી ત્યાગ સમજવાનું છે. તાત્પર્ય કે શરીર પરની મમતા છોડીને તેને ગ્રહણ કરેલા આસને સ્થિર કરવી, વાણીને પણ નિગ્રહ કરે અને મનને આત્મશુદ્ધિના ચિંતનમાં જેડી દેવું, એ કાર્યોત્સર્ગની સાચી અવસ્થા છે. ૯-અંત્ય મંગલ
ત્યાર પછી અંત્ય મંગલ તરીકે કલ્યાણકંદ” સૂત્રની પ્રથમ ગાથા કે અન્ય સ્તુતિ બોલવી જોઈએ કે જેને થઈ અથવા થેય કહેવામાં આવે છે. આ સ્તુતિ કરતાં પહેલાં મંગલાચરણ તરીકે “નમો ને પાઠ બોલવેઆવશ્યક છે. ૧૦-પૂર્ણાહુતિ
સ્તુતિ બેલાઈ ગયા પછી ખમાસમણને પાઠ બેલવા પૂર્વક પ્રણિપાત કરતાં ચૈત્યવંદનને વિધિ પૂરે થાય છે.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૧
ભાવપૂજા
ચૈત્યવંદનના ત્રણ પ્રકારે પંચાશકમાં કહ્યું છે કેनवकारेण जहण्णा, दंडगधुइजुगल मज्झिमा गेया । संपुण्णा उकोसा, विहिणा खलु वंदणा तिविहा ॥
“નમસ્કાર વડે જઘન્યા, દંડક અને સ્તુતિયુગલ વડે મધ્યમા, તથા સંપૂર્ણ વિધિવડે ઉત્કૃષ્ટા, એમ ચૈત્યવંદના ત્રણ પ્રકારની છે.”
નમસ્કાર શબ્દથી અહીં માત્ર નમસ્કારરૂપ ટુકી. સ્તુતિ સમજવાની છે. એ બોલતાં જઘન્ય ચૈત્યવંદન થાય છે. દંડક એટલે નથુણં સૂત્રને પાઠ. સ્તુતિ પ્રસિદ્ધ છે. તે બંનેનું યુગલ એટલે નત્થણ સૂત્ર અને તેની સાથે સ્તુતિ-સ્તવના પણ હોય તે તે મધ્યમ કેટિનું ચૈત્યવંદના ગણાય છે. સંપૂર્ણ વિધિ એટલે પાંચ અભિગમ સાચવીને ત્રણ પ્રદક્ષિણાયુક્ત પૂજા કર્યા પછી પાંચ પ્રસિદ્ધ દંડકે, ત્રણ સ્તુતિ અને 'જયવીયરાય આદિ પ્રણિધાનત્રિકને પાઠ બોલતાં ઉત્કૃષ્ટ ચૈત્યવંદન થાય છે, એટલે ઉપર જે ચૈત્યવંદનને વિધિ બતાવ્યું છે, તે મધ્યમ કેટિના ચૈત્યવંદનને સમજવાને છે.
ચૈત્યવંદન અથવા દેવવંદનનું રહસ્ય સમજાવવા માટે તપગચ્છધુરંધર શ્રીમદ્ દેવેન્દ્રસૂરિએ શ્રી દેવવંદનભાષ્યની રચના કરેલી છે અને તેમાં ચૈત્યવંદનના દરેક અંગ પર વિશદ ચર્ચા-વિચારણા કરેલી છે, તે જેવાથી આ કિયાની ભવ્યતા સમજાશે.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ વાસ્તવમાં ચૈત્યવંદન એ ચમત્કારિક વસ્તુ છે, પણ આપણને તેને ચમત્કાર અનુભવાતું નથી, કારણ કે આપણા ચિત્તની ચંચળતા ઘણી છે. વળી તે વિષય અને કષાયના રંગે રંગાયેલું છે, એટલે ચૈત્યવંદનની ક્રિયામાં જે એકાગ્રતા જામવી જોઈએ તે જામતી નથી અને તેથી જે અપૂર્વ આનંદને અનુભવ થવે જોઈએ, તે થતું નથી. તાત્પર્ય કે ચૈત્યવંદનની ક્રિયા યથાર્થ પણે કરવી હોય તે ચિત્તની ચંચળતા ઘટાડવી જોઈએ અને વિષયાકર્ષણ તથા કષા પણ ઓછા કરવા જોઈએ. જેમ જેમ આ વસ્તુ સિદ્ધ થતી જાય, તેમ તેમ ચૈત્યવંદન શુદ્ધ ભાવે થતું જાય અને એમ કરતાં એક અવસર એ જરૂર આવે કે આપણે આ ચૈત્યવંદનની ક્રિયા વિશુદ્ધપણે કરી મેક્ષની પ્રાપ્તિ કરી શકીએ. વર્તમાન સમયે પણ કેટલાક ભવ્ય આત્માઓને ચૈત્યવંદન કરતાં જોઈએ છીએ, તે સ્પષ્ટ અનુભવાય છે કે એ આત્માઓ અન્ય તે શું પણ દેહનું ય ભાન ભૂલી ગયેલ હોય છે. એવા આત્માઓ જ્યારે આ વિધિ કરતાં હોય છે, ત્યારે વાતાવરણ ધીર, ગંભીર બની ગયું હોય છે, અને ત્યાં રહેલા અન્ય જીવે ઉપર પણ તેની એવી અસર પડતી હોય છે કે તેઓ પણ તેમાં એકરસ અને એકરૂપ બની જાય. આવા આત્માઓને સામે રાખીને આ ક્રિયાવિધિ કરવામાં આગળ વધવું કે જેથી એને આસ્વાદ વધતે ભાવે અનુભવી શકાય.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯].
સ્નાત્રપૂજા ૧-સ્નાત્ર પૂજા શા માટે ?
જૈન મહર્ષિઓએ કહ્યું છે કે – नृत्यन्ति नृत्य मणि-पुष्प-वर्ष, सृजन्ति गायन्ति च मङ्गलानि । स्तोत्राणि गोत्राणि पठन्ति मन्त्रान् , कल्याणभाजो हि जिनाभिषेके ॥
કલ્યાણના ભાગી એવા પુણ્યશાળી આત્માઓ શ્રા જિનેશ્વરદેવના અભિષેક સમયે, અર્થાત્ સ્નાત્રકિયા પ્રસંગે આનંદથી નૃત્ય કરે છે, વિવિધ પ્રકારનાં રત્ન અને પુષ્પો ઉછાળે છે, મંગલ ગીત ગાય છે, તેમજ તે સમયે અર્થગંભીર તે બોલે છે, શ્રી જિનેશ્વદેવના ગેત્રની યશગાથાઓ ગાય છે, અને રસ્યભરેલાં મંત્રોનું ઉચ્ચારણ પણ કરે છે.”
સ્નાત્ર મહોત્સવને આ આનંદ આપણે સહુ કઈ માણી શકીએ, તે માટે સ્નાત્ર પૂજાની યોજના છે. ૨-સ્નાત્ર પૂજાથી તથા લાભ
જ્યારે કોઈ મોટી વિસ્તારવાળી પૂજા હોય કે પર્વ તિથિ હોય ત્યારે સ્નાત્ર પૂજા અવશ્ય ભણાવવી જોઈએ
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
શ્રી જિનભક્તિ-કપત અને ભાવના તથા શક્તિ હોય તે જ પણ ભણાવી શકાય. તેથી વિનાનું નિવારણ થાય છે, સમ્યકત્વની શુદ્ધિ થાય છે, ચિત્તની નિર્મળતા થાય છે અને ધાર્મિક જીવન જીવવા માટે પ્રબળ પ્રેરણા મળે છે. જે ભાગ્યશાળીઓ રોજ સ્નાત્ર પૂજા ભણાવ્યા પછી જ સંસાર–વ્યવહારના કામે વળગે છે, તેમની આપણે ભૂરિ ભૂરિ અનુમોદના કરીએ. ૩-પં. શ્રી વીરવિજયજીકૃત સ્નાત્ર પૂજા
પ્રથમ સ્નાત્ર પૂજા પ્રાકૃત ગાથાઓ વડે ભણાવવામાં આવતી, પણ કાલના પ્રવાહ સાથે ભાષાનું ધારણ બદલાયું ને તેની રચના વર્તમાન ભાષામાં થવા લાગી. એ રીતે પંડિત શ્રી દેવચંદ્રજી, પંડિત શ્રી રૂપવિજ્યજી, તથા પં. વીરવિજયજી મહારાજ, કવિ દેપાલ વગેરેએ સ્નાત્ર પૂજાઓ રચેલી છે. તેમાં પં. શ્રી વીરવિજયજી મહારાજની રચેલી સ્નાત્ર પૂજા ઘણું કપ્રિય છે. આ પૂજા વિવિધ પૂજાસંગ્રહમાં તથા સ્વતંત્ર રીતે પણ છપાયેલી છે અને તેને બહોળો પ્રચાર હેવાથી તેને મૂલ પાઠ તથા વિધિ અહીં અક્ષરશઃ આપતાં નથી, પણ તેના પર કેટલુંક સારભૂત વિવેચન કરીએ છીએ, જે પાઠકોને સ્નાત્રનું રહસ્ય તથા ઉપયોગિતા સમજવામાં ઘણું સહાયભૂત થશે. ૪-કેટલીક સૂચના
સ્નાત્ર પૂજામાં બાજોઠ, સિંહાસન, કલશ, ફાનસ,
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્નાત્રપૂજા
૨૩૫
ધૂપધાણું આદિ નાની મેટી ૪૪ પ્રકારની વસ્તુએની જરૂર
જોઈ એ. ત્યારપછી પૂજાના પ્રારંભ
પડે છે, તે પ્રથમથી જ તૈયાર રાખવી તેના નીચે મુજબ પ્રાથમિક વિધિ કરીને કરવા જોઈએ :
(૧) પ્રથમ મેરુપર્યંતના ત્રણ વિભાગના પ્રતીકરૂપે સુદર ત્રણ ખાજોડ મૂકી તે ઉપર સિંહાસન મૂકવું.
(૨) પછી નીચેના બાજોઠ ઉપર કેસરના સાથિયા કરી ઉપર ચાખા પૂરીને શ્રીફળ મૂકવું.
(૩) પછી તેજ ખાોઠ ઉપર કેસરના સાથિયા આગળખીજા ચાર સાથિયા કરી તે ઉપર ચાર કળશ નાડાછાડી બાંધી પ'ચામૃત ભરીને મૂકવા. પંચામૃત એટલે દૂધ, દહીં, ઘી, પાણી અને સાકરનું મિશ્રણ, (૪) સિ’હાસનના મધ્ય ભાગમાં કેસરના સાથિયા કરી, ચોખા પૂરી, રૂપાનાણું મૂકી, ત્રણ નવકાર ગણી તેના ઉપર ધાતુના પ્રતિમાજી પધરાવવા.
(૫) એ પ્રતિમાજી આગળ બીજો સાથિયા કરી તેના ઉપર શ્રી સિદ્ધચક્રજી પધરાવવા.
(૬) પ્રતિમાજીની જમણી બાજુએ પ્રતિમાજીની નાસિકા સુધી જ્યેાત આવે એટલે ઊંચા ઘીના દીવા મૂકવે. (૭) પછી સ્નાત્રિયાએએ હાથે નાડાછડી બાંધી, હાથમાં પંચામૃત ભરેલે! કળશ લઈ, ત્રણ નવકાર ગણી,
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
*૩૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
પ્રતિમાજી તેમજ સિદ્ધચક્રજીને પ્રક્ષાલ-પખાલ કરવા. સ્નાત્રક્રિયામાં ભાગ લેનારાએને સ્નાત્રિક– સ્નાત્રિયા કહેવામાં આવે છે.
(૮) પછી પાણીભર્યાં મુલાયમ વજ્રથી પ્રભુના અંગનુ કેશર ઉતારી પાણીને પખાલ કરી, ત્રણ અગલૂ છાં કરી ચાંદન-કેસર વડે પૂજા કરવી.
(૯) પછી હાથ ધૂપી પોતાના જમણા હાથની હથેલીમાં કેસરના ચાંલ્લે કરવા.
૫-પૂજાના પ્રાર’ભ
પૂજાના પ્રાર’ભે મ'ગલાચરણ કરવુ જોઈ એ, તે રીતે આ પૂજામાં ‘સરસશાંતિસુધારસસાગર' એ પ`ક્તિએથી શરૂ થતાં કાવ્યવડે મંગલાચરણ કરવામાં આવે છે તેમાં શ્રી જિનેશ્વરદેવની શાંતિ, પવિત્રતા, ચુણા અને પ્રભાવને અભિવ‘દના છે.
૬-અભિષેકવિધિ
ત્યાર પછીના દડામાં આંભષેકના વિધિ છે; પ્રથમ પ્રતિમાજી પરના કુસુમ અને આભરણ વગેરે ઉતારી લેવાં, પછી એ પ્રતિમાજીને અને હાથમાં વિવેકથી ગ્રતુણુ કરીને મજ્જનપીઠ પર સ્થાપવાં. મજ્જનપીઠ એટલે સ્નાત્રપીઠ, સ્નાત્ર કરાવવા માટેની ખાસ બેઠક. તેના અભાવે લાકડાના આજોડ.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્નાત્રપૂજા
૨૩૭
અહી' પ્રતિમાજી પર જલના અભિષેક કરવાનું સૂચન છે, જેને સ્નાત્ર કે ન્હવણ કહેવામાં આવે છે. ત્યાર પછીની ગાથામાં જન્મપ્રસ`ગનું મહત્ત્વ છે : જિનેશ્વર ભગવતના જન્મસમયે દેવેશ અને અસુરે તેમને મેરુપર્યંત ઉપર લઈ જાય છે અને ત્યાં રત્ન તથા સેનાના કળશે। વડે.સ્નાન કરાવે છે. આ પ્રસ`ગે જેએ તેમના દ્વિવ્ય દેદારનાં દર્શન કરે છે, તેમને ધન્ય છે. ’
ત્યાર પછીનાં ત્રણ પદ્યોના ભાવાર્થ એ છે કે કળશનાં નિર્મળ જળ વડે પ્રભુજીને હવરાવવા-પખાલ કરવા. પછી અંગ પર અમૂલ્ય વસ્ત્રો પહેરાવવાં ( કે જેનાં સ્થાને આજે ચાંદી–સે!નાના વરખ વપરાય છે.) પછી એ પ્રતિમાજીને રયસિહાસન એટલે રત્નના સિંહાસન પર સ્થાપવા. રત્નનું સિંહાસન ન હેય તેા સેાનાનું, સાનાનું સિંહાસન ન હોય તે ચાંદીનું અને તેના અભાવે પિત્તળ કે કાષ્ઠનુ સિંહાસન પણ ચાલી શકે. જેવી શક્તિ હેાય તેવી ભક્તિ કરી શકાય. તેમાં કંઈ પ્રકારના દોષ નથી, પરંતુ આપણા ભાવ માયારહિત, પત્ર અને ઊંચા રાખવા જોઇએ. આ જ પોમાં શ્રીજી બે મહત્ત્વની વસ્તુઓના નિર્દેશ છે : (૧) જે સિદ્ધ સ્વરૂપ પરમાત્માના અંગાને પખાલે છે, તેના આત્મા નિર્મળ અને સુકેમલ થાય છે. (ર) જગન્નાથ એવા જિનેશ્વર ભગવંતના ન્હવણુસમયે દેવે મચકુંદ, ચંપા, માલતી, કમળ વગેરે પાંચ વર્ષોંનાં પુષ્પા વડે અધ્ય આપે છે, એટલે તેના અનુસરણ રૂપે કુસુમાંજલિ આપવાની છે.”
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
૨૩૮
છ-સાત કુસુમાંજલિ
આ ત્રણ પદ્યોમાં પહેલ' પદ્ય ખેલતી વખતે ચાવીશ જિનેન્દ્રોમાંના પ્રથમ જિનેન્દ્ર શ્રી આદિનાથનુ સ્મરણ કરીને તથા ત્રીજા પદ્ય વખતે સેાળમા જિનેન્દ્ર શ્રી શાંતિનાથનુ સ્મરણ કરીને તેમનાં નામથી કુસુમાંજલિએ અપાય છે.
ત્યાર પછીનાં ત્રણ પદ્મો કુસુમાંજિલની મહત્તા તથા સ્વરૂપ પર વિશેષ પ્રકાશ પાડનારાં છે. પ્રથમ પદ્યમાં કહેવાય છે કે ત્રણે કાલમાં સિદ્ધ એવી જિનપ્રતિમા ગુણના ભંડાર છે. તેના ચરણે મૂકાયેલી કુસુમાંજલિ ભવ્યજનના ઉપાસકના સર્વ પાપાનું હરણ કરનારી છે.’
ખીજા પદ્યમાં કહેવાય છે કે ‘ કૃષ્ણાગુરુ વગેરે ઉત્તમ પ્રકારના ગ્રૂપ પ્રકટાવી, તેના હાથને સુગધિત કરવા અને એવા સુગંધિત હાથ વડે જ કુસુમાંજલિ આપવી. ’
ત્રીજા પદ્યમાં કહેવાયું છે કે જેની સુગધના ખળથી ચાર દિશા અને ચાર વિદિશાના ભ્રમરો ગુંજારવ કરતાં આવીને ભેગા થાય, તેવા સુગધી પુષ્પા વડે કુસુમાંજિલ આપતાં દેવા અને મનુષ્યા પોતાને કૃતકૃત્ય માને છે. ’ તાત્પ કે કુસુમાંજલિમાં બને તેટલાં વધારે સુગંધી પુષ્પાના ઉપયાગ કરવા જોઇએ.
આમાં ખીજું પદ્ય ખેલતી વખતે બાવીશમા જિનેન્દ્ર શ્રી અરિષ્ટનેમિ અપરનામ શ્રી નેમિનાથ ભગવાનને કુસુમાંજલિ આપવામાં આવે છે.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
સ્નાત્ર પૂજા
ત્યાર પછીના એક પવથી તેવીશમાં જિનેન્દ્ર શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને અને પછીના બે પદ્યોથી ચોવીશમા જિનેન્દ્ર શ્રી મહાવીર સ્વામીને કુસુમાંજલિ આપવામાં આવે છે. અહીં એ સ્પષ્ટતા કરવામાં આવે છે કે કુસુમાંજલિમાં સ્થાન અને ઉત્પન્ન એમ બંને પ્રકારનાં પુપોને ઉપયોગ કરી શકાય, પરંતુ શરત એટલી કે તે વિવિધ જાતિનાં અને શ્રેષ્ઠ હેવાં જોઈએ.
બધા જિનેન્દ્રો શક્તિ–સામર્થ્યમાં સરખા છે, આમ છતાં પાંચ જિનેન્દ્રોની આરાધના-ઉપાસના વિશેષ થાય છે, તે પાંચ જિનેન્દ્રોને અહીં ખાસ કુસુમાંજલિ આપવામાં આવે છે.
ત્યારપછી વસ્તુ છંદમાં પૂજાને પ્રવાહ ગતિમાન થાય છે, તેને ભાવાર્થ એ છે કે —વણસમયે દેવે અને દાન એકત્ર થઈને પ્રભુના ચરણે એવી કુસુમાંજલિ ધરે છે કે જેને સુગંધયુક્ત પરિમલ બધી દિશાઓમાં પ્રસરે છે. વળી જેમને નામરૂપી મંત્ર સર્વે વિનિનું હરણ કરનારે છે, એવા જિનેની અનંત વીશીઓ થઈ ગઈ છે. તે સર્વેને બધા ઈન્દ્રો મળીને આજ પ્રમાણે કુસુમાં જલિ આપે છે. આ કુસુમાંજલિ સર્વ જીવેનું શુભ કરનારી છે, તેમાં ય ચતુવિધ સંઘનું વિશેષ શુભ કરનારી છે, માટે હે ભવ્ય જી! તમે વીશીને કુસુમાંજલિ આપે.”
ત્યાર પછી એક પદ્ય વડે અનંત વીશીને પ્રમાણુ
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરું કરીને વર્તમાન વીશીને કુસુમાંજલિ આપવામાં આવે છે. આ કુસુમાંજલિ છઠ્ઠી છે.
ત્યાર પછી એક પદ્ય વડે વિહરમાન જિનને વંદના કરી બીજા પદ્યમાં સર્વે જિનેન્દ્રોને સમગ્રપણે કુસુમાંજલિ આપવામાં આવે છે. આ છેલ્લી અને સાતમી કુસુમાંજલિ છે.
અહીં “અપછરમંડળ ગીત ઉચ્ચારા' એ શબ્દો વડે જન્માભિષેક સમયે અપ્સરાઓ દ્વારા થતાં ગીતગાનનું સૂચન છે.”
આટલી પૂજા ભણાવ્યા પછી ચૈત્યવંદનની ક્રિયા કરી વાની હોય છે, જે ભાલાસમાં ઉપકારક છે. ૮-જન્મ-કલ્યાણકનું વર્ણન
' હવે દેહા તથા ઢાળ વડે જન્મકલ્યાણકનું વર્ણન શરૂ થાય છે: “તીર્થકર ભગવંતે પૂર્વભવમાં સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત કરી, અનુક્રમે ચારિત્રને અંગીકાર કરી, વિધિપૂર્વક (અરિહંતાદિ) વીશ સ્થાનક અને તપનું આરાધન કરી મનમાં ભાવદયાને ધારણ કરે છે. તે એ રીતે કે જે મારામાં એવા પ્રકારની શક્તિ હોય તે જગતના સર્વ જીવને વીતરાગ–શાસનના રાગી બનાવી દઉં.' આવી નિર્મળ ભાવના ભાવતાં તેઓ તીર્થંકર નામકર્મ નિકાચિત કરે છે, અર્થાત્ તેને બંધ અતિ દઢ કરે છે. એવી રીતે પ્રેમપૂર્વક સંયમને ગ્રહણ કરી, આયુષ્યને પૂર્ણ કરી, વચમાં દેવને. એક ભવ કરે છે. તે દેવના ભવમાંથી એવી પંદર કર્મભૂમિ
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્નાત્રપૂ
૨૪૨
પૈકી કોઈપણ એક કમ ભૂમિમાં મધ્યખડના કોઈપણ રાજવીકુલને વિષે માતાના ઉદરમાં ગર્ભ પણે ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ હુસàા માનસરેવરમાં શેલે છે, તેમ તીર્થંકરને જીવ માતાના ગર્ભમાં શાલે છે. તે રાત્રિએ સુખશય્યામાં તેથી તીર્થંકરની માતા નીચે ઉતરી રહેલાં ચૌદ સ્વપ્નાને જુએ છે.’
(
ત્યાર પછી સ્વપ્નની ઢાળ ખેલતાં મનઃપ્રદેશ પર મનારમ દૃશ્ય ખડું થાય છે. તેમાં છેવટે એવા શબ્દો આવે છે કે તીથ કરની માતાએ સ્વપ્ના પેાતાના પતિને રાજાને જણાવે છે અને રાજા તેના અર્થ પ્રકાશતાં કહે છે કે તમારી કુક્ષિએ તીર્થંકર અવતરશે, તેને ત્રણે ભુવનના લાકો નમશે અને એ રીતે તમારા સર્વ મનેારથા ફળશે.’
પછીની ઘટનાનું વર્ણન વસ્તુ છ ંદમાં ચાલે છે. શ્રી જિનેશ્વરદેવ મનુષ્યલેાકમાં અવતરે ત્યારે મતિ અને શ્રુત ઉપરાંત અવિધજ્ઞાનથી પણ યુક્ત હોય છે, તેમના પરમાણુ આખા વિશ્વને સુખ કરનારા હોય છે અને તે સમયે મિથ્યાત્વરૂપી તારા ઝાંખા પડી જાય છે, તથા ધર્માંના ઉદ્દય થાય છે. પ્રાતઃકાળે માતા આનદિત અવસ્થામાં જાગૃત થાય છે અને ધર્મની ક્રિયા કરે છે, તેમજ મનમાં એમ વિચારે છે કે હવે મને ત્રણ ભુવનમાં તિલકસમાન એવા શ્રેષ્ઠ પુત્ર ઉત્પન્ન થશે. ’
<
૧૬
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
ત્યાર પછીના દોહામાં અદ્ભુત ઘટનાનુ વર્ણન આવે છે કે ‘જ્યારે ગ્રડા શુભ લગ્નમાં હોય છે, ત્યારે શ્રી જિનેશ્વરદેવનો જન્મ થાય છે. એ વખતે ત્રણ જગતમાં એક સરખા ઉદ્યોત થાય છે, નારકીમાં પણ સુખની જ્યેત પ્રગટે છે અને ત્રણે ભુવનના લેકે સુખ પામે છે, '
૨૪૨
અહીં પૂજાના દીપકો વધારે જ્યેાતિય ખને છે અને કડખાની દેશીમાં મહાત્સવનુ વર્ણન આગળ વધે છે. પ્રભુના જન્મ થયેલા જાણી દિશા અને વિદિશામાંથી પેાતાને રેગ્ય સૂતિકાક કરવા માટે છપ્પન દિકુમારિકા આવે છે, તેઓ ભગવંતને તથા તેમની માતાને નમીને નીચે મુજબ કાર્યાં કરે છેઃ
૮ દિકુમારિકા સંવ`ક વાયુ વડે ચાર દિશામાં એક એક ચેાજન પર્યંત સઘળા કચરો દૂર કરે છે. ૮ દિક્કુમારિકાએ શુદ્ધ થયેલી ભૂમિમાં સુગધી જલની વૃષ્ટિ કરે છે,
૮ દિક્કુમારિકાએ હાથમાં પૂર્ણ કળશ ધરીને ઊભી
રહે છે.
૮ દિકુમારિકાએ દપણું લઇને ઊભી રહે છે. ૮ દિકુમારિકાઓ ચામર વીંઝે છે. ૮ કુિમારિકાએ પખા લઇને પવન નાખે છે. ૪ દિકુમારિકાએ રક્ષાપોટલી બાંધે છે.
૪ દિકુમારિકાએ દીપકને ગ્રહણ કરે છે.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્નાત્રપૂજા
૨૪૩
પછી ત્યાં ઉત્તમ પ્રકારના કેળના પાંદડાંઓનું ગૃહ બનાવીને તેની અંદર માતા તથા પુત્રને લાવે છે અને કળશે। વડે સ્નાન કરાવે છે. પશ્ચાત્ કેસર અને પુષ્પથી પૂજા કરી, આભૂષણ પહેરાવી અને હાથે રાખડી બાંધી પલ’ગમાં પધરાવે છે. આ રીતે પેાતપેાતાને લાયક કામ કરી માતા તથા પુત્રને નમસ્કાર કરીને તે કહે છે; “ હે માતા ! આનંદકારી એવા તમારા પુત્ર જ્યાં સુધી મેરુપત, સૂર્ય અને ચંદ્ર વિદ્યમાન રહે ત્યાં સુધી જગત્પતિ થઇને જીવજો.’ અને તે પાતપેાતાના સ્થાને ચાલી જાય છે.
હવે દેવલેાકમાં શું ઘટના બને છે, તે એકવીશાની દેશીમાં રજૂ કરવામાં આવે છે; શ્રી જિનેશ્વરદેવના જન્મ થતાં જ એકાએક ઇન્દ્રનું સિ ંહ્રાસન કંપે છે. જો શ્રી જિનેશ્વરદેવ દક્ષિણ દિશામાં જન્મ્યા હોય તા સૌધર્મેન્દ્રનુ અને ઉત્તર દિશામાં જન્મ્યા હોય તેા ઇશાનેન્દ્રનુ આસન ચલાયમાન થાય છે. પછી શું બને છે? તેનુ વર્ણન પ્રસંગને અનુરૂપ એવા ત્રાટક છંદમાં ચાલે છે. અને ઇન્દ્રો મનમાં વિચાર કરે છે કે કયા પ્રસંગને લઈને મારું સિ’હાસન કપાયમાન થયું ? ’ તે અવિધજ્ઞાની હાવાથી જાણી શકે છે કે આ તે શ્રી જિનેશ્વરદેવના જન્મ થયા. ’ અને તે ખૂબ આનંદ પામે છે. પછી તેઓ તરત જ હરિÊગમેષી નામના દેવને લાવી તેની પાસે સુઘાષા ઘટ વગડાવે છે અને દેવાને ખબર આપે
(
છે કે તીર્થંકર
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પત ભગવંતને જન્મ થયેલ છે, માટે સર્વે દેવે જન્મ મહત્સવ ઉજવવા મેરુપર્વત પર આવજે.”
દેવે પિતપોતાના નિવાસમાં કે ઉદ્યાન વગેરેમાં અનેક પ્રકારની દિવ્ય કીડાઓ કરવામાં મગ્ન હોય છે, એટલે તેમને આ રીતે ખબર આપવામાં આવે છે.
પછીની ઢાળ એમ જણાવે છે કે આ ઉદ્ઘેષણ સાંભળીને કેડે દેવતાઓ એકઠા થઈ જાય છે અને તેઓ જન્મમહોત્સવ કરવા માટે મેરુપર્વત પ્રત્યે જવા લાગે છે. એ વખતે સૌધર્મેન્દ્ર વિશાલ પરિવાર સાથે જ્યાં જિનજનની-જિનભગવંતની માતા હેય ત્યાં જાય છે અને તેમને વંદન કરીને દૈવી સામગ્રી વડે વધાવે છે.”
સ્નાત્રિકેએ પણ આ વખતે પિતાની થાળીમાં રહેલા અક્ષતને ઉપયોગ કરી પ્રભુને વધામણાં કરવાનાં હોય છે.
આગળનું વર્ણન ત્રાટક છંદમાં ચાલે છે. “વધામણાં કર્યા પછી ઈન્દ્ર મહારાજ માતાને કહે છે કે “રત્નકુક્ષિને ધારણ કરનારી હે દેવી ! હું સૌધર્મ નામે ઈન્દ્ર છું અને તમારા પુત્રને જન્મ–મહત્સવ કરવા આવ્યો છું.” પછી શ્રી જિનભગવંતનું બીજું રૂપ કરી માતાની પાસે સ્થાપે છે અને પોતે પાંચ રૂપ ધારણ કરી પરમાત્માને ગ્રહણ કરી હર્ષથી નૃત્ય કરતાં દેવદેવીઓના સમૂહ સાથે સુરગિરિ એટલે મેરુ પર્વત પર આવે છે.
ત્યાં શું બને છે? તેનું વર્ણન પુનઃ એકવીશાન
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
સનાત્રપૂજા
૨૪૫ દેશમાં ચાલે છે: “મેરુપર્વત ઉપર પાંડુક નામના વનમાં આવી, એક સુંદર શિલા ઉપર સિંહાસન ગઠવે છે, તેને પર ઈન્દ્ર મહારાજ બેસે છે અને ભગવંતને પોતાના ખેાળામાં ધારણ કરે છે. તે વખતે બીજા ઈંદ્રો પણ ત્યાં આવી પહોંચે છે.”
પુનઃ ત્રોટક છંદ આપણને અદ્દભુત ઘટનાનાં દર્શન કરાવે છે “ ત્યાં આગળ એકત્ર થયેલા ૬૪ ઈન્દ્રો આઠ જાતિના કળશે વિકુ છે અને સુગંધી ધૂપ પ્રકટાવે છે. પછી સૌધર્મ પતિ શું હકમ કરે છે? તેની રાહ જોતા ઊભા રહે છે. તે વખતે અચ્યતેન્દ્ર બીજા દેને હુકમ કરે છે કે જિન ભગવંતના આ સ્નાત્ર–મહોત્સવ માટે તમે માગધ, વરદામ આદિ તીર્થોન, ક્ષીરદધિ વગેરે સમુદ્રના તથા ગંગા વગેરે પવિત્ર નદીઓનાં નીર લઈ આવે; તથા તેમાં નાખવા માટે કેટલીક દિવ્ય ઔષધિઓ પણ સાથે લેતા આવે.”
હવે દિલડાં ડોલાવનાર વિવાહલાની દેશી શરૂ થાય છે. એ દેશમાં કહેવાય છે કે “અચ્યતેન્દ્રને હુકમ સાંભળીને તુરતજ દેવતાઓ માગધ, વરદામ, પદ્મદ્રહ, ગંગા વગેરે તીર્થ–સ્થાનમાં પહોંચી જાય છે.”
અહીં કોઈને પ્રશ્ન થાય કે “દેવે એ બધા તીર્થોમાં કયારે પહોંચે અને કયારે તેનું જળ લઈને પાછા આવે ? ત્યાં સુધી મેરુપર્વત પર શું થાય ? પણ દેવેની શક્તિ
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કપત અચિંત્ય હોય છે. તેઓ આંખના પલકારામાં એ તીર્થોમાં પહોંચી જાય છે અને કળશમાં જળ ભરી, વળતી વખતે દિવ્ય ઔષધિઓ તથા પુષ્પ વગેરે સામગ્રીઓ લેતા આવે છે કે જેનું વર્ણન સિદ્ધાંતમાં કરેલું છે. દેવતાઓ શીઘ સુરગિરિ પર પાછા ફરી પ્રભુને દિવ્ય દેદાર જોતાં આનંદ પામે છે અને ત્યાં કળશ મૂકીને પ્રભુના ગુણ ગાવામાં મગ્ન બને છે.
પછીનું વર્ણન ધનાશ્રી રાગની ઢાળથી ધન્ય બને છે. દેવેને સમૂડ પ્રતિપળ વધતું જ જાય છે. કેટલાક પ્રભુ, ઉપર ભક્તિ હોવાથી, કેટલાક મિત્રોનું અનુકરણ કરીને, કેટલાક સ્ત્રીના કહેવાથી, કેટલાક “આપણે કુલાચાર છે ” એમ માનીને, તે કેટલાક ધર્મમિત્રોની પ્રેરણાથી ત્યાં આવે છે. તેમાં ભવનપતિ દેવ હોય છે, વ્યંતર દે પણ હોય છે, જોતિષી દે પણ હોય છે અને વૈમાનિક દેવે પણ હોય છે. અમૃતેન્દ્રને હુકમ થતાં આ ચારે પ્રકારના દેવે જ પૂર્ણ કળશેવડે પ્રભુને સ્નાન કરાવે છે.
પ્રત્યેક અભિષેકમાં આઠ પ્રકારના કળશે હોય છે. અને તે દરેકની સંખ્યા આઠ આઠ હજારની હોય છે, એટલે એક અભિષેકમાં ૬૪૦૦૦ કળશને ઉપયોગ થાય છે. હું આવા અભિષેકે અઢીસો થાય છે, એટલે કળશની કુલ સંખ્યા એક કોડ ને સાઠ લાખની હોય છે. “અઢીસે અભિષેક કઈ રીતે ?” તેની ગણના પણ અહીં કરવામાં આવે છે.
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્નાત્રપૂજા
ખાસડ ઇંદ્રોના ચાર લોકપાલના
ચંદ્રની ૬૬ પ'ક્તિના
સૂર્યની ૬૬ પ`ક્તિના ગુરુસ્થાનકે રહેલા દેવાના સામાનિક દેવાને
સૌધર્મેન્દ્રની ઇંદ્રાણીના ઈશાનપતિની ઇંદ્રાણીના
અસુરેન્દ્રની ઇંદ્રાણીના
નાગેન્દ્રની ઇંદ્રાણીના
ન્યાતિષની ઈંદ્રાણીના
વ્યંતરની ઈન્દ્રાણીના પારિષદ્ય દેવેશને
કટકપતિના
અંગરક્ષકાના પ્રકીણ દેવાના
દર
૪
દુઃ
૧
૧ ८
८
૧૦
૧૨
૧
૧
૧
૧
૨૪૭
૨૫૦
'
,
હવે ઈશાનેન્દ્રસૌધર્મઇન્દ્રને કહે છે કે ‘ પ્રભુને (મારા) ખેળે બેસાડવા માટે મને થોડીવાર આપે. ' આ પ્રમાણે તેની માગણીથી પ્રભુજીને તેના ખેળામાં બેસાડી, પેાતે વૃષભનું રૂપ ધારણ કરી, શિગડામાં જળ ભરી તે વડે પ્રભુજીને અભિષેક કરે છે અને કેસરથી પૂજા કરી, પુષ્પા ચડાવી, આરતી-મ'ગલદીવા ઉતારીને દેવતાએ જય જય
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
શ્રી જિનભક્તિ-કપત શબ્દ બેલે છે. ત્યારપછી ભગવંતને હાથમાં ધારણ કરી ભેરી, ભુંગળ (શરણાઈ) વગેરે વાજિંત્રેના અવાજ સાથે વાજતે-ગાજતે માતા પાસે લઈ જાય છે અને તેમને તેમને પુત્ર સેંપીને કહે છેઃ “હે માતા ! આ તમારો પુત્ર છે, પણ અમારે સ્વામી છે. અમને સેવકને તેમને જ આધાર છે.” પછી પ્રભુને રમાડવા માટે રંભા વગેરે પાંચ ધાની સ્થાપના કરે છે અને પ્રભુના પુણ્યથી આકર્ષાઈને તિર્યમ્ જાભક દેવે) બત્રીસ કોડ સેનિયા તથા મણિ, માણેક, વસ્ત્ર વગેરેની વૃષ્ટિ કરે છે. ત્યારબાદ તમામ દેવતાઓ પિતાને હર્ષ પૂરો કરવા માટે નંદીશ્વર દ્વીપમાં જાય છે અને ત્યાં આઠ દિવસને મંગલ મહત્સવ કરે છે. પછી સર્વ દેવે પિતપોતાના કલ્પમાં-સ્થાનમાં સીધાવે છે. દેવો તરફથી આવે જ ઉત્સવ પ્રભુની દીક્ષા અને કેવલજ્ઞાન સમયે પણ થાય છે.
ત્યાર પછી પૂજા રચનારની પ્રશસ્તિ ગવાય છે અને છેવટે શ્રી જિનેશ્વર દેવનું સ્મરણ કરતાં કહેવાય છે કે એક કાળે ઉત્કૃષ્ટ જિને એકસેને સિત્તેર હોય છે, પરંતુ વર્તમાન કાળે વીશ જિન વિચરી રહ્યા છે. જે અતીત અને અનાગત કાળને વિચાર કરીએ તે શ્રી જિનેશ્વર દેવેની સંખ્યા અનંત છે. આ બધા પ્રત્યે અમારે સરખે ભક્તિભાવ છે. છેવટે કહેવાય છે કે “જેઓ આ કળશ ગાય છે, તે આનંદ-મંગલવાળું ઘણું સુખ પામે છે અને સ્નાત્ર ભણાવનાર દરેકના ઘરે હર્ષનાં વધામણાં થાય છે.”
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૯
સ્નાત્રપૂજા
સ્નાત્ર પૂરું થતાં પંચામૃતથી ભરેલા કળશે। વડે અભિષેક કરવામાં આવે છે. પછી જળથી અભિષેક કરી, અગલછા કરી સક્ષેપથી કે વિસ્તારથી અષ્ટપ્રકારી પૂજા કરવામાં આવે છે. ત્યારબાદ લૂણ ઉતારી, આરતી અને મંગલદીવા કરી પૂજાની પૂર્ણાહુતિ કરવામાં આવે છે.
શ્રી જિનેશ્ર્વર દેવના જન્મ-મહેાત્સવરૂપ આ પૂજાને એટલેા લાભ લઈએ તેટલા એછે જ છે. જિનભક્તિમાં આગળ વધવા ઈચ્છનારે તા આ પૂજાને વારંવાર લાભ લેવા જ જોઈ એ.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦]
રથયાત્રાદિ
૧-રથયાત્રાના ઉદ્દભવ
સૂર્યના ઉત્ક્રય થતાં પદ્મની પાંખડીએ વિકસ્વર થવ: માંડે છે અને તેમાંથી મધુર ગંધ ચારે બાજુ પ્રસરવા લાગે છે; તેમ જિનભક્તિ કે જિનપાસનાના ઉદય થતાં હૃદયની પાંખડીએ વિકસ્વર થવા લાગે છે અને તેમાંથી વિવિધ પ્રકારની યાત્રાએ, વિવિધ પ્રકારના ઉત્સવા આકાર ધારણ કરે છે. રથયાત્રા તેમાંની એક છે અને તે વિશેષ પ્રકારે જાણવા ચેાગ્ય છે, તેથી જ તે અંગે અહી' કેટલુંક વિવેચન કરવામાં આવે છે.
૨-રથયાત્રા અંગે કિ’ચિત્
થવડે અથવા રથની મુખ્યતાથી જે યાત્રા-જે ઉત્સવ કરવામાં આવે, તે રથયાત્રા કહેવાય. આજે ચાલુ પ્રવાહમાં રથના બહુ પ્રચાર નથી, પણ પ્રાચીન કાલમાં તેનો બહુ પ્રચાર હતા અને રાજાએ, શ્રીમંતા તથા અન્ય ગૃહસ્થે બહાર જવા માટે તથા પ્રવાસ કરવા માટે તેના ખાસ
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
રથયાત્રાદિ
૫૧.
ઉપયાગ કરતા. વળી યુદ્ધ માટે વિશિષ્ટ બનાવટના રથા તૈયાર થતા અને યેદ્ધાએ તેના પર આરેહણુ કરીને જીવસટોસટના જગ ખેલી લેતા. અર્જુને રથમાં બેસીને જ મહાભારતનું યુદ્ધ ખેલ્યું હતું અને શ્રીકૃષ્ણે તેનુ સારથિપણું કર્યું હતું, એ વાત સુપ્રસિદ્ધ છે. આ જ રીતે ધાર્મિ ક ઉત્સવેામાં પણ રથના વિશિષ્ટ રીતે ઉપયેગ થતા અને તેના નાના-મોટા અનેક પ્રકારને ઉપચેગમાં લેવાતા. આ રથ બળદો વડે, ઘેાડાએ વડે, હાથીએ વડે કે જનસમૂહ વડે ખેચવામાં આવતા અને તે વખતે અનેક પ્રકારનાં મનેારમ દશ્યા ખડાં થતાં. ખાસ કરીને જ્યારે મહાન રથાને બહાર કાઢવામાં આવતા, ત્યારે વિવિધ પ્રકારનાં ગીત, અનેક પ્રકારના વાજિ ત્રોનુ વાદન તથા પૂતળીઓને નાચ વગેરે જનસમૂહનું ભારે આકષ ણુ કરતા. પરિણામે લોકો ધર્મ ભાવનાથી રગાતા અને એ રીતે ધર્મના ઘણું! પ્રચાર થતા.
જૈન પરંપરામાં રથયાત્રા ઘણા પ્રાચીન કાળથી પ્રચલિત હતી અને કેટલીક વાર તેની સામે રિફાઈ થયાના દાખલાએ પણ મળી આવે છે.
વીશમા તી કર શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીના વખતની આ વાત છે. તે વખતે હસ્તિનાપુરમાં પદ્મોત્તર રાજા રાજ્ય કરતા હતા. એક વખત તેની રાણી જ્વાલાદેવીએ ભક્તિના અતિશયથી શ્રી જિનેશ્વરદેવના મહાન રથ તૈયાર કરાયેા, ત્યારે તેમની બીજી રાણી લમોએ ઈર્ષ્યાથી બ્રહ્મરથ તૈયાર કરાવ્યા. હવે એક વખત રથયાત્રાના પ્રસગ આવ્યેા,
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૨
શ્રી જિનભક્તિ-ક૫ત છે ત્યારે લક્ષમીએ પદ્યોત્તર રાજા આગળ એવી માગણી કરી કે “ નગરમાં મારે બ્રહ્મરથ પહેલે ચાલે, નહિતર હું આપઘાત કરીને મરીશ.” ત્યારે વાલાદેવીએ કહ્યું કે
જે મારે રથ પહેલે નહિ ચાલે તે માટે આજથી જ અન્નપાણી હરામ છે. આ રીતે બનેને ચડસ પર ચડેલા જોઈને રાજાએ એ નિર્ણય જાહેર કર્યો કે “બેમાંથી કોઈ એ પણ રથ કાઢવો નહિ.”
આ નિર્ણયથી જવાલાદેવીને ઘણો આઘાત થયે અને તેમના નાના પુત્ર મહાપાને ઘણું જ માઠું લાગ્યું. આ વખતે રાજ્યની લગામ તેના હાથમાં હતી, પરંતુ પિતાનું વચન ટાળવાનું તેને માટે શક્ય ન હતું, એટલે તેને પરતંત્રતાનું ભાન થયું અને તેણે એ નિર્ણય કર્યો કે “ જ્યારે મારી માતાને રથ આ નગરમાં નિરંકુશપણે ચલાવું, ત્યારે જ હું ખરે” અને તે જ રાત્રે તેણે નગરને ત્યાગ કર્યો.
સવારે જ્યારે ખબર પડી કે મહાપદ્મકુમાર એકાએક ચાલ્યા ગયા છે, ત્યારે વાલાદેવી રડવા લાગ્યા, પક્વોત્તર રાજા શેકાતુર થયા અને મહાપદ્મના મેટાભાઈ વિષ્ણુ કુમારની આંખમાં પણ ઝળઝળિયાં આવી ગયાં. ભાઈની શોધ કરવા વિણકુમારે તરત જ ઘડે પલાણ નાખ્યું અને ચેડા અનુચર સાથે નીકળી પડ્યા. તેઓ ઘણા સ્થળે ફરી વળ્યા, પણ મહાપદ્મ પત્તો લાગ્યો નહિ, એટલે નિરાશ થઈને પાછા ફર્યા.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
રથયાત્રા
૨૫૩, એ વાતને ઘણું વર્ષ વીતી ગયાં અને મહાપદ્મ કુમારે પિતાના બાહુબળથી છ ખંડ ધરતી જીતી લીધી. પછી તે ઘણી રદ્ધિ-સિદ્ધિ સાથે હસ્તિનાપુર આવ્યું. ત્યાં તેનું ભવ્ય સ્વાગત થયું અને તે માતાપિતાના . ચરણમાં પડે.
હવે રાજા પક્વોત્તરને દીક્ષા લેવાની ભાવના થઈ હતી, એટલે તેણે મંત્રીઓને તથા મુખ્ય પ્રજાજનોને એકઠા કરીને કહ્યું કે “આ સંસાર પરથી મને વૈરાગ્ય થયે છે, માટે વિષકુમારને તમારો રાજા બનાવે.” પરંતુ. વિષગુકુમારે કહ્યું કે “હું તે તમારા જેવું જ પવિત્ર જીવન ગાળવા માગું છું, માટે મહાપદ્યને જ રાજ્ય આપો.”
આથી રાજાએ મહાપદ્મને રાજ્ય સેંપી સુવ્રતાચાર્ય પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી. વિષ્ણુકુમારે પણ એ જ ગુરુનાં ચરણે સમર્પણ કર્યું.
હવે મહાપદ્મ રાજાએ સહુથી પહેલું કામ એ કર્યું કે કલા-કારીગરીથી સુશોભિત એક મહાન રથ તૈયાર કરાવ્યું અને તેમાં શ્રી જિનેશ્વરદેવની મૂર્તિ બેસાડી તે રથને આખા નગરમાં ખૂબ ધામધૂમથી ફેરવ્યું અને માતાની ઈચ્છા પૂર્ણ કરી.
આ મહાપદ્મ ભરતખંડના બાર ચક્રવતીઓ પૈકી. નવમે ચકવતી થયે અને ઈતિહાસનાં પૃષ્ઠોમાં અમર બની ગયે.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
રથયાત્રા માટે આપણા દિલમાં કેવી લગન હાવી જોઇએ, તેના આ સુંદર દાખલે છે.
- ૫૪
૩-રથયાત્રાનું સ્વરૂપ
( રથયાત્રા કેવી હાવી જોઈ એ ? ’તેને ખ્યાલ સજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાયે પરિશિષ્ટ-પમાં શ્રી આર્ય સુડુસ્તિ સૂરિજીના પ્રબંધમાં આપ્યા છે. તેમાં તેમણે જણાવ્યુ છે કે • શ્રી આસુડસ્તિસૂરિ જયારે અવતી (ઉજ્જૈન) નગ રીમાં હતા, ત્યારે શ્રી સ`ઘે ચૈત્યયાત્રા-મહત્સવ કર્યો. આ મહાત્સવ પ્રસ`ગે શ્રી આસુહસ્તિસૂરિજી શ્રી સંઘની સાથે હમેશાં મ`ડપમાં પધારીને તેની શેશભામાં અભિવૃદ્ધિ કરતા અને તેમના શિષ્ય અર્થાત્ તેમનાથી પ્રતિબેધ પામેલા શ્રી સ’પ્રતિ રાજા બે હાથ જોડીને અતિ લઘુતા ધારણ કરીને તેમની સામે બેસતા.
આ ચૈત્યયાત્રા અ ંગે શ્રી સંઘે તીયાત્રા કાઢી, કારણ કે ચૈત્યયાત્રાને મહેાત્સવ રથયાત્રા વડે જ પૂ થાય છે. તે રથયાત્રામાં સુવર્ણ અને માણેક વગેરે રત્નાની કાંતિથી ઝળહળતા અર્થાત્ સર્વ દિશામાં પ્રકાશ કરતા સૂર્યના રથ જેવા ઉત્તમ રથ રથશાળામાંથી બહાર કાઢયે।. ત્યાર પછી વિધિના જાણકાર શ્રાવકોએ તેમાં જિનમૂતિ પધરાવી અને તેની સ્નાત્રપૂજા વગેરે ભક્તિ શરૂ કરી.’
હું એ સ્નાત્રપૂજા કેવી રીતે કરી ?' તેનુ વર્ણન ખાસ • જાણવા જેવું છે. ‘ દેવાએ મેરુપર્યંત ઉપર પ્રભુને અભિ
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૫
રથયાત્રાદિ ષેિક કર્યો ત્યારે સ્નાત્રજળની જોરદાર ધારા વહી હતી, તે રીતે અહીં પણ જિનપ્રતિમાને સ્નાત્ર કરતાં સ્નાત્રજળની “ધારા વહેવા લાગી. પછી મુખકેશ બાંધેલા શ્રાવકોએ જાણે પ્રભુને વિનંતિ કરવા ઈચ્છતા હોય એ રીતે સુગંધી દ્રવ્યોથી વિલેપન કર્યું અને માલતી, શતપત્ર વગેરે પુષ્પની માળાથી પ્રભુપ્રતિમાને પૂછે, ત્યારે તે શરદઋતુના વાદળથી ઢંકાયેલી ચંદ્રકળાની જેમ દીપવા લાગી. તાત્પર્ય કે માળા વાદળ સમાન અને પ્રભુ પ્રતિમા ચંદ્રકળા જેવી જણાવા લાગી. પછી અગર વગેરે સુગંધી પદાર્થોથી એવી ધૂપપૂજા કરી કે તેને ધૂમાડાથી આચ્છાદિત થયેલા તે પ્રતિમાજી જાણે નીલવર્ણનું વસ્ત્ર ધારણ કર્યું હોય તેવા ભવા લાગ્યા. તે પછી શ્રાવકેએ તે જિનપ્રતિમાની દેદીપ્યમાન દિપકની શિખાવાળી આરાત્રિક કરી–આરતી ઉતારી. તે વખતે એવું દશ્ય ખડું થયું કે તેની સામે દેદીપ્યમાન
ઔષધિઓથી દીપતું મેરુશિખરનું શિખર પણ લજજા પામે. તે પછી આહે ધર્મના ઉપાસક શ્રાવકેએ શ્રી અરિહંત ભગવંતની આગળ ચૈત્યવંદન કર્યું અને વૃષની જેમ આગળ થઈને સ્વયમેવ રથને એ.
આ રીતે પ્રતિદિન નગરમાં રથ ફરતે ત્યારે નગરની સ્ત્રીઓ આવીને રથની સામે હલ્લસિક (એક પ્રકારનું નૃત્ય) કરતી, રાસ ગાતી, ચારે પ્રકારના વાજિંત્રના નાદ સાથે પ્રેક્ષણે (નૃત્ય-નાટક) થતાં અને રથની ચારે આજુ શ્રાવિકા વર્ગ સુંદર માંગલિક ગીતે ગાતી. એમ
તે પ્રતિદિન મ હલ્લીસરની વાર
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
દરરોજ ઘરે ઘરે પૂજા-સત્કારને પામતા અને ઉત્તમ કેસર વગેરેની સુગ’ધવાળા પાણીના છટકાવવાળી ભૂમિમાં ચાલતા તે રથ અનુક્રમે જ્યારે શ્રી સ`પ્રતિ રાજાના મહેલના બારણે આવ્યા, ત્યારે નસફળના કાંટાની જેમ જેમના શરીર ઉપર રેશમરાજી ખડી થઈ ગઈ છે, એવા શ્રી સપ્રતિરાજા પણ રથપૂજા કરવા તૈયાર થયા અને અપૂર્વ આનંદરૂપી સરેાવરમાં હુંસની જેમ ઝીલતાં (સ્નાન કરતાં) તેઓએ રથમાં શોભતી શ્રી જિનપ્રતિમાની અષ્ટપ્રકારી પૂજા કરી.’
આમાંથી નીચેના મુદ્દા તરી આવે છે.
(૧) રથ અને તેટલે સુ ંદર અને આકર્ષીક હોવા જોઇએ.
(૨) તેમાં પ્રતિમાજીને પધરાવી સ્નાત્રાદિ ભક્તિ ભવ્ય સામગ્રીથી ચડતા પરિણામે કરવી જોઇએ.
(૩) તે વખતે બધા શ્રાવકોએ ઉમગથી સાથે ચાલવુ જોઈએ અને પ્રભુના રથ ખેંચવામાં જીવનની કૃતાતા માનવી જોઈ એ.
(૪) તે વખતે વિવિધ પ્રકારનાં વાજિંત્રો વગાડવા જોઈ એ અને ભક્તિભર્યા ગીત વગેરે ગાવાં જોઈએ, વળી તે સમયે મર્યાદાવાળા ભક્તિરસપેાષક નૃત્યની ચેાજના થાય તે પણ ઈષ્ટ છે, કારણ કે તેથી ઘણા લોકોનુ આશુ થાય છે. આજે નૃત્ય તેની કક્ષાથી ઘણુ' નીચુ' ઉતરી ગયુ' છે, એટલે તેમાં સ`કોચ કે
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
રથયાત્રાદિ
૨૫૭
શરમ અનુભવાય છે, પણ જો શિષ્ટતા સાચવીને તેને પ્રયાગ કરવામાં આવે તે એ અનુચિત નથી. હજી પણ કેટલાક શહેરોમાં વરઘેાડા-પ્રસંગે મેટર ખટારા આદિ વાહનામાં નૃત્ય કરતી ટોળીએ રાખવામાં આવે છે. અલબત્ત, આ બધી વસ્તુ ખૂખ વિવેક અને સાવધાની માગે છે.
(૫) નગરના મુખ્ય મુખ્ય માણસા ઠાઠમાઠથી જિનપ્રતિમાનાં દર્શીન-પૂજન કરે તેવી વ્યવસ્થા કરવી જોઇએ. શ્રી સ’પ્રતિ રાજાએ ઠાઠથી જિનપ્રતિમાનાં દર્શન-પૂજન કર્યાં, તેના પ્રભાવ સામાન્ય જનતા પર કેટલે માટે પડયા હશે, તે વિચારવું ઘટે છે.
(૬) શ્રી જિનપ્રતિમાનાં દર્શન જેટલા વધારે મનુષ્યા કરી શકે તેટલું સારું', એમ માની તે માટે યેાગ્ય વ્યવસ્થા કરવી ઘટે.
'
કુમારપાળ મહારાજાએ કરેલી રથયાત્રાનુ વર્ણન પણ લગભગ ઉપર જેવું જ છે. તેમાં જણાવ્યુ` છે કે ચૈત્ર મહિનાની (શુકલ) અષ્ટમીને દિવસે ચેાથા પ્રતુરે અતિ શોભાપૂર્વક શ્રી જિનેશ્વરદેવને રથ જ્યારે રથશાળામાંથી નીકળ્યા, ત્યારે એકત્ર થયેલા નગરવાસી લાકોએ અતિ હર્ષોંથી જય જય' એવે શબ્દ ઉચ્ચાર્યાં. શ્રી જિનેશ્વરદેવને તે રથ સુવર્ણના હતા અને ચાલતી વખતે
૧૭
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ મેરુપર્વત જે દેખાતું હતું. તેની ઉપરના લાંબા સુવર્ણ દંડ ઉપર મેટો ધ્વજ ફરકતું હતું તથા છત્ર અને ચામર વગેરેથી તે અતિશય દીપ હતો.
રથ જ્યારે રથ શાળામાંથી નીકળીને કુમારવિહાર (નામના શ્રી જિનમંદિરના) આંગણે આવ્યા ત્યારે ત્યાં મહાજને અતિ ઠાઠથી સ્નાત્ર-વિલેપન કરીને, પુષ્પહારઅલંકાર-આભરણ વગેરેથી શણગારેલી એવી મહાકદ્ધિથી યુક્ત શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની પ્રતિમાને તે રથમાં પધરાવી. પછી તેની આગળ વાજિંત્રોના નાદથી આકાશને પણ પૂરતે તથા જેની આગળ યુવતીઓનાં ટોળેટોળાં નાચ કરે છે, વળી સામંત રાજાઓ, મંત્રીઓ વગેરે (સાજન) જેની સાથે ચાલે છે, તે તે રથ ત્યાંથી રાજમંદિર તરફ ચાલ્યા. જ્યારે તે રથ ત્યાં પહોંચ્યા, ત્યારે મહારાજા શ્રી કુમારપાળે સ્વયમેવ રથમાં વિરાજતી તે જિનપ્રતિમાનું પટ્ટાંશુક (રેશમી વસ્ત્રો) તથા સુવર્ણનાં આભૂષણ વગેરેથી પૂજન કર્યું અને તેની સામે અનેક પ્રકારનાં નાટ્ય (નૃત્ય) કરાવ્યાં. એ રીતિએ મહત્સવપૂર્વક આખી રાત્રિ પૂર્ણ કરીને, રથ જ્યાં સિંહદ્વારની બહાર નીકળે, ત્યાં અનેક ફરતી ધ્વજાઓવાળા પટમંડપમાં (તંબૂમાં) પ્રાતઃકાળે રાજાએ સ્વયમેવ ચતુર્વિધ સંઘ સમક્ષ રથમાં રહેલી તે જિનપ્રતિમાજીની ઉત્તમ પૂજા કરીને આરતી ઉતારી. પછી જેને હાથી જેડેલા છે, એ એ રથ ઠામ કામ બાંધેલા અનેક પટ્ટમંડપ (વસ્ત્રોના મંડપે)માં રિકાતે (પૂજાતે પૂજાતે) સઘળા નગરમાં ભમે.”
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
રથયાત્રાદિ
૨૫૯ જ–ત્રણ પ્રકારની યાત્રા
શ્રાદ્ધવિધિપ્રકરણ, ધર્મ સંગ્રહ આદિ ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે-“ફેવસિં સંધા-સમ્મિત્તિકત્તતિi | શ્રાવકે પ્રતિવર્ષ સંઘપૂજા, સાધર્મિક ભક્તિ અને ત્રણ પ્રકારની યાત્રા અવશ્ય કરવી જોઈએ.”
ત્રણ પ્રકારની યાત્રા અંગે જૈન શાસ્ત્રોમાં આ પ્રમાણે સ્પષ્ટતા થયેલી છેઃ
अष्टाहिकाभिधामेकां, रथयात्रामथापराम् । तृतीयां तीर्थयात्रां चेप्याहुर्यात्रां त्रिधा बुधाः ॥
“એક અષ્ટાહિકા નામની, બીજી રથયાત્રા નામની અને ત્રીજી તીર્થયાત્રા નામની એમ ત્રણ પ્રકારની યાત્રાઓને જ્ઞાનીઓએ કહેલી છે.”
હવે પછી અમે તીર્થયાત્રાનું વર્ણન એક સ્વતંત્ર પ્રકરણ દ્વારા કરવાના છીએ, એટલે અહીં અષ્ટાહિકાયાત્રા અંગે થે વિવેચન કરીશું.
અષ્ટાહિકાયાત્રા આઠ દિવસના ઉત્સવરૂપ છે કે જેને સામાન્ય રીતે અઠ્ઠાઈ–મહત્સવ કે અષ્ટાદ્ધિકા-મહોત્સવ કહેવામાં આવે છે. આ મહોત્સવ પ્રસંગે ગામ કે નગરનાં મંદિરમાં અંગરચના કરવાની હોય છે તથા વિવિધ પ્રકારની પૂજા વિસ્તારપૂર્વક ભણાવવાની હોય છે. વળી પ્રભાવના–ભાવના વગેરે પણ યથાશક્તિ કરવાનાં હોય છે.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ તેનાથી શ્રી જિનેશ્વરદેવ પ્રત્યેની આપણી ભક્તિમાં ભરતી આવે છે, સમ્યકત્વની શુદ્ધિ થાય છે અને ભવારણ્યમાં ભટકી રહેલા અનેક આત્માઓનું વિતરાગકથિત ધર્મ પ્રત્યે આકર્ષણ થાય છે. - જીવાભિગમસૂત્રમાં કહ્યું છે કે “ઘણા ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, જોતિષ અને વૈમાનિક દે નંદીશ્વર દ્વીપને વિષે ત્રણ માસીએ તથા સંવત્સરીએ ઘણું મહિમાપૂર્વક અઠ્ઠાઈ–મહત્સવ કરે છે.” તાત્પર્ય કે દેવે પણ ભક્તિ વશાત્ અષ્ટાહ્નિકાયાત્રા કરી પિતાનું જીવન કૃતાર્થ કરે છે, તે માનવભક્તોએ અષ્ટાહિકાયાત્રા કરી પોતાનું જીવન કૃતાર્થ કરવામાં શા માટે પ્રમાદ કરે જોઈએ?
આજે જૈન સંઘમાં આ બંને યાત્રાને સારો આદર છે, પરંતુ તે દિનપ્રતિદિન વૃદ્ધિ પામે તેવા પ્રયત્ન થવા. જોઈએ. મનુષ્યને જિનભક્તિને જેટલું વધુ રંગ લાગે, તેટલું વધુ કલ્યાણ છે.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૧]
તીર્થ યાત્રા
૨-તીથ યાત્રા-એક વાર્ષિક કૃત્ય
જિનભક્તિને જવલંત બનાવવા માટે જેમ અષ્ટા હ્નિકાદિ ઉત્સવ-મહાત્સા અને રથયાત્રાનું આલેખન લેવાની આવશ્યકતા છે, તેમ જિનભક્તિને વધારે વેગવત, વધારે વિશદ બનાવવા માટે તીયાત્રાનું આલંબન લેવાની આવશ્યકતા છે; તેથી જ જિનેાપાસકે કરવા ચેાગ્ય વાર્ષિક મૃત્યુમાં તેને સમાવેશ કરવામાં આવ્યું છે.
‘ મન્નહુ જિણાણું ”ની સજ્ઝાયમાં કહ્યુ` છે કેजिणपूआ जिणथुणण, गुरुथुअ साहम्मिआण वच्छलं । ववहारस य मुद्धी, रहजता तित्थजत्ता य ॥
· જિનપૂજા, જિનસ્તવન, ગુરુસ્તુતિ, સાધર્મિકવાત્સલ્ય, વ્યવહારશુદ્ધિ, રથયાત્રા અને તી યાત્રાએ શ્રાવકનાં કન્યા છે.’
-તીની ઓળખાણ
પ્રસ્તુત ગ્રંથના બીજા પ્રકરણમાં તીર્થંકરના અ કરતી વખતે તીના અર્થ જણાવ્યે છે, તે ભાવતીને અનુલક્ષીને સમજવાના છે. અહી મુખ્યત્વે દ્રવ્યતીની
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૨
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
વિચારણા છે. તેના અનુસ'ધાનમાં તીના અર્થ તીર્થંકરાની કલ્યાણકભૂમિ, તીર્થંકરોની વિદ્વારભૂમિ, તેમજ શત્રુંજય, ગિરનાર, સમેતશિખર વગેરે તીની પ્રસિદ્ધિ પામેલાં સ્થાને સમજવાનાં છે. ૩-કેટલાક અટપટા પ્રશ્નોનું સમાધાન
કેટલાક કહે છે કે- મન ચ'ગા તો કથરોટમાં ગ’ગ’ જો મન ચગ એટલે પવિત્ર હાય તે બધા તીર્થોની યાત્રા થઈ ગઈ; અને મન પવિત્ર ન હેાય તે ગમે તેવી તીર્થીયાત્રાએ કરવાથી પણ શું ? પરંતુ
એમને
આમ કહેનારે સમજી લેવુ' જોઈ એ કે મન એમ પવિત્ર થતુ નથી. તે માટે અનેકવિધ ઉપાયેા કરવા પડે છે અને તેમાંના એક ઉપાય તે તીર્થયાત્રા છે, એટલે તેને અવગણી શકાય નહિ. વળી સ`સારવ્યવહારની ઘરેડ એવી છે કે તેમાં પાપના પ્રવાહ જાણે-અજાણે વહ્યા જ કરે છે, તેમાં જોડાયેલું મન પવિત્ર કયાંથી રહે ? જો મનને એ ઘરેડમાંથી મુક્ત કરીએ, તેા જ તે પવિત્રતાના અમુક અંશે અનુભવ કરી શકે. તી યાત્રા મનને એ ઘરેડમાંથી મુક્ત કરનારી છે, તેથી જ જૈન મહિષ આએ તેના ઉપદેશ આપ્યા છે અને તેના આદેશ પણ કર્યાં છે.
અહી કોઈ એમ કહેતુ હાય કે ‘શું તી યાત્રા કરવાથી બધાનાં મન પવિત્ર થાય છે ખરાં ?' તેના ઉત્તર એ છે કે ‘જેઓ સાચા દિલથી વિધિપૂર્વક તીથૅયાત્રા કરે છે, તેમનું મન અવશ્ય પવિત્ર થાય છે અને જેએ
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થયાત્રા
૨૬? તીર્થયાત્રાએ નીકળવા છતાં તેમાં દિલ દેતા નથી કે વિધિને ઉપયોગ રાખતા નથી, તેમની સ્થિતિ પેલા તુંબડા જેવી રહે છે કે જેણે અડસઠ તીર્થનું સ્નાન કર્યું, છતાં અંદરની કડવાશ ન ગઈ
અહીં એટલું સ્પષ્ટ કરવું ઉચિત ગણાશે કે ચડવું– પડવું એ માણસના પોતાના હાથની વાત છે, બાકી સાધન મળ્યું તેનો સદુપયોગ કરી જાણ જોઈએ. જે ભેટમાં બેસવાની છરીને પેટમાં બેસીએ તે પરિણામ શું આવે?
અનેક પ્રકારના પાપમાંથી મુક્ત થવા માટે તીર્થ સ્નાનમાં જઈએ અને ત્યાં પણ પાપી પ્રવૃત્તિઓ છોડીએ નહિ તે પવિત્રતા કયાંથી અનુભવાય ? આ સ્થિતિનું નિવારણ કરવા માટે જ શાસ્ત્રકારોને બુલંદ અવાજે કહેવું પડ્યું કે
अन्यस्थाने कृतं पापं, तीर्थस्थाने विनश्यति । तीर्थस्थाने कृतं पापं, वज्रलेपो भविष्यति ॥
“હે મનુષ્ય! તમે જે અન્ય સ્થાને પાપ કર્યું હશે, તે પવિત્ર તીર્થસ્થાનમાં જવાથી તેને નાશ થશે, પણ તમે તીર્થસ્થાનમાં આવીને પાપ કર્યું તે સમજ કે એ પાપ વજલેપ જેવું થઈ જશે, એટલે કે કેમે કર્યું નાશ પામશે નહિ અને તેનાં કટુ ફળ તમારે અવશ્ય. ભેગવવા પડશે.”
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ ૪-તીર્થયાત્રાનું મહત્વ
તીર્થયાત્રાનું વાસ્તવિક મહત્ત્વ સમજાય, તે માટે જૈન મહષિઓએ કહ્યું છે કે
श्रीतीर्थपान्थरजसा विरजीभवन्ति; तीर्थेषु बम्भ्रमवतो न भवे भ्रमन्ति । द्रव्यव्यधिह नराः स्थिरसम्पदः स्युः पूज्या भवन्ति जगदीशमथार्चयन्तः ॥
તીર્થયાત્રિકોના પગની રજવડે રજવાળા થનારા મનુષ્ય કમરથી રહિત થાય છે. તીર્થમાં પરિભ્રમણ કરનારા મનુષ્ય સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતા નથી. તીર્થ યાત્રામાં દ્રવ્યવ્યય કરવાથી મનુષ્ય સ્થિર સંપત્તિવાળા થાય છે; અને તીર્થમાં જઈ જગદીશ એટલે શ્રી જિનેશ્વર દેવની પૂજા-ભક્તિ-આરાધના-ઉપાસના કરતાં સ્વયં પૂજ્ય બને છે.”
કહે, કહે, તીર્થયાત્રાને આ કે સુંદર મડિમા! શું આવી પરમ કલ્યાણકારી તીર્થયાત્રા પ્રત્યે કઈ પણ જિનોપાસક ઉપેક્ષા કરી શકે ખરે? પતીર્થયાત્રા ને પર્યટન સરખા નથી
કેટલાક તીર્થયાત્રાને પર્યટન સાથે સરખાવે છે, પણ તે ઉચિત નથી. કયાં આત્મશુદ્ધિના ઇરાદાથી પ્રેરાયેલી તીર્થયાત્રા અને ક્યાં જશેખ કે મનરંજન અર્થે કરવામાં આવતું પર્યટન ! આમાં પહેલાને ઉત્તર ધ્રુવ કહીએ તે બીજાને દક્ષિણ ધ્રુવ જ કહેવું પડે; અથવા તે સુવર્ણ
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
તી યાત્રા
૨૬૫
અને પિત્તળ પ્રાથમિક દૃષ્ટિએ સરખા દેખાવા છતાં તેમાં ભારે અંતર હાય છે, તેમ આ બંનેમાં પ્રવાસનુ લક્ષણ સામાન્ય હોવા છતાં, તેમાં ભારે અંતર રહેલું છે.
તીર્થયાત્રાના જે પ્રાથમિક નિયમ છે, તેનુ મનન કરવાથી આ વસ્તુ વધારે સ્પષ્ટ થશે. ૬-તીર્થયાત્રાના પ્રાથમિક નિયમ
ઃ
તી યાત્રાના પ્રાથમિક નિયમાને છ−રી ’કહેવામાં આવે છે. અહીં ‘ છ−રી ’થી છ એવી ક્રિયાએ સમજવાનો છે કે જેના નામના છેડે રી' અક્ષર રહેલા હાય. તે આ પ્રમાણે :
(
(૧) બ્રહ્મચારી—તી યાત્રા કરનારે બ્રહ્મચર્યનુ મન–વચન-કાયાથી પાલન કરવુ તેઈ એ. મનથી બ્રહ્મચર્ય પાળવું; એટલે કોઈ પણ સ્ત્રીની સાથે મનથી વિષયમેગ કરવાની ઇચ્છા કરવી નહિ; વચનથી બ્રહ્મચર્ય પાળવુ' એટલે વિષયવિકાર ઉત્પન્ન કરે તેવી વાતે કે અપશબ્દ વગેરે ખેલવા નહિ; અને કાયાથી બ્રહ્મચ પાળવું, એટલે કોઈ પણ સ્ત્રીના દેહને સંસગ કરવા નિહ કે કામવક ચેષ્ટાએ કરવી નહિ. આ નિયમ વાસ્તવમાં કિઠન છે, પણ તીથ'યાત્રાના પ્રસંગમાં તે તેના પાલનની અપેક્ષા પહેલેથી જ રાખવામાં આવે છે. જો અભ્ય ́તર શુદ્ધિ કરવી હોય, મનથી પવિત્ર થવુ હોય, તે બ્રહ્મચર્ય નુ પાલન કચે જ છૂટકે, બ્રહ્મચર્યને ઉત્તમ પ્રકારનું તપ કહ્યું છે, તે એટલા જ માટે કે તે આત્માની અપૂર્વ શુદ્ધિ
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
કરે છે, અંત:કરણની તમામ વૃત્તિઓને નિળ-પવિત્ર બનાવે છે.
(૨) એકાહારી—તી યાત્રા કરનારે ઓછામાં ઓછુ એકાસણાનું તપ કરવું જોઈએ. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે ત્રણુ વખત ચા, બે વખત ભાજન, વળી જે આવ્યુ તે મેઢામાં નાખવુ, એ તીર્થ યાત્રાનુ લક્ષણ નથી. તેમાં તે આહારત્યાગની ભાવનાએ જ રહેવાનું છે અને દેહના નિર્વાઠુ કરવા પૂરતા જ જરૂરી આહાર ગ્રહણ કરવાના છે. જ્યાં એકાસણું કરવાનું હોય, ત્યાં રાત્રિભાજનને! ત્યાગ આપોઆપ થાય છે. પરંતુ જે ઉપાસકો એકાસણુ કરી ન શકે તેમણે સૂર્યાસ્ત પહેલાં પ્રાતઃકાળ સુધી ચારે પ્રકારના આહારનું પચ્ચક્ખાણ જરૂર ઉચ્ચરી લેવુ' જોઈ એ.
અહીં એ પણ સૂચના કરવી ચેાગ્ય છે કે ઉપાસકે સામાન્ય રીતે સ અભક્ષ્યના સર્વાંદા ત્યાગ કરવાના છે, છતાં કોઈ કારણેાસર તેમ ખની શકયું ન હેાય તે તી યાત્રામાં તે તેણે અવશ્ય અભક્ષ્યનો ત્યાગ કરવો જોઈ એ.
(૩) દર્શનધારી—તીર્થયાત્રા કરનારે સુદેત્ર, સુગુરુ અને સુધર્મ પરની શ્રદ્ધારૂપ સમ્યક્ત્વને દૃઢતાથી ધારણ કરવુ જોઈએ. જેને સુદેવ પર શ્રદ્ધા નથી, તે શ્રી જિનેશ્વરદેવની અનન્ય મને ભક્તિ, આરાધના કે ઉપાસના શી રીતે કરી શકવાના ? વળી સુગુરુ અને સુધર્મ પર શ્રદ્ધા
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થયાત્રા ન હોય તે સદ્ગુરુની નિશ્રા સ્વીકારીને ધર્માચરણ શી રીતે કરવાને ?
અહીં “આવશ્યકારી” એ પણ વિકલ્પ છે, તેને અર્થ એ છે કે તીર્થયાત્રા કરનારે પ્રાતઃ અને સાયં બને કાળે પડાવશ્યકની ક્રિયા કે જેને સામાન્ય રીતે પ્રતિક્રમણ કહેવામાં આવે છે, તે કરવી જોઈએ, કારણ કે પાપપ્રક્ષાલનની મૂળ ચાવી તેમાં રહેલી છે.
(૪) ભૂશયનકારી–તીર્થયાત્રા કરનારે ભૂમિ પર સાદડી, ચટાઈ કે ઊનનું સંથારિયું પાથરીને સૂઈ રહેવું જોઈએ. એથી સંયમપાલનમાં સારી સહાય મળે છે અને આત્મજાગૃતિ વધે છે. પલંગ, ગાદલાં, ગોદડાં, સુંવાળી રજાઈઓ કે મુલાયમ ગાદી વગેરે અનુકૂળ સાધને વાપરતાં દબાઈ રહેલી વાસના ભભૂકે છે અને યાત્રિકને સંયમભ્રષ્ટ થવાને પ્રસંગ આવી જાય છે.
તીર્થયાત્રાનાં ધામોમાં કેટલીક વાર યાત્રિકે ગાદલાંગોદડાં બરાબર નહિ હોવાની ફરિયાદ કરે છે અને વધારે ઊંચી જાતની માગ કરે છે, તેઓ શું આ નિયમથી વાકેફ છે ખરા ? અને જે વાકેફ છે, તે સામાન્ય સગવડથી ચલાવી લેવાનું શા માટે ઉચિત સમજતા નથી? તીર્થયાત્રામાં તે કાયાને જેટલી કસીએ તેટલું જ સારું” એ સંસ્કાર તેમના મનમાં દઢ થવાની જરૂર છે.
(૫) સચિત્તપરિહારી—તીર્થયાત્રા કરનારે સચિત્ત વસ્તુઓને પરિહાર કરવો જોઈએ. અહીં સચિત્ત વસ્તુથી
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૨૬૮
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ મુખ્યત્વે લીલાં શાકભાજી વગેરે સમજવાનાં છે. તેને પરિહાર એટલે ત્યાગ કરતાં અહિંસાનું પાલન થાય છે
અને સંયમસાધના આગળ વધે છે. વળી સર્વ જી પ્રત્યે - સમાનભાવ વર્તતે હોય તે જ આવી આચરણ થાય છે; એટલે તે વિશ્વમૈત્રીને સુંદર સંકેત છે.
(૬) પદચારી-તીર્થયાત્રા કરનારે કોઈ પ્રકારના વાહનને ઉપગ ન કરતાં પગે ચાલવું જોઈએ. કેટલાકને એમ લાગશે કે મોટર, આગગાડી અને એરપ્લેનના આ જમાનામાં પગે ચાલવાની વાત કરવી, એ વધારે પડતી છે, પણ વિશેષ વિચાર કરતાં તેનું મહત્વ સમજાઈ જશે.
જયણાપૂર્વક પગે ચાલીને યાત્રા કરતાં સમય વધારે જાય છે, પણ તેથી અહિંસાધર્મનું પાલન થાય છે, તિતિક્ષા અને નિર્ભયતાની તાલીમ મળે છે, ભાષાજ્ઞાનની વૃદ્ધિ થાય છે અને અનેક પ્રકારના લોકોને વીતરાગધર્મની વાતે તથા તેના સિદ્ધાંતે સાંભળવાની તક મળે છે. વિશેષમાં અનેક વિધ જિનમંદિરો તથા સાધુસંતના દર્શન થાય છે અને તેથી ચક્ષુ-મન-આત્મા પવિત્ર બને છે. ૭-તીર્થયાત્રા-સમયનાં કેટલાંક કર્તવ્ય
તીર્થયાત્રા આહલાદક, અને ઉપકારી બને, તે માટે શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ નવમા પંચાશકમાં કહ્યું છે કે
दाणं तवोवहाणं सरीरसकारमो जहासत्ति । उचिते च गीतवाइय-थुतिथोत्ता पेच्छणादि य ॥
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થયાત્રા
(તીર્થયાત્રા સમયનાં કેટલાંક કર્તવ્ય આ પ્રમાણે સમજવાં.) (૧) દાન. (૨) તપ, (૩) ઉચિત વેશભૂષા, (૪) વાજિંત્રવાદન, (૫) સ્તુતિ-સ્તોત્ર અને (૬) પ્રેક્ષણાદિ,
(૧) દાન-દાનને મહિમા સુપ્રસિદ્ધ છે. ધર્મના ચતુર્વિધ પ્રકારમાં તેને પ્રથમ સ્થાન અપાયેલું છે, એટલે તીર્થયાત્રાના મંગલ પ્રસંગે તેને યથાશક્તિ લાભ અવશ્ય લેવો જોઈએ. એ વખતે અહંકાર કે ઉદ્ધતાઈ આવી ન જાય તે જોવાનું. “લક્ષ્મી ચંચળ છે. તે કેળની થઈ નથી અને થવાની નથી. તેનાથી જેટલું સુકૃત થઈ શકે તે કરી લેવામાં જ આત્માનું હિત છે.” આટલી સમજણ અંતરમાં ઉતરી જાય, તે અહંકાર કે ઉદ્ધતાઈ થવાને સંભવ નથી. ભાગ્યશાળીઓએ તીર્થમાં આવીને દાનની સરિતાઓ વહાવી છે. તેની આગળ હું કેણ ?” એ વિચાર પણ માનનું મર્દન કરનાર છે.
સાધુ પુરુષને અથવા સાતેય ક્ષેત્રમાં જે દાન દેવામાં આવે તે સુપાત્રબુદ્ધિથી પરમ ભક્તિપૂર્વક દેવું જોઈએ; જ્યારે દીન, હીન, અનાથ, નિરાધાર, લૂલા, લંગડા વગેરેને જે દાન દેવાય, તે અનુકંપાબુદ્ધિથી મધુર શબ્દો પૂર્વક દેવું જોઈએ. આક્રોશ, કટુતા, વિલંબ વગેરે દાનને દુષિત કરનારા છે, એટલું હરદમ-હમેશાં લક્ષમાં રાખવું.
(૨) તપ-તપશ્ચર્યાથી ભાવની વિશુદ્ધિ થાય છે. અને તેથી અધ્યવસાયે નિર્મળ બને છે, માટે તપનું
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
* Co
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
યથાશક્તિ આચરણ કરવું. અનશન, ઊત્તેરિકા, વૃત્તિ સંક્ષેપ, રસત્યાગ, કાયકલેશ અને સલીનતા એ બાહ્ય તપના છ પ્રકારો છે અને પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવૃત્ય, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને બ્યુટ્સ એ અભ્યંતર તપના છ પ્રકારે છે. આ ખારે પ્રકારનુ યથાશક્તિ આચરણ કરવાથી ભાવની વિશુદ્ધિ થાય છે.
(૩) ઉચિતવેશભૂષા—જાતિ, ધંધા, અવસ્થા, અધિકાર વગેરે લક્ષમાં રાખીને મર્યાદાવાળા વેશ ધારણ કરવા, પણ મર્યાદાનુ... ઉલ્લધન કરીને ગમે તેવા ઉદ્દભવેશ ધારણ કરવા નહિ. પરંતુ આજે તે સમાજની હવા જ ખદલાઇ ગઇ છે અને વેશભૂષામાં સીનેમાના નટ—નટીનુ આંધળું અનુકરણ કરતાં જરાય 'કાચ અનુભવાત નથી. વધારે ખેદની વાત તેા એ છે કે તી યાત્રાએમાં પણ આવી મર્યાદાહીન નિર્લજ્જ વેશભૂષાનાં દર્શન થાય છે. આપણે કયાં આવ્યા છીએ અને શુ કરવા આવ્યા છીએ, એના વિચાર જ હૃદયને સ્પર્શીતા નથી અને કદાચ સ્પર્શીતા હાય તે પશુ અધિક રુપાળા દેખાવાની લાલસા છૂટતી નથી. પૌલિક રૂપ અસાર છે, તુચ્છ છે, ક્ષણિક છે, એ વાત મનમાં ખરાબર ન ઠેસવાનું. આ પરિણામ છે, માટે તેના ઉપયાગ રાખવા.
(૪) ગીત–વાજિંત્ર—ભક્તિભાવથી ગવાતાં ગીત અને વગાડવામાં આવતાં વાજિંત્રોના સમાવેશ અત્રપૂજામાં · થાય છે, એટલે યાત્રિકાએ તેના યથાશક્તિ લાભ લેવા માટે
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થયાત્રા
૨૭૧ તત્પર રહેવું જોઈએ. ભક્તિરસને ઉત્કર્ષ કરવા માટે સંગીતમાં જે શક્તિ રહેલી છે, તે અન્ય કેઈ સાધનમાં રહેલી નથી. જે આ વખતે હૃદયના તાર બરાબર ઝણઝણવા લાગે તે તીર્થંકરપદપ્રાપ્તિનાં મૂળ નંખાય છે અને તે આત્યંતિક કલ્યાણનું કારણ બને છે.
(૫) સ્તુતિ-સ્તોત્ર-યાત્રિકે તીર્થમાં આવીને સાર ગર્ભિત સુંદર સ્તુતિ-સ્તોત્રો વડે શ્રી જિનેશ્વર દેવની ભક્તિ કરવી જોઈએ અને તેમની છબી અંતરમાં ઉતરી જાય એવી તલ્લીનતા સેવવી જોઈએ.
(૬) પ્રેક્ષણાદિ–તીર્થયાત્રા પ્રસંગે ભક્તિરસની ભવ્ય જમાવટ કરવા માટે પ્રેક્ષણાદિ એટલે નૃત્ય, નાટક વગેરેની કેજના કરવી જોઈએ. ગરબા, દાંડિયારાસ વગેરેને પણ તેમાં જ સમાવેશ થાય. એક કાળે મહાકવિઓનાં રચેલાં ઉત્તમ નાટકો તીર્થયાત્રાના પ્રસંગે અપૂર્વ છટાથી ભજવાતાં અને તે લેકેને ધર્મની ભાવનાથી તરબળ કરી નાખતાં. આજે એ પ્રચાર ઓછો છે, કારણ કે આપણા જીવનની રીતરસમ બદલાઈ છે અને વસ્તુનું મૂલ્યાંકન કરવાની દષ્ટિમાં પણ મોટો ફેરફાર થયેલું છે. આમ છતાં મન પર લઈએ તે આ પ્રાચીન પ્રથાને પુનરુદ્ધાર થઈ શકે એમ છે અને તે અનેક આત્માઓને જિને પાસના તરફ વળવાનું સુંદર નિમિત્ત પૂરું પાઠી શકે એમ છે. -૮-કુટુંબીજને વગેરેને સાથે રાખવાં.
તીર્થયાત્રા બને ત્યાં સુધી પિતાના કુટુંબીજનેને સાથે
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨
શ્રી જિનભક્તિ-કપતરામ લઈને કરવી અને શક્તિ હોય તે સાધમિક બંધુઓને પણ તે માટે નિમંત્રણ આપવું. શક્તિશાળી સમર્થ પુરુષેએ. મેટા સંઘે કાઢીને હજારે ભવ્યાત્માઓને તીર્થયાત્રાએ કરાવી છે અને એ રીતે શાસનની મહાન પ્રભાવના કરવા પૂર્વક પિતાના જીવનનું અભીષ્ટ સાધ્યું છે. ૯–સંઘ કાઢવાન વિધિ
સંઘને સાથે લઈને યાત્રા કરવી, તેને ટુંકમાં સંઘ કાઢવું કહેવાય છે. તેને વિધિ શાસ્ત્રકારોએ આ પ્રમાણે જણાવ્યું છે ?
પ્રથમ રાજાની (કે રાજ્યને જે મુખ્ય અધિકારી, હોય તેની) સંમતિ મેળવવી. પછી સાથે રાખી શકાય. તેવાં દેવાલય-જિનમંદિરે પિતાની શક્તિ પ્રમાણે નિર્માણ કરવા તથા તંબૂઓ, રાવટીઓ, રસેઈનાં સાધને, પણ રાખવાના ટાંકાં તથા ગાડાં વગેરે સામગ્રી તૈયાર કરવી. તે પછી ગુરુ મહારાજને, શ્રી સંઘને, તથા સ્વજન-વર્ગને બહુમાનપૂર્વક નિમંત્રણ કરવું.
વિશેષમાં અમારિ પ્રવર્તાવવી એટલે કે હિંસાનાં કાર્યો બંધ કરાવવાં, જિનમંદિરમાં મેટી પૂજાએ ભણાવી મહત્સવ કર, દીન-રાંક વગેરેને દાન આપવું તથા તેઓને સાથે આવવામાં ધન–વાહન વગેરેની સગવડ ના હોય તેવાં નિરાધારને સાધન-સામગ્રી આપવાની ઉલ્લેષણ. કરાવી તીર્થયાત્રા માટે ઉત્તેજિત કરવા.
વળી સંઘની રક્ષા માટે રખેવાળે તથા પિલીસ.
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થયાત્રા
ર૭૩. વગેરે બંદોબસ્ત કરે અને તેમને જોઈતા હથિયાર વગેરે સાધને પૂરા પાડવાં તથા ગીત, વાઘ અને નૃત્યની સુંદર સામગ્રી મેળવવી. આ રીતે સર્વ તૈયારી કર્યા પછી શુભ દિવસે, મંગલ મુહૂર્ત પ્રસ્થાન કરવું. ત્યાં સમગ્ર સમુદાયને વિશિષ્ટ સેજન, તાંબૂલ વગેરેથી જમાડીને તથા ઉત્તમ વચ્ચેની પહેરામણું કરીને સંઘના પ્રતિષ્ઠિત આગેવાન પાસે સંઘપતિપણાનું તિલક કરાવવું. ત્યારપછી શ્રીસંઘની પૂજાને મહત્સવ કરે.
શ્રી સંઘપૂજા-મહોત્સવ અંગે શ્રાદ્ધવિધિ–પ્રકરણમાં કહ્યું છે કે પોતાના કુળને તથા ધન વગેરેને અનુસરીને ઘણું આદરથી અને બહુમાનથી સાધુ-સાધ્વીના ખપમાં આવે એવી વસ્તુઓ જે આધાકકૃત આદિ દોષોથી રહિત હેય તે ગુરુ મહારાજને આપવી. આ વસ્તુઓ તે વસ્ત્ર, કંબલ, પ્રાંઈનક, સૂત્ર, ઊન, પાત્રો, પાણીનાં તુંબડા વગેરે પાત્ર, દાંડો, દાંડી, સેય, કાંટાને ખેંચી કાઢનાર ચીપિયે, કાગળ, ખડિયા, લેખિનીને સંગ્રહ, પુસ્તક વગેરે જાણવી. વળી પ્રતિહારિક, પીઠ, ફલક, પાટ વગેરે સંયમપયેગી. સર્વ વસ્તુઓ સાધુ મુનિરાજને શ્રદ્ધાથી આપવી.
વળી શ્રાવક-શ્રાવિકારૂપ સંઘને પણ શક્તિ માફક પહેરામણી વગેરે આપને સત્કાર કરે. દેવ-ગુરુના ગુણ ગાનારા યાચકે વગેરેને પણ ઉચિત લાગે તે રીતે તૃપ્ત કરવા.”
પ્રયાણ કર્યા પછી માર્ગમાં શ્રીસંઘની સારી રીતિએ ૧૮
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
સભાળ કરવાપૂર્ણાંક ગામે ગામે અને નગરેનગરે શ્રી જિન મંદિશમાં સ્નાત્રપૂજા, ધ્વજનું દાન, ચૈત્ય પરિપાટી વગેરે કરવા, તેમજ શક્તિ મુજબ દ્ધિાર કરાવવા.
જ્યારે પહોંચવા ધારેલ તીનાં દૂરથી દર્શન થાય ત્યારે રત્ન, માતી વગેરેથી તે તીથૅનાં વધામણાં કરવાં, તેની સ્તુતિ કરવી અને ઉત્તમ લાડુ વગેરેની પ્રભાવના કરવી.
તી ભૂમિએ પહોંચ્યા પછી ત્યાં અષ્ટપ્રકારી વગેરે મહાપૂજા ભગાવવી, વિધિપૂર્વક સ્નાત્ર-મહાત્સવ કરવા, તીર્થં માળ પહેરવી, ઘીની ધારા દેવી, નવ અંગે શ્રી જિનપૂજન કરવું, કિમતી મેટો ધ્વજ ચડાવવા, રાત્રિજાગરણ કરવુ', ગીત-નૃત્ય વગેરે ઉત્સવ કરવા, તીની આરાધનાને ઉદ્દેશીને ઉપવાસ-છટ્ઠ-અઠ્ઠમ વગેરે યથાશક્તિ તપ કરવા, ભિન્ન ભિન્ન જાતિનાં ફળ-નૈવેદ્ય વગેરે વસ્તુએની ભેટ કરવી, પહેરામણી મૂકવી, જોનારને આશ્ચર્ય ઉપજે તેવા સુંદરદર્શનીય ચદરવા (ભગવ'તની ઉપર) ખાંધવા, દીવા માટે તેલ (કોપરેલ), ઘી, પૂજા માટે ધેતિયાં—કેસર-ચંદન-અગુરુપુષ્પની ચંગેરી વગેરે સમસ્ત પૂજાની સામગ્રી ભેટ કરવી, નૂતન દહેરી વગેરે બનાવવી, સુતાર વગેરે કારીગરીને સત્કારવા, ત્યાં થતી હેાય તે આશાતનાઓ દૂર કરવી, તે તીની રક્ષા કરનારાઓનું સન્માન કરવું, તીના નિર્વાહ માટે અમુક લાગા શરૂ કરવા, સાધર્મિકોનું વાત્સલ્ય કરવુ, ગુરુમહારાજની તથા શ્રીસઘની પહેરામણી વગેરેથી ભક્તિ કરવી અને યાચકો તથા દીન-દુઃખી વગેરેને ચિત દાન દેવું..
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થયાત્રા
આ પ્રમાણે યાત્રા કરીને પાછા ફરતાં સુંદર મહાત્સવપૂર્વક નગર પ્રવેશ કરેઘરે પહોંચ્યા પછી શાસનદેવના આહ્વાન વગેરે અંગે ઉત્સવ કર, શ્રી સંઘને ભેજન વગેરેથી સત્કાર કરે અને તેને વિદાય આપવી.
ત્યારબાદ અમુક વર્ષ સુધી તે તીર્થયાત્રાની તિથિએ ઉપવાસ વગેરે તપ કરીને તે દિવસને આરાધવે.
સંઘ કાઢવાના આ વિધિ પરથી પાઠકે જાણી શકશે કે સંઘ કાઢનારામાં કેવા ગુણો જોઈએ, તેણે કેવી તૈયારી કરવી જોઈએ અને તેણે યાત્રા નિમિત્તે કેવાં કેવાં કાર્યો કરવા જોઈએ.
તીર્થયાત્રા માનવજીવનમાં કેવું સત્વ રેડે છે, કેવી ભવ્ય ભાવનાઓ ભરે છે, કેવાં ઉમદા ત રેડે છે, તેની પ્રતીતિ નીચેની ઐતિહાસિક ઘટના પરથી થશે. (૧૦)-સૌરાષ્ટ્રને દંડનાયક
સૌરાષ્ટ્રને દંડનાયક યાત્રાળે ગિરનારના શિખર પર આવી ઊભે છે. ભગવાન નેમનાથને નિરખી તેનાં નયને નાચી ઉઠયાં છે, પણ જિનપ્રાસાદની જીર્ણતા જોઈ તે ઝણઝણું ઉઠે છે. કાળની કઠેર થપ્પડો ખાઈને ખંડિયેર
પ્રાયઃ અવસ્થામાં આવી ઊભેલાં મંદિરની મૂક વાણી તેનાં • હદયને ચીરવા માંડે છે.
*આ કથા અમારા તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલ જૈન શિક્ષાવલીની બીજી શ્રેણી પુસ્તક નંગ ૧૧ માં પ્રકટ થયેલી છે. એના લેખક છે– શ્રી પ્રિયદર્શન. અમે પોતે આ ઘટનાને અનુલક્ષીને “સંકલ્પસિદ્ધિ યાને ગિરનારતીર્થને ઉદ્ધાર’ નામનું નાટક ત્રિઅંકી રચેલું છે.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ સાજણ! સિદ્ધરાજના મંત્રીપદામાં તું જિનરાજના આદેશો ચૂકી રહ્યો છે. તારા હદયના સૂરે ઉવેખી રહ્યો છે. તું કંઇક ભૂલે છે.” " હુ ભૂલ્ય છું, જરૂર ભૂલે ભણું છું. સૌરાષ્ટ્રને હું દંડનાયક અને મહાકલ્યાણી | ગિરનાર-ટોચ પરનાં પાવનકારી જિનમંદિરની આ અવદશા ?”
સુરજ માથે આવ્યા.
સાજણદે દંડનાયક ઉતારામાં પાછું વળે. જિનમંદિરોના જીર્ણોદ્ધાર માટે તે નિર્ણય લેવા મા. પિતાની સ્વસંપત્તિથી આ કાર્ય તેને શકય ન લાગ્યું. એટલી સંપત્તિ તેની પાસે ન હતી. મુંઝાયે. પવિત્ર હૃદય કહે છે: “સૌરાષ્ટ્રની મહેસુલના ૧રા કરેડ સેનૈયા લગાવી દે ને ! સૌરાષ્ટ્રનું ધન સૌરાષ્ટ્રના શણગાર માટે બની જવા દે ને ?”
ભયસંજ્ઞા ચેતવે છે–સંભાળજે. તારે માથે સિદ્ધરાજ બેઠો છે. જવાબ માંગશે. ખેદાન–મેદાન થઈ જઈશ.
સાવિક હદય પડકારે છે-માટીના મેહમાં મહાન કર્તવ્યને ચૂકીશ મા. સિદ્ધરાજ તે શું, વિશ્વની કઈ પણ જુલ્મી સત્તા નેમીશ્વરનાં શરણે આવેલાને છે છેડી શકતી - નથી. તારા હદયમાં જાગેલી મંદિર-જીર્ણોદ્ધારની ભાવનાને મૂર્તરૂપ આપ.
તેણે નિર્ણય કર્યો–“સાડાબાર કરેડ સેનૈયા ગિરનાર પરનાં જીર્ણ મંદિરના ઉદ્ધાર કાજે ખર્ચી નાંખવા.” અને
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
તી યાત્રા
જ દ્વારનુ કા તડામાર શરૂ થઈ ગયું.
૨૯૭
કુશળ કારીગરે –શિલ્પીએના હાથે
વાતને તા પાંખા આવી !
સારાય . સૌરાષ્ટ્રમાં ગિરનાર પરના આ છ[દ્વાર લોકજિહ્વાએ ચઢ્યો.
સાજણદે દ'ડનાયકની તે કાળે મેલબાલા હતી. તેનાં શૌય, ઔદાય અને ગાંભીર્ય તેનાં નામને કીતિના શિખરે આરૂઢ કરી દીધુ હતુ. પણ કીર્તિ, પ્રતિષ્ઠા, લેાકપ્રિયતા વગેરેથી ગૌરવવતા પુરુષની પાછળ દુના લાગેલા જ રહે છે.
કેટલાક તેજોદ્વેષી રાજપુરુષા પહોંચ્યા પાટણું.
ઝુકી ઝુકીને, નમી નમીને, સિદ્ધરાજની સામે ઊભા. “ મહારાજા ! આપની આજ્ઞા હાય તે....”
“શું કહેવું છે તમારે ? '' સૌરાષ્ટ્રમાંથી આવેલા આ રાજદ્વારી પુરુષાના મંડળને આશ્ચયથી જોતાં સિદ્ધરાજે પૂછ્યું.
“ દેવ ! પહેલે તમ તે આપને અમારી વાત પર વિશ્વાસ નહિ આવે, આપ અમને જ દૂષિત માનશે. ગમે તેમ, પણ આપનું અહિત થતુ અમારાથી સહેવાય જ નહિ.”
“ અરે ! પણ એવું તે શું મારું અહિત થઈ ગયું છે?'' સિદ્ધરાજે આછું સ્મિત કરીને પૂછ્યું.
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૮
શ્રી જિનભક્તિ-કલપતરા અમારું જે થવું હોય તે થઈ જાઓ, પણ આજે અમે સત્ય વાત કહી દેવાના” તેજોષી મંડળે ફેરવીને પાસે નાંખે !
“કહો જરૂર કહે ! મારા તરફથી તમે નિર્ભય છે.” સિદ્ધરાજનું ભેળું હૃદય વાતના મર્મને ક્યાંથી જાણી શકે ?
મહારાજા? સૌરાષ્ટ્રનું મહેસુલ રાજ્યની તિજારીમાં આવી ગયું ?”
ના.” અને સિદ્ધરાજની સામે સાજણની સૌજન્યતાભરી મુખમુદ્રા તરવરવા માંડી.
મહારાજઆપ તે અહીં બેઠા. ક્યાંથી જાણો કે સાજણદે મંત્રીએ આપના ૧રા ક્રોડ સેનૈયાનું શું કર્યું છે?”
“એટલે તમે શું કહેવા માગે છે ?”
“એ જ કે મહામંત્રીએ પિતાની કીર્તિની લાલસા. પાછળ એ દ્રવ્યને હેમી દીધું છે!”
બિલકુલ ખોટું” સિદ્ધરાજ સાજણપરના આક્ષેપથી ધ્રુજી ઉઠ્યો, કારણ કે સાજણની નિમકડાલી, સત્યનિષ્ઠા અને સદાચારિતા માટે તેને પૂર્ણ વિશ્વાસ હતે.
આપને અમારી વાત પર વિશ્વાસ નહિ જ આવે, એ અમે પહેલાં જ કહ્યું હતું, પરંતુ દયાળુ ! આપને વિશ્વાસ નથી, તે અત્યારે જ સાંઢણી પર માણસ એકલી મહેસૂલ સાથે સાજણ મહામંત્રીને બોલાવે.”
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
તી યાત્રા
૨૦૯
“ હુમણાં જ મેાકલુ છુ.” પેાતાના ખાસ પ્રિય મંત્રી પરનું કલંક ટાળવા સિદ્ધરાજનાં મન, વચન અને ક્રિયા પ્રવૃત્તિશીલ બની ગયાં.
અહી જીર્ણોદ્ધારનું કાર્ય ખૂબ જ ઝડપથી ચાલી રહ્યું છે. સાજણુદેનુ' હૈયુ. તી ભક્તિથી ખુશી ખુશી થઈ રહ્યું છે. પરતુ બીજી બાજુએ ચતુર શ્રાવકમંત્રી સિદ્ધરાજ સામેના ખચાવની સુયેાગ્ય વિચારણા કરી રહ્યો છે.
“ સિદ્ધરાજ ૧૨ા ક્રોડ સાનૈયા માગે તા એની આગળ ધરી દેવા. પણ એટલી મેાટી રકમ કયાંથી મળે ?” તેની આંખ સમક્ષ સૌરાષ્ટ્રનાં ધનાઢય નગરા એક પછી એક સરકવાં લાગ્યાં. જ્યાં વથળી ' (વથળી) આવ્યું, ત્યાં મત્રીશ્વરની આંખા ચમકી ઊઠી. છાતી ફૂલી ગઈ.
"
6
મહામંત્રીનું આ અણુધાર્યું. આગમન, વથળીના કોટયાધિપતિ મહાજનને વિચારમાં નાખનારું બન્યુ.... મહામંત્રીનું મહાજને સુ ંદર સ્વાગત કર્યું. સ્નાન, પૂજા,. ભાજન વગેરે માટે મહાજનના અગ્રણીઓને આગ્રહ થવા લાગ્યા.
મત્રીશ્વરે કહ્યું-‘ અહીં હું. એક અગત્યનાં કામે આન્યા છું, એ કાર્ય થયા પછી જ ખીજા' દિનકૃત્ય થશે.’ મત્રીશ્વરનાં આ વચનાએ મહાજનને અધિક આશ્ચયમાં નાંખી દીધુ. “ મત્રીશ્વર ! જરૂર ફરમાવેા, અમારાથી શકય અમે બધુ જ કરી છૂટીશું.” શ્રાવકસ ધને ભેગા કરવામાં આવ્યેા.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
સાજણુદેએ ગિરનારપર પેાતાનું યાત્રાર્થે જવુ, મંદિરોની ભગ્નપ્રાયઃ અવસ્થા જેવી, છાંદ્ધારની ભાવના જાગવી, સિદ્ધરાજના ૧૨ા ક્રોડ સેનૈયાનું ખર્ચાઈ જવુ વગેરે હકીકત જણાવી અને ૧૨ ક્રોડ સેનૈયાની આવશ્યકતા દર્શાવી.
૨૮૦
એ સાંભળી બધા એકબીજાનાં મુખ સામું જોવા લાગ્યા. કોઈ કઈ ખેલ્યુ નહિ, ત્યારે સાકરિયા શેડ મા થયા અને હાથ જોડીને કહેવા લાગ્યા: તમે બધા તે ઘણાં સત્કાર્યા કરો છે. આ કાર્યના મને એકલાને જ લાભ આપે. સ`ધ મારા પર કૃપા કરે.'
"
મહાજન તે સાકરિયાના આ સાકરથી ય અધિક મધુર વચને સાંભળી ઠરી જ ગયું ! સાકરિયાની વિનંતિ મહાજને માની. સાકરિયે મહામત્રીને પોતાને ઘરે તેડડ્યા. મહુામ...ત્રી નિત્યકર્માંથી પરવાર્યાં, એટલે મંત્રીશ્વરની મતગમતાં ભાજનથી સાકરિયા શેઠે સાધર્મિક-ભક્તિ કરી. અને ગાદીએ બેઠા.
સાકરિયા આલ્યા- મંત્રીશ્વર ! કહે તે ૧૨૫ ક્રોડનાં મૂલ્યના હીરા હાજર કરું, કહે તે! મૈતી રજૂ કરુ, કહેા તા સુવર્ણ સેવામાં ધરુ, કહે તે કડા સાનૈયા તમારાં ચરણામાં સમર્પણુ કરુ.”
66
સાજણુદે તા આ સૌજન્યમૂર્તિ સખી સાકરિયાની આ શ્રીમંતાઈ પર રિંગ થઈ ગયા !
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૧
સાકરિયે મત્રની આગળ રત્નાના ઢગ કર્યાં. હાથ જોડીને વિન ́તિ કરીઃ “ કૃપા કરે ! આ વિનશ્વર લક્ષ્મીને સ્વીકારે.” “ શેડ ! હવે હું
'
શાશ્વત તીની સેવામાં નિર્ભીય છું. જ્યારે મારે જરૂર પડશે ત્યારે લઈ જઈશ, હમણાં નહિ.”
તીર્થયાત્રા
સાજણદે ઘેાડે બેઠા.
ગિરનારની તળેટીમાં આવી પહોંચ્યા.
એ....ચાર દિ’વીત્યા હશે, ત્યાં સમી સાંજને ટાણે પાટણથી એક સાંઢણી સ્વાર ગિરનારની તળેટીમાં આવી ઊભા.
તે સીધા જ સાજણ દંડનાયકના ઉતારે આવી પહોંચ્યા. દડનાયકને પ્રમાણુ કરી, તેણે પાટણપતિને પત્ર હાથમાં મૂકયે.. પત્ર વાંચતાં જ સાજણુદે સર્વ વાતને કળી ગયા ! આગન્તુક સ્ત્રારને કહ્યું: “હું સૌરાષ્ટ્રને રંતુ મૂકીને હમણાં પાટણ આવી શકું એમ નથી. મડ઼ારાજાને મહેસુલ તુરતમાં જોઈતુ હોય તા જાતે અહી આવીને લઈ જાય.” આગન્તુક રાજપુરુષ તા સાજણુદેને પ્રત્યુત્તર
સાંભળી અવાક્ થઈ ગયે. દડનાયકના આ પ્રત્યુત્તરના સિદ્ધરાજ પર કેવા ભયાનક પડઘા પડશે, એ કલ્પનાએ તેને ધ્રુજાવી દીધા.
સિદ્ધરાજને મહામત્રીના સંદેશા મળ્યા. તેના જીદ્દી સ્વભાવ આગથી ભડભડી ઉડયેા.
તેજોદ્વેષી રાજપુરુષોનું મંડળ પાસે સફળ પડવાથી
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
નાચી ઉઠયુ... ! સિદ્ધરાજે સાજણને શિક્ષા કરવાના નિર્ધાર કર્યા. સેના સાથે સૌરાષ્ટ્ર તરફ પ્રયાણ કર્યું.
સાજણુદે પાસે સિદ્ધરાજનાં આગમનની વાત પહોંચી ગઈ હતી.
સિદ્ધરાજનું સ્વાગત કરવા તે સામે આવ્યા. ગિરનારની તળેટીમાં સિદ્ધરાજ આવી પહેાંચતાં સાજણુદેએ સિદ્ધરાજનાં સન્માન કર્યાં, પરંતુ સિદ્ધરાજને સાજણદેનાં સન્માનની કઈ જ પડી ન હતી. તેને તે ૧૨ા ક્રોડ સાનૈયા જોઈતા હતા !
“ સાજણુ ! સૌરાષ્ટ્રની મહેસુલ લેવા હું આવ્યે! છું, માટે તે હાજર કર.” રાષભરી મુદ્રાએ સિદ્ધરાજ મેલ્યું.
“ મહારાજા ! તે તૈયાર જ છે. આપ નિશ્ચિંત રહેા, પરંતુ આપ અહીં સુધી પધાર્યાં છે, તે ગિરનારનાં શિખરે ઊભેલાં શ્રી નેમનાથ ભગવાનનાં ગગનચૂંબી પ્રાસાદોનાં દર્શન તેા કરે.”
સાજણનાં સૌજન્યતાભર્યા અને સાત્ત્વિક વચનાને ખાળવાની તાકાત જડની જડતાથી ગ્લાન સિદ્ધરાજમાં કાંથી જ હાય ?
સાજણે સિદ્ધરાજને હાથ પકડ્યો. બંને ગિરનારની પાવન પાગ પર ચઢવા લાગ્યા. દૂરથી ગિરનારનાં શિખરે આકાશને આંખતાં ધેાળાં ધાળાં સ`ગેમરમરના આરસથી સર્જાયેલાં દેવવિમાનશાં જિનમદિર સિદ્ધરાજની આંખે દીઠાં ! આંખા ઠરી.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થયાત્રા
૨૩
ઉપર આવી પહોંચ્ચા. ભગવાન નેમનાથને પૂજી– સ્તવી, તી યાત્રાના અપૂર્વ આનદ સિદ્ધરાજે અનુલબ્યા. મદિરાનુ અભિનવ અદ્ભૂભુત સર્જન, એની અનેાખી કલા, એની પાછળ થયેલા કરાડા સાનૈયાના વ્યય, વગેરેએ સિદ્ધરાજના માનસને ક્ષણવારમાં આંજી દીધું. પેાતાના રાષ્ટ્રની આ મહાન તીર્થં સમૃદ્ધિ પર તે એવારી ગયા. સાજણ ! ધન્ય છે, આ મદિરા ખ ́ધાવનારને અને જનેતાને ! '” સિદ્ધરાજનું હૈયું હર્ષોંના હૅલે
''
એની
ચયુ' હતું.
મહારાજા ! ધન્ય છે રાજાધિરાજને અને એમની જનેતાને કે જેમણે આ માિ બધામાં છે.....’ મે? કઈ રીતે ? નારે ના....”
66
“ હાજી ! આપના ૧૨૫ કરોડ સોનૈયા, સૌરાષ્ટ્રનુ મહેસૂલ, એમાંથી આ સર્જન થયેલુ છે. હવે, આપને આ મંદિર નિર્માણના અન૫ સુકૃતનું અમાપ પુણ્ય જોઈતુ હાય તે તે લ્યા અને ૧૨૫ કરોડ સેાનૈયા જોઈ એ તા તે પણ તૈયાર જ છે !'' સાજણે ટાણું જોઈ ને ટકાર લગાવી ! ગિરનારની પાવનતમ તીર્થં ભૂમિએ, નેમનાથ ભગવાનની શીતળ છાયાએ, સિદ્ધરાજમાં સૂતેલી સદ્ભાવનાને ઢઢાળીને જગાડી;અડીખમ બની બેઠેલી દુષ્ટ વાસનાઓને ધરાશાયી કરી દીધી ! ગળગળા સાદે, હુનાં આંસુ સાથે, સાજણના હાથ પકડી લઈ સિદ્ધરાજ એલ્યુ.
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
“સાજણુ ! તુ તે મારા ખરેખર કલ્યાણમિત્ર. ભવે ભવે તું જ મને કલ્યાણમિત્ર મળો. મારે સાનૈયાની માટીના હવે ખપ નથી. મારે તે આ અક્ષય કલ્યાણુ જ જોઈ એ.”
૮૪
તીથ યાત્રાના આથી વધીને કયા પ્રભાવ આપણે જોઈ એ છે ? મનુષ્યજિંદગીનુ ધ્યેય જુગજુની વાસનાઓને નિર્મૂળ કરી નાંખવાનુ અને ભવનાશક ભાવનાએને અકુ રિત કરવાનુ છે. તી યાત્રા એ ધ્યેયને સિદ્ધ કરી આપે છે. સિદ્ધરાજ પાટણ પહોંચ્યા.
અહી પેલી વથલીના દાનવીર સાકરિયે ગિરનારની ભૂમિ પર આવી પહોંચ્યા અને તેણે સાજણદેની સમક્ષ સાડામાર ક્રાડની કિંમતનાં રત્નાને ઢગ કરી દીધે ! ધનની જરૂર નથી. આ
શેઠ ! હવે મારે આ
તીના પ્રભાવે સહુ સારાં વાનાં થઈ ગયાં છે !'' “ મંત્રીશ્વર ! આ શુ ખેલ્યા ? મે તે આ ધન ધર્મના નામે જુઠ્ઠુ' જ કાઢી નાખ્યુ છે. હવે મારાથી તેના ઉપભાગ થાય જ નહિ....
સાજણદે ન સ્વીકારતા નથી !
સાકરિયા શેઠ ધન પાછું લેતા નથી !
આખરે. મહામત્રીએ વચલે માર્ગ કાઢયો. રત્નાના હાર અનાવી ભગવાન નેમનાથના કઢે આરોપી દીધા ! આમ તીર્થયાત્રાએ સાજણ, સિદ્ધરાજ અને સાકરિયા શેઠ એ ત્રણેને નવું સત્ત્વ, ભભ્ય ભાવનાઓ અને ઉન્નત જવન બક્ષીસ કર્યા !
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૨] અમત્રના જપ
૧-મજપને મહિસા
ભજન-કીર્તન, સ્તુતિ-સ્તવન, પૂજા-પાઠ, ઉત્સવમહેાત્સવ, તેમજ તી યાત્રાદિ જેમ ઉપાસનાનાં મહત્ત્વનાં અગેા છે, તેમ મંત્રજપ પણ ઉપાસનાનુ એક મહત્ત્વનું અંગ છે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તા ઈષ્ટદેવના મંત્રના જપ કરવાથી ઉપાસના ઉત્કૃષ્ટ કોટિની બને છે અને સિદ્ધિ ધણી સમીપ આવી જાય છે. અહી. સિદ્ધિ શબ્દથી ઈષ્ટદેવનાં દર્શન કે ધ્યેયને સાક્ષાત્કાર સમજવા.
ચેવિશારદોએ પણ મ જપનુ મહત્ત્વ સ્વીકાર્યું છે. શ્રી પતંજલિ મુનિએ યેાગદર્શનના સમાધિપાદમાં કહ્યું છે કે શ્વવિધાનાર્ | અથવા ઈશ્વરનું પ્રણિધાન કરવાથી સમાધિને લાભ થાય છે. ' વિશેષમાં તેમણે કહ્યું છે કે ‘તસ્ય વાદઃ પ્રવઃ-તે ઈશ્વરના-પરમતત્ત્વના વાચક પ્રણવ (ૐકાર નામના મંત્ર) છે.’‘તે પસ્તથૅમાવનમ્—તેના જપ કરવા અને તેની અસાવના કરવી એ પ્રણિધાન કે ભક્તિવિશેષ છે.’ ‘ત્તત્તઃ શ્યક ચેતનાધિમોડચન્તરાય માનશ્ચ ૫ તેનાથી ચૈતન્યસ્વરૂપ પરમાત્માના સાક્ષાત્કાર થાય છે; અને
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
અંતરાયાના અભાવ પણ થાય છે; અર્થાત્ સિદ્ધિની આડે જે આવરણા રહેલાં ડાય તે ખસી જાય છે.’
:
વળી તાંત્રિકાએ તે તાર (ઉચ્ચ) સ્વરે જાહેરાત કરી છે કે ‘નપાત્ સિદ્ધિનાત્ સિદ્ધિઽ વાત સિદ્ધિના સરાયઃ-આ ધાર કલિકાલમાં સિદ્ધિ જોઈતી હાય તા તે મંત્રજપથી થાય છે, મ`ત્રજપથી જ થાય છે, રે ! મંત્રથી જ થાય છે. ’
તાત્પર્ય કે ભક્તિ, ચેગ અને તત્રક્રિયા એ ત્રણેયમાં મંત્રજપના મહિમા ગવાયેલા છે અને તેથી તેના સ્વરૂપ-વિધિ વગેરેથી પરિચિત થવાની જરૂર છે.
૨-મંત્ર અંગે કિંચિત્
અક્ષર કે પદાની વિશિષ્ટ રચનાને મત્ર કહેવાય છે. શાસ્ત્રકારોએ તેની વ્યાખ્યા કરતાં કહ્યુ` છે કે—
(૧) મનનાન ત્રાયતે રૂતિ મન્ત્રઃ-જેના મનનથી રટણથી –જપથી (ભવસાગર) તરાય તે મંત્ર; અથવા ગુપ્તે મધ્યન્તે મન્ત્રવિમિિિત મન્ત્રઃ—જે મ`ત્રવિદો વડે ગુપ્તપણે કહેવાય તે મત્ર.' વ્યવહારમાં પણ ગુપ્ત વાતને મંત્ર કહેવામાં આવે છે.
અધા મંત્રોનુ સ્વરૂપ એક સરખું હેતુ નથી. કેટલાક મત્રો માત્ર બીજરૂપ હાય છે, કેટલાક મત્રો માત્ર પદ્યરૂપ હાય છે, તેા કેટલાક મંત્રો ખીજ અને પદ બંનેથી યુક્ત હાય છે. મંત્રમાં અમુક જ અક્ષરે હાવા જોઈએ, એવા
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહું મંત્રના જપ
૧૮૭
નિયમ નથી. એકથી માંડીને સેા કે તે ઉપરાંત પશુ અક્ષરે હાય છે.
મંત્રાના મુખ્ય બે પ્રકારો છે : એક મીજમંત્ર અને જો નામમત્ર. જેમાં ઈષ્ટદેવના બીજાક્ષર હાય, તે બીજમત્ર અને જેમાં ઈષ્ટદેવનું નામ હોય તે નામમંત્ર.
યંત્રમાં જેમ જુદી જુદી કળે લગાડવાથી તેના કાર્યોંમાં ફેર પડે છે, તેમ મંત્રના છેડે જુદાં જુદાં પલ્લવા લગાડવાથી તેના કાર્યમાં ફેર પડે છે. દાખલા તરીકે જે મત્રને છેડે ૐ કે છૂ લાગે છે; તે ઉગ્ર બને છે; x ૩ઃ પતૃવ લાગે છે, તે કોમળ બને છે; અને નમઃ પલ્લવ લાગે છે, તે શાંતિકારક અને છે.
મત્રના વિધિસર જપ કરવાથી એક પ્રકારની અદ્ભુત-અચિંત્ય શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે અને તેનાથી અનેકવિષ કાર્યાં અજબ રીતે સિદ્ધ થાય છે.
૩–અર્હ મંત્ર
‘ૐ હ્રી” બ નમ:' આ ચાર પદોની અક્ષરરચનાને અમિત્ર કહેવામાં આવે છે.
આ મ`ત્રમાં ઇષ્ટદેવનું ખીજ છે, પણુ નામ નથી, એટલે તે એક પ્રકારના બીજમત્ર છે.
આ બીજમંત્રમાં ૐ એ સેતુ છે, હૂ અને અર્દૂ એ ખીજ છે અને નમઃ એ પલ્લવ છે. તાત્પય કે ૐ એ મત્રખીજ ઢાવા છતાં અહીં સેતુ તરીકે વપરાયેલું છે, પણ મુખ્ય
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પત બીજ નથી. મુખ્ય બીજ તે અહં જ છે અને હી બીજ તેનું સહાયક છે. છેડે નમઃ પલ્લવ લાગેલું છે, એટલે તે શાંતિ–તુષ્ટિ-પુષ્ટિ કરનાર મંત્ર છે.
મંત્રશક્તિ જાગ્રત કરવા માટે જેને પ્રથમ પ્રયોગ થાય, એ સેતુ કહેવાય. અહીં મંત્રશક્તિ જાગ્રત કરવા માટે જ તુને પહેલે મૂકવામાં આવ્યા છે, માટે તે સેતુ છે.
આ સ્થાને કેન્સે પણ થડે પરિચય આપ ઈષ્ટ લેખાશે. મંત્રવિશારદ અને પ્રવબીજ, વિનયબીજ કે તેઓ બીજ લેખે છે. શાસ્ત્રોમાં તેને માટે અનેક પ્રકારનાં સાંકેતિક નામેને પ્રવેગ થયેલ છે. જેમ કે-વર્તુલ, તાર, વામ, હંસકારણ, મન્નાદ્ય, પ્રણય, સત્ય, બિંદુશક્તિ, ત્રિદેવત, ત્રિશિખ વગેરે.
કારની રચના પંચપરમેષ્ઠિસૂચક મ+++=+É એ પાંચ અક્ષર વડે થયેલી છે. અરિહંતને પ્રથમ અક્ષર જ છે, સિદ્ધ અથવા અશરીરીને પ્રથમ અક્ષર પણ ૩૨ છે, આચાર્યને પ્રથમ અક્ષર શા છે, ઉપાધ્યાયને પ્રથમ અક્ષર ૩ છે અને સાધુ કે મુનિને પ્રથમ અક્ષર મમ્ છે. તેનું સંજન કરતાં += થાય, += થાય ના =ો થાય અને તેમાં મૂ ઉમેરાતાં કોમ્ થાય.
૩કારની શક્તિ વિશે કહેવાયું છે કેॐकारं बिन्दुसंयुक्त, नित्यं ध्यायन्ति योगिनः कामदं मोक्षदं चैव, ॐकाराय नमो. नमः ॥
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમત્રનેા જય
૨૮૯
ચેગીએ-યેાગસાધકે બિ ંદુથી સયુક્ત એવા ઈચ્છિત કામસુખને આપનારા તથા મેાક્ષને આપનારા ૐકારનુ ધ્યાન કરે છે. આવા કારને-ૐ નામના મંત્રને વારવાર નમસ્કાર હા.’
'
મુનિ-મહાત્માઓન! વ્યાખ્યાન-પ્રસંગે પ્રારભમાં આ શ્લોક પ્રાયઃ ખેલાય છે, તે પરથી પણ તેનું મહત્ત્વ સમજી શકાશે. વિશેષ જાણવા માટે અમારા ‘ૐકાર ઉપાસના’નામને ગ્રંથ જુઆ.
। કારનો મહિમા પણ ઘણા છે. તે માટે અમે ‘દર્દી કાર-ઉપાસના નામનેા એક સ્વત ંત્ર ગ્રંથ લખેલા છે, તે પાકાએ એઇ જવા જરૂરી છે.
બીજના મહિમા અનેરો છે. કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસનની ાપન બૃહદ્ વૃત્તિમાં જણાવ્યુ` છે કે—
अहमित्येतदक्षरं परमेश्वरस्य परमेष्ठिनो वाचकं सिद्धचक्रस्यादिवीज' सकलागमोपनिषद्भूतम शेषविघ्नविधातनिघ्नमखिल दृष्टादृष्टसंकल्पकल्पद्रुमोपमं शास्त्राध्ययनाध्यापनावधि प्रणिधेयम् ॥ ઘેાડા વિવેચનથી આના અ-ભાવ સ્પષ્ટ થશે. ‘બમિચેતવૃક્ષ’-અહીં એવા જે અક્ષર છે, તે ઉમેશ્વરમ્ય પત્તેષ્ઠિનો વા પરમેશ્વર એવા પરમેષ્ઠિને વાચક છે.’ જે પોતાના સ્વરૂપથી ચલિત ન થાય તે અક્ષર કહેવાય. તે અહીં ખીજરૂપે પ્રયુક્ત છે. કદાચ પાઠકને પ્રશ્ન થશે કે ‘અષ્ટ માં દેખીતી રીતે જ વધારે અક્ષર છે,
૧૯
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
છતાં અક્ષરે ન કહેતાં અહી' અક્ષર એવા પ્રયાગ કેમ કર્યાં ?’ તેનું સમાધાન એ છે કે ‘જે ખીજ ઘણા અક્ષરોથી સ’યુક્ત હાય-ફૂટ હાય, તેને એક જ અક્ષર ગણવામાં આવે છે; જેમ-કે, ક્ષ, બ્લ્યૂ આદિ. વળી મંત્રવિદેનુ કહેવું છે કે ફૂટ મંત્રામાં ઘણા અક્ષરો દેખાવા છતાં તેમાં વસ્તુતઃ એક જ અક્ષર મંત્રસ્વરૂપ હોય છે અને બાકીના તે તેના પરિકર કે પરિવારરૂપ હાય છે, તેથી પણ તેને એક અક્ષર કહેવામાં આવે છે. લઢ ખીજ અનેકાક્ષરી હોવા છતાં તેમાં ૢ અક્ષર જ મ`ત્રસ્વરૂપ છે, તેથી અહી' અક્ષર એવા શબ્દપ્રયાગ ઉચિત છે.'
..
કદાચ અહીં ખીજે પ્રશ્ન એમ પૂછાય કે ‘પરમેશ્વર એવા પરમેષ્ઠિ એમ કહેવામાં શે! હેતુ રહે છે?” તા તેના ઉત્તર એ છે કે દેવતાઓ અને ગુરુઓનું નામ ઉપપદ વિના-વિશેષણ વિના ખેલવું ન જોઈએ એવા શાસ્ત્રના આદેશ છે, અને અહીં પરમેષ્ઠીએ દેવતાનુ નામ છે, માટે તેને પરમેશ્વર એવુ. ઉપપદ–વિશેષણ લગાડેલુ છે. વળી પરમેષ્ઠી એ શબ્દ એવી માન વસ્તુને
* દેવતાનાં નુકળાં ૨, નામ નોપપતું વિના | उच्चरेन्नैव जायायाः कथञ्चिन्नात्मनस्तथा ।।
‘ દેવતા અને ગુરુનું નામ ઉપપદ–વિશેષણ વિના બાલવું નહિ. તેમ જ સ્ત્રીનું નામ કે બનતાં સુધી પેાતાનું નામ પણ સ્વય બાલવું નહિ.'
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહં” મંત્રને જપ
૨૯૧ સૂચક છે કે તેને શ્રી જેવું સામાન્ય કોટિનું વિશેષણ શોભે નહિ; તેથી અહીં પરમેશ્વર એવું યથાર્થ વિશેષણ લગાડેલું છે. પરમેશ્વર એટલે પરમ અશ્વર્યવાન. પરમ અશ્વર્ય એટલે અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્ય અને સમવસરણાદિ અનન્ય પ્રકારની સમૃદ્ધિ તથા ગની સર્વ પ્રકારની સિદ્ધિ. પરમેષ્ઠી એટલે પરમપૂજ્ય સ્થાને રહેલા. એ પાંચ છે. એમાં અહીં પરમેશ્વર પરમેષ્ઠિને અર્થ સકલ રાગાદિરૂપ મલરહિત, સર્વ જીના પેગ અને ક્ષેમનું વહન કરનારા, શસ્ત્રાદિ ઉપાધિથી રહિત હોવાને લીધે પ્રસન્નતાના પાત્ર, જ્યોતિરૂપ, દેવાધિદેવ, સર્વજ્ઞ પુરુષ વિશેષ સમજવાના છે. | આટલાં વિવેચનથી સ્વરૂપ અને અભિધેય કહેવાયું. હવે તેનું તાત્પર્ય કહે છે.
જે વાચાર્થને કહે તે વાચક કહેવાય.
“સિદ્ધચરિવીન સોપનિષમૂત-આ વર્લ્ડ એ જે અક્ષર છે, તે સિદ્ધચકનું આદિબીજ છે અને સકલ આગમનું રહસ્ય છે. જેમ જૈનેતર શાસ્ત્રોમાં લેક્યવિજ્ય, ઘંટાર્ગલ, સ્વાધિષ્ઠાન, પ્રત્યંગિરા વગેરે ચક્રો પ્રસિદ્ધ છે, તેમ જૈનશાસ્ત્રોમાં સિદ્ધચક પ્રસિદ્ધ છે. તેમાં સિદ્ધ એવા પરમ તત્વે ચક્રાકારે મંડળરૂપે ગોઠવાયેલા હોય તે સિદ્ધચક્ર. એ પરમ તત્વ નવ છે,–અર્વત્ સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપ. આ સિદ્ધચક્રમાં બીજાણુ પાંચ બીજે છે, જેવાં કે દો ફ્રી મૈં હૂ હૂ તેમાં “શરું એ પ્રથમ બીજ છે, તેથી તેને આદિબીજ કહેવામાં આવ્યું છે.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહર
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ જે પરમગુરુ એવા અરિહંતના મુખમાંથી નીકળ્યું હોય અને શ્રદ્ધાસંપન્ન વિનયવંત શિષ્ય પ્રત્યે ગયું હોય તે આગમ કહેવાય. આવાં આગમે મુખ્યત્વે બાર અને સમુદાયરૂપે ઘણું છે. તે બધાને સાર “જિંદું- - શારિર-વર્ક્સવ–સાહૂ એ ડાક્ષરી વિદ્યામાં આવી જાય છે અને ડાક્ષરી વિદ્યાને સાર “” બીજમાં નિહિત છે, એટલે તેને સકલ આગમનું રહસ્ય કહેવામાં આવ્યું છે.
આ બ બીજ “શેવિંદનવિઘાનિન્ન” એટલે સર્વ વિનિને નાશ કરવામાં સમર્થ છે અને–“વિટદષ્ટસં૫મોપ” એટલે સર્વ પ્રકારના દષ્ટ અને અદષ્ટ એવા જે સંક૯પ તેને પૂરવા માટે કલ્પવૃક્ષ સમાન છે. અહીં દષ્ટ સંક૯પથી રાજ્યરિદ્ધિ વગેરે અને અષ્ટ સંક૫થી સ્વર્ગાદિ સુખો અભિપ્રેત છે.
છેવટે કહ્યું છે કે “શાસ્ત્રાબ્બાથનાધ્યાપનવિધિ વધે છે આ બીજનું શાસ્ત્રના અધ્યયન અને અધ્યાપન સમયે અવશ્ય પ્રણિધાન કરવું જોઈએ.”
અહીં શબ્દશાસ્ત્રની રચનાને પ્રસંગ છે, એટલે અધ્યયન-અધ્યાપનને નિર્દેશ કર્યો છે, પણ સર્વ મુમુક્ષુ
એ જિનભક્તિ-જિને પાસનામાં આગળ વધવા માટે તેનું પ્રણિધાન કરવાનું છે, તેને જપ તથા અર્થભાવના કરવાની છે.”
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહુ મંત્રનેા જય
૨૯૩
શ્રી જયસિ'હુસૂરિએ ધર્મપદેશમાલામાં રૂપ અક્ષરતત્ત્વનું વર્ણન કરતાં કહ્યુ છે કે
બારાવિ—દ્વારાન્તા, પ્રસિદ્ઘા સિમા∞ા / युगादौ या स्वयं प्रोक्ता, ऋषभेण महात्मना ॥३॥
‘અ'થી શરૂ થતી અને ‘હુ'માં અંત પામતી એવી સિદ્ધ-માતૃકા પ્રસિદ્ધ છે કે જેને યુગના પ્રારંભમાં પરમાત્મા શ્રી ઋષભદેવ ભગવંતે સ્વય કહી હતી.
एकैकमक्षर तस्यां तत्त्वरूपं समाश्रितम् । तत्रापि त्रीणि तत्त्वानि येषु तिष्ठति सर्ववित् ॥४॥
તે સિદ્ધ માતૃકાને એક એક અક્ષર તત્ત્વરૂપને સમાશ્રિત(પ્રાપ્ત) છે, અર્થાત્ પ્રત્યેક અક્ષર તત્ત્વરૂપ છે. તેમાં પણ ‘’, ‘' અને ‘” એ ત્રણ તત્ત્વા એવાં (વિશિષ્ટ) છે કે જેમાં સજ્ઞ પરમાત્મા રહેલા છે.’
f' તત્ત્વનું વર્ણન :
'
अकारः प्रथमं तत्वं सर्वभूताभयप्रदम् । ફેશ સમાશ્રિત્ય, વતંતે સર્વહિનામ્
॥
•
તેમાં આકાર પ્રથમ તત્ત્વ છે, સત્ર પ્રાણીઓને અભય આપનારું' છે અને સદેહધારીઓના કઠસ્થાનને આશ્રીને રહેલું છે.'
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ—કલ્પતરુ
૨૯૪
सर्वात्मकं सर्वगतं, सर्वव्यापि सनातनम् । सर्वसच्चाश्रितं दिव्यं चिन्तितं पापनाशनम् ।
તે તત્ત્વ સર્વાંસ્વરૂપ, સંગત, સબ્યાપી, સનાતન અને સર્વાં પ્રાણીઓને આશ્રીને રહેલું છે. તેનુ દિવ્ય ચિંતન (સર્વાં) પાપના નાશ કરે છે.'
इदमाद्यं भवेद्यस्य, कलातीतं कलाश्रितम् । नाम्ना परमदेवस्य ध्येयोऽसौ मोक्षकाङ्क्षिभिः ॥ १२॥
· કલારહિત અથવા કલાસહિત એવુ. આ (પરમ) તત્ત્વ નામવડે જે પરમદેવની આદિમાં છે, તે નું મેાક્ષની આકાંક્ષાવાળા પુરુષોએ ધ્યાન કરવુ
(પરમદેવ) જોઈ એ.’
‘' તત્ત્વનું વર્ણન :
दीप्तपावकसङ्काशं सर्वेषां शिरसि स्थितम् । विधिना मन्त्रिणा ध्यातं त्रिवर्गफलदं स्मृतम् ॥ १३ ॥
$
॥૩॥
* સર્વ પ્રાણીઓના મસ્તકમાં રહેલ પ્રદીપ્ત અગ્નિસમાન આ તત્ત્વનું મંત્રધારકવડે જો વિધિપૂર્વક ધ્યાન કરાય તેા તે ધર્મ, અર્થ અને કામ એ ત્રિવની પ્રાપ્તિ રૂપ ફળને આપનારું છે, એમ (જ્ઞાની પુરુષોએ) કહ્યું છે.’
यस्य देवाभिधानस्य, मध्ये ह्येतद् व्यवस्थितम् । पुण्यं पवित्रं माङ्गल्यं, पूज्योऽसौ तवदर्शिभिः ॥१४॥
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહુ મંત્રના જપ
૨૯૫
6
પુણ્ય, પવિત્ર અને મોંગલ એવું આ તત્ત્વ જે परभात्मा (अर्ह)ना नाभनी भव्यभां रहेलु छे, ते परमात्मा तत्त्वहमने पूज्य छे,'
(
हू' तत्त्वनु ं वर्णन :
सर्वेषामपि भूतानां नित्यं यो हृदि संस्थितः ! पर्यन्ते सर्ववर्णानां सकलो निष्फलस्तथा ॥ १५ ॥ हकारी हि महाप्राणः, लोकशास्त्रेषु पूजितः । विधिना मन्त्रिणा ध्यातः सर्वकार्यप्रसाधकः ॥ १६ ॥
· સ` પ્રાણીઓના હૃદયમાં સદા રહેલ, સ` વર્ણની અ ંતે રહેલ, કલા સહિત, કલા રહિત અને લૌકિક શાસ્ત્રામાં 'महाप्राणु' तरीडे पूल (अडुभत) सेवा ''अस्तु' मंत्रધારકવડે જે વિધિપૂર્વક ધ્યાન કરાય, તે તે સર્વ કાર્યોના
साध छे.'
यस्य देवाभिधानस्य, पर्यन्त ष वर्तते । मुमुक्षुभिः सदा ध्येयः स देवो मुनिपुङ्गवैः ॥१७॥
,
'ने हेवना नाभना संतमां आा ('हु'अ२ ) रहे छे, ते (अ) देवनु मुमुक्षु-भुनिवरोये सहा ध्यान लेगये.'
वु
બિંદુનું વર્ણન :
सर्वेषामपि सत्वानां नासाग्रे परिसंस्थितम् । बिन्दुकं सर्ववर्णानां शिरसि सुव्यवस्थितम् ॥ १८ ॥
,
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ हकारोपरि यो विन्दुवैतुलो जलविन्दुवत् । योगिभिश्चिन्तितस्तस्थौ, मोक्षदः सर्वदेहिनाम् ॥१९॥
“જે સર્વ પ્રાણીઓની નાસિકાના અગ્ર ભાગને વિષે રહેલ છે, જે સર્વ વર્ગોના મસ્તકે સુવ્યવસ્થિત છે, જે હુંકાર ઉપર જલબિંદુની જેમ વર્તુલાકારે રહેલ છે અને જે યેગીઓ વડે સદા ચિહ્નિત છે, તે બિંદુ સર્વ જેને મેક્ષ આપનાર છે.” श्रीण्यक्षराणि विन्दुश्च, यस्य देवस्य नाम वै । સ સર્વજ્ઞ સમાંથાવા, “અરે તિિત તૈઃ રબા
“ત્રણ અક્ષરે અને સિંદુ મળીને જે દેવનું નામ થાય છે, તે દેવ પંડિત વડે સર્વજ્ઞ પરમાત્મા “લ” (અરિહંત) કહેવાય છે.”
અન્યત્ર કહેવાયું છે કે – अकारेणोच्यते विष्णू , रेफे ब्रह्मा व्यवस्थितः । हकारेण ईशः प्रोक्तस्तदन्ते परमं पदम् ॥
“બકારથી વિગુ કહેવાય છે. રેફમાં બ્રહ્મા રહેલા છે, સુકારથી શિવનું કથન છે, અને તેના છેડે “ આવું જે અનુસ્વાર છે, એ પરમ પદનું વાચક છે.”
તાત્પર્ય કે આ રીતે કર્યું પદ સર્વવ્યાપી અને સર્વ શક્તિમાન હોવાથી તેનું પ્રણિધાન કરવું ઈષ્ટ છે.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૭
અહ મંત્રને જપ અહીં એટલી સ્પષ્ટતા કરી દઈએ કે બીજનું જારૂપ પ્રણિધાન કરતી વખતે મંત્રસ્વરૂપે જ કરાય છે, એટલે કે ત્યાં માત્ર બીજ નહિ, પણ તેને લગતે જે મંત્ર હોય તેને જ જપ કરે જઈએ.
૪-જપ કેને કહેવાય ?
મંત્રાક્ષરની વારંવાર આવૃત્તિ કરવી તેને જપ કહેવાય છે. જપવું એટલે બેલવું-ટવું. જેમાં બેલવાનીરટવાની ક્રિયા વારંવાર થાય, તે જ૫. પ-કેવો મંત્રજપ ફલદાયી થાય ?
જે મંત્ર ગુરુદત્ત હોય છે, એટલે કે ગુરુએ વિધિપૂર્વક આપેલ હોય છે, તે જ ઈષ્ટ ફલને આપનારે થાય છે, તેથી મુમુક્ષુએ સારી તિથિ, સારે વાર, સારું મુહૂર્ત જોઈને ગુરુ પાસેથી વિનયપૂર્વક મંત્ર ગ્રહણ કરવા જોઈએ. ક્યાંકથી સાંભળેલું, કેઈની પાસેથી તફડાવેલ કે પુસ્તકમાંથી વાંચેલે મંત્ર ગમે તેટલો જપવામાં આવે તે પણ ઈષ્ટ ફલને આપી શકતા નથી. ૬-મંત્રજપ ક્યાં કરે ?
કોઈ એકાંત એરડામાં સિંહાસન કે બાજોઠ પર શ્રી જિનેશ્વરદેવની છબી પધરાવીને તેની સન્મુખ આ મંત્રનો જપ કરવે ઉચિત છે. શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ ગ. બિંદુમાં કહ્યું છે કે “જપ દેવતાની સન્મુખ અથવા સ્વચ્છ
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
જળાશયાની આગળ અથવા પત્રા, પુષ્પા, અને ફળેથી લચેલાં વૃક્ષાવાળા-વનપ્રદેશની અંદર કરવા માટે સત્પુરુષોની આજ્ઞા છે.' એટલે જ્યાં જેવા સયાગ હોય, તે પ્રમાણે વવું ઈષ્ટ છે.
જે સ્થાનમાં મંત્રજપ કરવા હોય ત્યાં સુગધી ધૂપ કરા જોઈ એ, ઘીના દીવા પ્રકટાવવા જોઈ એ, આસાપાલવનું તારણ ખાંધવુ જોઈ એ અને પુષ્પમાળા લટકાવવી જોઈ એ. ટૂંકમાં તેને અને તેટલું પવિત્ર તયા આકર્ષક કરવાથી મ`ત્રજપમાં ઘણી અનુકૂલતા રહે છે.
૭—પૂવિવિધ
પ્રથમ ઈષ્ટદેવનુ પચાપચારથી કે અષ્ટાપચારથી પૂજન કરવુ જોઈ એ, પછી સારગર્ભિત સુદર સ્તુતિ-સ્ત ત્રાથી તેમની સ્તવના કરવી જોઈએ અને ત્યાદખાદ મંત્રજપમાં પ્રવૃત્ત થવુ' જોઈ એ
પ્રભુપૂજન કરતાં પહેલાં સાત પ્રકારની શુદ્ધિ સાચવવી જોઈએ, એ વસ્તુ આગળ અમે એક સ્વતંત્ર પ્રકરણ દ્વારા કહી ગયા છીએ, એટલે અહીં તેની પુનરુકિત કરતા નથી, પણ એટલુ જણાવીએ કે આ પૂજન ઘણું જ શુદ્ધિપૂર્ણાંક થવુ જોઇએ. શુદ્ધિ જેટલી વધારે તેટલી સિદ્ધિ સમીપ સમજવી.
*
આ શુદ્ધિનું કેટલુંક વર્ણન અમેએ જૈન શિક્ષાવલી—પ્રથમ શ્રેણીના ‘મ’ત્રસાધન’ નામના પુસ્તકમાં કરેલું છે.
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહુ” મંત્રના જપ
૨૯૯
અર્જુમંત્ર સાત્ત્વિક છે અને તેના જપ શાંતિ અર્થે કરવામાં આવે છે, એટલે તે વખતે શ્વેત વસ્ત્રો પરિધાન કરવાં જોઈ એ અને જપમાળા કે જેને સામાન્ય રીતે નવકારવાળી કે નાકારવાળી કહેવામાં આવે છે, તે સ્ફટીક, રૌપ્ય કે શ્વેત પારાની હોવી જોઈએ. વળી આસન પણુ શ્વેત ઊનનું હોય તે ઈચ્છવા યાગ્ય છે.
૮–સખ્યાના નિણૅય
મંત્રજપ કેટલે કરવા છે? તેને નિર્ણય અગાઉથી કરી લેવા જોઈએ અને તેને ગમે તે ભેગે પાર પાડવાના દૃઢ સંકલ્પ સેવવા જોઈએ, અન્યથા નાનું-મોટું કોઈપણ વિન્ન ઉપસ્થિત થતાં અટકી જવાના સભત્ર છે. વળી પ્રતિનિ કેટલે જપ કરવા, તેને નિ ય પણ તે જ વખતે કરી લેવો જોઈ એ અને તે પ્રમાણે પ્રતિનિ જપસખ્યા પૂરી કરવી જોઈ એ.
મંત્રના જપ જેટલા થાય, તેટલે ઉત્તમ છે, પણ જો તે સંકલ્પપૂર્વક સવા લાખનો કરવામાં આવે તે ઘણા લદાયી થાય છે. અમે પૂર્વ પુરુષાના કથનથી જાણ્યુ છે, તથા અમારા પેાતાના અનુભવથી એમ જોયું છે કે સવા લક્ષ જપાયેલે આ મંત્ર મહામૃત્યુંજયનું ક્રામ કરે છે અને ટુંક સમયમાં જ ઈષ્ટ મનેરથની પૂર્તિ કરે છે; વળી જપસ ́ખ્યા અર્ધા ઉપર પહાચ્યા પછી સુંદર સ્વપ્ના આવવાની શરૂઆત થાય છે અને પૂર્ણાહુતિના સમયે તે
.
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
જીવનભર યાદ રહી જાય તેવા અપૂર્વ શુભસૂચક સ્વપ્નની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેએ પેાતાના જીવનમાં અમત્રના સવાાડ જપ કરે છે, તેમનુ જીવન ધન્ય ધન્ય બને છે. ૯–જપના પ્રકારો
300
જપના પ્રકારે અનેક છે,
પણ તેમાં ત્રણ પ્રકારની વિશેષ પ્રસિદ્ધિ : (૧) ભાષ્ય, (૨) ઉપાંશુ અને (૩) માનસ. બીજો સાંભળી શકે તે પ્રમાણે મંત્રનેા ઉચ્ચાર કરવા, તે ભાષ્ય જપ કહેવાય છે; બીજે સાંભળી ન શકે એ રીતે એટલે હેાઠ બીડીને મંત્રનું રટણ કરવુ, તે ઉપાંશુ જપ કહેવાય છે અને જે મંત્ર માત્ર મનની વૃત્તિ એથી જ વસંવેદનરૂપે જપાય તે માનસ કહેવાય છે. આ ત્રણ પ્રકારે ઉત્તરશત્તર ઉત્તમ છે, એટલે ભાષ્ય જપ કરતાં ઉપાંશુ જપનું અને ઉપાંશુ જપ કરતાં માનસ જપનું ફલ ઘણું વધારે છે; તેથી મુખ્યતાએ તેા માનસ જપનું અવલ ́ખન લેવુ... શ્રેષ્ઠ તેમ ન ઉપાંશુ જપનું પણ અત્રલંબન લઈ શકાય. ભાષ્ય જપ કનિષ્ઠ હોઈ અને ત્યાં સુધી આ પ્રસ ંગે તેનુ અવલંબન લેવું નહિ. અન્ય સમયે જપના અભ્યાસ માટે ભાષ્યનું અવલંબન લેવામાં આવે, તે ઇષ્ટ છે.
છે,
પણ
ખની શકે તે
૧૦-૪૫ કેવી રીતે કરવા ?
હાથની આંગળી પર, માળા ઉપર કે નાસિકાના :અગ્ર ભાગ ઉપર દૃષ્ટિ સ્થિર કરીને તથા અંતરાત્માથી
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહં મંત્રનો જપ
૩૦૧ શાંત થઈને મંત્રોના અક્ષરમાં ચિત્તની વૃત્તિને પરેવી દેવી જોઈએ. જેમ સૂત્ર (દો) પરેવ્યા પછી માળાના મણકા જ્યાં ત્યાં વિખરાઈ જતા નથી, તેમ મનને મંત્રના અક્ષરોમાં પરોવ્યું કે તેની વૃત્તિ જ્યાં ત્યાં જતી નથી. જ્યારે મન વ્યાકુળ થાય, ત્યારે ડીવાર માટે જ છેડી. દેવે જોઈ એ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ ગબિંદુમાં કહ્યું છે કે
વ્યાકુલ ચિત્ત વખતે જપને ત્યાગ કરવાથી (અંદરથી અશાંત છતાં બહારથી શાંત આકાર ધારણ કરવારૂપ) માયાચારને ત્યાગ થાય છે તથા વિશ્રાંતિ લેવાથી જપમાં. સારી રીતે પ્રવૃત્તિ થાય છે.”
ભૂતશુદ્ધિતત્રમાં કહ્યું છે કેमनः संहृत्य विषयान् मन्त्रार्थगत-मानसः । न द्रतं न विलम्ब च, जपेन् मौक्तिकहारवत् ॥
જપ કરતી વખતે બાહ્ય વિષયોને મનથી દૂર કરવા અર્થાત્ ઉખેડી નાખીને મંત્રના અર્થની ભાવનાપૂર્વક અતિ ઉતાવળે નહિ અને અતિ મંદ ગતિએ પણ નહિ, એટલે કે સરખી રીતે જેમ મેતીના હારમાં ધીમે ધીમે મેતી પરેવીએ છીએ, તે જ પ્રમાણે જપ કરે.”
તાત્પર્ય કે જપ કરતી વખતે મનને સમગતિએ. ચલાવવું, પણ તેને વેગ વધી જાય કે ઢીલો પડી જાય, એમ કરવું નહિ.
મનને સમગતિએ ચલાવવા માટે કેટલાક અભ્યાસની.
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦ર
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પત જરૂર છે. તે માટે અમે ધ્યાનના વર્ગોમાં તથા અવધાન પ્રિયેગના શિક્ષણમાં નીચેની પ્રકિયા અમલમાં મૂકી હતી :
૧ થી ૫૦ સુધીના અંકે ધીમે ધીમે એક સરખા અંતરે બેલી જવા. તેમાં ઝડપ વધી જાય તે કત દોષ સમજ અને ઝડપ ઘટી જાય તે વિલંબિત દેષ સમજે. ગણુનાવખતે એક પણ વિકલ્પ ઊઠ ન જોઈએ. વિકલ્પ ઊઠે ત્યાં સુધી પ્રકિયા સિદ્ધ થઈ નથી એમ સમજવું. જ્યારે ૧ થી ૫૦ સુધીની સંખ્યા સમગતિએ બેલાય ત્યારે સંખ્યાને કમ આગળ લંબાવી ૧૦૦ સુધીને કરે. આ રીતે ૧ થી ૧૦૦ સુધીની સંખ્યા બરાબર સરખા અંતરે બોલાય અને કેઈ જાતને દોષ આવે નહિ, ત્યારે મન સમગતિએ ચાલે છે, એમ સમજવું અને તેને યથાર્થ ઉપયોગ કરે.
જપ અંગે બીજાં સૂચને નીચે મુજબ છે – (૧) જપ દરમિયાન સદાચારનું પાલન કરવું
(૨) જપ અનિદ્રિત થઈને કરે, એટલે કે જપ કરતાં ઊંઘનાં ઝોકાં ન આવી જાય, તેને ખ્યાલ રાખે. આહારનું પ્રમાણ વધારે થયું હોય, થાક ખૂબ લાગે હોય કે જપમાં મને બરાબર ચેટતું ન હોય, ત્યારે ઊંઘનાં
* ધ્યાનના વર્ગો ઘણાં વર્ષ પહેલાં મુંબઈમાં ચલાવતા હતા, હાલમાં ચલાવતા નથી; અવધાન–પ્રયોગોનું શિક્ષણ પણ હાલ બંધ જ છે.
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહ મંત્રને જપ
૩૦૩ ઝેક આવવા સંભવ છે, એટલે ઉપાસકે આ બાબતને ખાસ ઉપગ રાખ.
(૩) જ૫ સ્વસ્થ ચિત્તે કરે, એટલે કે તે સમયે બીજા કેઈ વિકલપ ઊઠવા દેવા નહિ.
(૪) તેષ ધારણ કરવું, એટલે કે જપનું ફળ મળશે કે નહિ? એવા વિચારને સ્થાન ન આપતાં યેગ્યતા અને સમય પરિપકવ થયે તેનું ફળ અવશ્ય મળશે, એવી આંતરિક શ્રદ્ધા રાખીને જપમાં પ્રવૃત્ત થવું.
(૫) સીવેલાં વસ્ત્ર ધારણ કરીને, નગ્ન થઈને, મુક્ત કેશ રાખીને કે અપવિત્ર હાથવડે જપ કરે નહિ. તેમજ ચિંતાતુર ચિત્તે, ક્રોધાવેશમાં કે ભ્રમિત ચિત્તથી પણ મંત્રજપ કરવો નહિ. ૧૧-અજપાજાપ
જપ જ્યારે ચરમ સીમાએ પહોંચે છે, ત્યારે વગર જપે પણ જાય છે, જેને અનુભવીઓએ અજપાજાપની સ્થિતિ કહી છે. આ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થયે મનની તમામ વૃત્તિઓ એક સૂકમ કેન્દ્રમાં આવી જાય છે, એટલે તેનું યથેચ્છ પરિભ્રમણ અટકી જાય છે. યેગીઓ અથવા મહાત્માઓનું મન આ જાતને અજપાજપ જપતું હોય છે, તેથી જ તેમને અનેક પ્રકારની સિદ્ધિઓ સાંપડે છે. ૧૨-મંત્રજપના લાભ
જપનું અનુષ્ઠાન સદાચારપૂર્વક કરવાનું હોય છે,
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪
શ્રી જિનભક્તિ-કપતરુ તેથી તેમાં યમ-નિયમ સિદ્ધ થાય છે. વળી નિયત જપ પૂરે કરવા માટે લાંબા સમય સુધી એક આસને સ્થિર બેસવું પડે છે, તેથી આ સિદ્ધિ પણ થાય છે, અને જપ પૂરક, કુંભક તથા રેચકના જોરણે કરવામાં આવે તે પ્રાણાયામમાં પણ સારી પ્રગતિ થાય છે. તે જ રીતે જપ કરતી વખતે ઇન્દ્રિય અને મન વિષયમાંથી સારી રીતે ખેંચાઈ જાય છે, તેથી પ્રત્યાહારને પણ અભ્યાસ થાય છે અને જપ વખતે મનની વૃત્તિઓને પ્રવાહ એક તરફ વહે છે, એટલે ધારણું પણ વિકાસ પામે છે. આ રીતે જપના અનુષ્ઠાનથી યમનિયમાદિપૂર્વક યુગનાં છ અંગે સિદ્ધ થાય છે, તેથી ધ્યાનની ગ્યતા આવે છે કે જેનું વર્ણન હવે પછીના પ્રકરણમાં કરવામાં આવ્યું છે.
* જપના તેર પ્રકારોમાં પુરક, કુંભક તથા રેચકનાં ધોરણો કરવાનું વિધાન છે. શ્રી સિંહતિલકસૂરિએ આ તેર પ્રકારો મન્નાધિરાજ રહસ્યમાં જણાવેલા છે.
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૩]
ધ્યાન
૧-ધ્યાનની મહત્તા
એક મહાપુરુષે કહ્યું છે કેपूजाकोटिसमं स्तोत्रं, स्तोत्रकोटिसमो जपः । जपकोटिसमं ध्यानं, ध्यानकोटिसमो लयः ॥
પૂજા એટલે બાહ્ય ઉપચારથી થતી પૂજા. તેત્ર એટલે સારગર્ભિત સ્તુતિ–સ્તવન. જપ એટલે ઈષ્ટદેવને મંત્રજપ. ધ્યાન એટલે ઈષ્ટદેવનું ધ્યાન અને લય એટલે સાધ્ય, સાધન અને સાધકની ભેદબુદ્ધિને નાશ. આ બધી ઉપાસનાની ઉત્તરોત્તર શ્રેષ્ઠ ભૂમિકામાં છે. અહીં કેટિ શબ્દને પ્રાગ મહાન અંતર દર્શાવવા માટે થયેલે છે.
આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે ઉપાસકે ઈષ્ટદેવને નિયત પૂજા-પાઠ કરી લીધું એટલે બધું પતી ગયું, એમ સમજવાનું નથી. તેણે ઈષ્ટદેવના ગુણોનું પણ સ્મરણ કરવું જોઈએ અને તે માટે સારગર્ભિત સુંદર સ્તુતિ, સ્તવન કે તેત્રો બેલવાં જોઈએ. તેને પ્રભાવ આપણું આત્મા પર ઘણું પડે છે, એટલે કે ઈષ્ટદેવના જેવા જ ગુણ મેળવવાની વૃત્તિ આપણા અંતરનાં જાગ્રત થાય છે
२०
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
અને તે ધીમે ધીમે તીવ્ર થતાં ગુણુ–સ`પાદનનુ કાર્ય શરૂ થઈ જાય છે. પરંતુ આ લાભ ત્યારે જ મળે છે કે જ્યારે સ્તુતિ-સ્તવન–સ્તત્રના અર્થ ખરાબર સમજીએ અને તેના પર ચિ'તન-મનન કરતા રહીએ. જો ફોનોગ્રાફની ચૂડીની માક માત્ર શબ્દોચ્ચારણ કરી જઈએ, તે તેથી આવે લાભ થવા સ ́ભવ નથી. આ વસ્તુને ખીજી રીતે કહેવી હાય તા એમ કહી શકાય કે પ્રભુનાં સારગર્ભિત સ્તુતિ –સ્તવન–સ્તાત્રા પર ચિંતન-મનન કરવુ, એ પણ ઉપાસનાના એક મહત્ત્વને ભાગ છે, તેથી ઉપાસકે તેમાં પ્રવૃત્ત થવુ" જોઈ એ.
પ્રભુની અંગપૂજા તથા અગ્રપૂજા કર્યા પછી ચૈતન્યવંદન કરવાનું જે વિધાન છે, તથા વિવિધ પ્રકારની વિસ્તારવાળી પૂજાએ ભણાવવાની જે ચેાજના છે, તેમ જ સાર્યકાળ પછી ગાનતાન સાથેની ભાવના બેસાડવા માટેના જે પ્રચાર છે, તેમાં એ જ હેતુ રહેલા છે કે આપણે શ્રી જિનેશ્વર દેવના અદ્ભૂત-યથા ગુણા જાણી શકીએ અને તેને આદર્શ સામે રાખીને આપણા જીવનપથ ઉજાળી શકીએ.
પૂજાપાઠ અને સ્તુતિ-સ્તોત્ર પછીની ભૂમિકા ઈષ્ટ દેવના મંત્રજપની છે અને તે ઘણી ઊંચી છે. તેનાથી ઇષ્ટદેવના સપ ઘણા વધી જાય છે અને તેનું સતત સ્મરણુ રહ્યા કરે છે, પરંતુ આ જપ જપના ધારો એટલે કે જપના સ્થાપિત નિયમપૂર્ણાંક થાય તા.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૭
દાન .
હાથમાં જપમાળા હાય અને સ`સાર–થવ ડારની વાતો થતી હોય કે લાગતાવળગતાને ધંધા-ધાપા અંગે સૂચનાઓ અપાતી હાય ત્યાં ઈષ્ટદેવના સપર્ક શી રીતે સધાય ? અથવા તો અમુક જપ પૂરા કરવા છે, માટે માળાના મણુકા અતિ ઝડપથી ફેરવાયે જતા હૈાય ત્યાં મંત્રાક્ષરો . વ્યવસ્થિત શુદ્ધ કયાંથી ખેલાય ? જો મંત્રના અક્ષરે। આઘાપાછા થઈ જાય કે ખેલવાના રહી જાય તો એમત્ર ખડિત થયેા ગણાય છે. આવા ખ'ડિત મત્ર વિશિષ્ટ કેટિ કે ઉત્તમ ફળ કયાંથી આપી શકે?
.
જેમ મૂર્તિ”નું ખંડન આપણા દિલને ખટકે છે, તેમ મંત્રનું ખંડન પણ આપણા દિલને ખટકવું જોઈએ. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તો મત્ર એ ઇષ્ટદેવતાના અક્ષરદેહ છે, એટલે તેના પૂરેપૂરો આદર કરવા જોઈએ અને તેની કઈ પણ પ્રકારે આશાતના ન થાય, એના ખ્યાલ રાખીને જપ કરવા જોઈએ.
જપ કરતાં પણ ધ્યાનની ભૂમિકા ઘણી ચડિયાતી છે, પરંતુ તે એમને એમ પ્રાપ્ત થતી નથી. તે માટે સારા પ્રમાણમાં ચેાગ્યતા પ્રાપ્ત કરવી પડે છે. ખાસ કરીને યમ નિયમ એટલે સંયમનું પાલન, આસનસિદ્ધિ એટલે એક જ આસને લાંબા સમય સુધી સ્થિર બેસવાના અભ્યાસ, પ્રણાયામ એટલે શરીરમાં રહેલા પાંચ પ્રકારના વાયુ ઉપર યથાર્થ કાબૂ, પ્રત્યાહાર એટલે મનને ઇન્દ્રિયાના અમાંથી પાછી ખેંચી લેવાની તાલીમ અને ધારણા એટલે ચિત્ત
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩%
શ્રી જિનભક્તિ-કહપતરુ વૃત્તિને પ્રવાહ એક જ વસ્તુ તરફ વાળવાનું સામર્થ્ય. આટલી વસ્તુ તો ધ્યાનમાં પ્રવૃત્ત થનારમાં અવશ્ય જોઈએ. આ બધી વસ્તુ અભ્યાસથી સિદ્ધ થાય છે, એટલે મુખ્ય વાત અભ્યાસની છે.
' ધ્યાન ધરવું કઠિન છે, માટે તેને છેડી દેવું કે તેનાથી આઘા રહેવું, એ વિચાર બરાબર નથી. કેટલાંક કાર્યો કઠિન હોય તો પણ સિદ્ધિ, સફળતા કે વિજય પ્રાપ્તિ માટે અવશ્ય કરવાં પડે છે. ત્યાં જે કઠિનાઈથી ડરીને તેને છેડી દેવામાં આવે તો સિદ્ધિ, સફળતા કે વિજ્ય દૂર ચાલ્યા જાય છે અને નિષ્ફળતા, નામેશી કે અપયશને ચાંદલે કપાળે ચાટે છે.
શ્રી જિનેશ્વરદેવના જીવન સામું જ જુઓ ! તેમણે કેવી કઠિન સાધના કરી! જે વિદનેથી ડરી જઈને કે ઉપસર્ગોથી હતાશ થઈને તેમણે સાધના છેડી દીધી હેત, તો કદી પણ અહંતપદની પ્રાપ્તિ કરી શક્યા હોત ખરા? શ્રી મહાવીર સ્વામી કે જે ચરમ જિનપતિ અને વર્તમાન શાસનના નાયક છે, તેમણે તો સાધકને એક જ ઉપદેશ આપે છે કે “કઠિનાઈઓથી ડરે નહિ, હિમ્મતથી આગળ વધે અને તેને સામને કરે. છેવટે વિજય તમારે છે.”
આપણે એમના જ અનુયાયીઓ –ભક્તોસેવકે અને કઠિનાઈથી ડરી જઈએ તો ભગવાનના ઉપદેશને અનાદર
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
યાન
૩૦૯
કર્યાં ગણાય, એટલે ધ્યાનની યાગ્યતા પ્રાપ્ત કરીને ધ્યાનમાં પ્રવૃત્ત થવુ. અને કોઈ પણ લાગે તેમાં સફળ થવુ, એ જ આપણા એક માત્ર સકલ્પ હાઈ શકે.
6
જૈનશાસ્ત્રો કહે છે કે • ઉચ્ચકેટિના ધ્યાનને આશ્રય લીધા વિના જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોને નાશ થતા નથી; જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોના નાશ થયા વિના કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી નથી; અને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થયા વિના સિદ્ધાવસ્થા સાંપડતી નથી,’ એટલે સિદ્ધિ, મુક્તિ કે મેક્ષના અભિલાષીઓએ ધ્યાનના આશ્રય અવશ્ય લેવા જ જોઈ એ.
લયની સ્થિતિ કે જેને સહુથી છેલ્લે નિર્દેશ કરવામાં આવ્યે છે, તે ધ્યાન ધરતાં ધરતાં જ પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે ઉપાસના-માર્ગોમાં ધ્યાન એ અતિ મહત્ત્વની વસ્તુ છે અને તેથી દરેક ઉપાસકે તેના સ્વરૂપ-નિધિ વગેરેથી વહેલી તકે પરિચિત થઈ ધ્યાન માટે તત્પર થવુ ઇષ્ટ છે.
૨-શ્રી જિનેશ્વરદેવનું ધ્યાન
કાયાને મદિર બનાવી, હૃદયને આસન કરી તેના પર શ્રી જિનેશ્વરદેવની મગલમૂર્તિ સ્થાપિત કરવી અને તેના પર મનને એકાગ્ર કરવુ, એ શ્રી જિનેશ્વરદેવનું ધ્યાન છે. પાઠા અમારા આ કથનના સમ ખરાબર સમજે. કાયાને મંદિર બનાવ. એટલું કાયાને પવિત્ર બનાવવી. અડી કોઈ એમ કહેતા હાય કે · કાયા તો મળમૂત્રથી ભરેલી
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૦
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરૂ છે, તે શી રીતે પવિત્ર બને?” તો તે અમારા કથનને મર્મ સમજ્યા નથી. અહીં પવિત્રતાથી સદાચાર–સદુપયેગનું સૂચન છે. કાયા જ્યારે દુરાચારને ત્યાગ કરી સદાચારમાં પ્રવર્તતી રહે અને તેના અંગેને ઉપગ વિષયભોગ માટે નહિ, પણ સારાં સારાં કાર્યો કરવામાં થાય, ત્યારે તે પવિત્ર થઈ કહેવાય.
દુરાચાર કોને કહેવાય ? તેની સ્પષ્ટતા કરવાની જરૂર છે ખરી ? જરૂર હોય તો અમે જણાવીએ છીએ કે કાયાથી અભક્ષ્ય ભક્ષણ કરવું, હિંસા કરવી, દારૂ પીવે, ચેરી કરવી, જૂઠું બોલવું, જુગાર રમે, પરસ્ત્રી–ગમના કરવું, વેશ્યા સાથે વિષયભેગ કરે, પ્રાણીઓને શિકાર કરે કે કઈને કઈ પ્રકારનું દુઃખ ઉપજાવવું, એ દુરાચાર છે અને કાયાને ધાર્મિક-આધ્યાત્મિક ક્રિયાઓમાં પ્રવર્તાવવી તથા કેઈ પરોપકારી પ્રવૃત્તિઓમાં જોડવી, એ સદાચાર છે.
હાથ, પગ, આંખ, કાન વગેરે અંગેને દુરુપયોગ પણ થઈ શકે છે અને સદુપયેાગ પણ થઈ શકે છે. દાખલા તરીકે હાથથી કોઈને કાન પકડીએ, કોઈને ચૂંટી ખણીએ, કેઈ ને થપ્પડ મારીએ કે લાકડી યા અન્ય હથિયાર ઉઠાવી બીજાના પર પ્રહાર કરીએ અથવા તો તેનાથી ખોટાં, ખરાબ કે બિભત્સ લખાણે લખીએ, એ હાથને દુરુપયોગ છે અને હાથથી દેવ-ગુરુને પ્રણામ કરીએ; દાન દઈએ, કઈ પણ પરોપકારી કામ કરીએ કે તેનાથી કોઈનું ભલું થાય એવા લેખ વગેરે લખીએ, તો એ હાથને સદુપયેાગ છે.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
દયાન
૩૧ પગથી કેઈને લાત મારીએ, કોઈને કચડી નાખીએ, ન જવાના સ્થાને જઈએ તથા વિષયને ઉન્માદ શાંત કરવા માટે તેને આધાર લઈએ તો એ પગને દુરુપયોગ છે અને પગથી ચાલીને દેવમંદિરે, ઉપાશ્રયે કે ધર્મના સ્થાનકે જઈએ, કઈ દીનદુઃખનું કામ કરી આપીએ કે તીર્થભૂમિને સ્પર્શ કરીએ, તે પગને સદુપયેગ છે.
આંખથી કઈ સ્ત્રીની સામે ખરાબ દષ્ટિ કરીએ, કઈ પુરુષ કે પશુ વગેરેનાં ગુપ્ત અંગે નિહાળીએ, કેઈને ડારીએ-ભય ઉપજાવીએ, કેઈનાં છિદ્રો નિહાળીએ, બિભત્સ સાહિત્ય વાંચીએ કે બિભત્સ નાચ, નાટક, નૃત્ય વગેરે જોઈએ એ આંખને દુરુપયોગ છે અને આંખથી દેવમૂર્તિનાં દર્શન કરીએ, સંત પુરુષનું મુખારવિંદ નિહાળીએ કે દીન-દુઃખી પર કરુણાભરી નજર નાખીએ, સારાં સારાં પુસ્તક વાંચીએ, ધાર્મિક ઉત્સવ–મહોત્સવે નિહાળીએ કે તીર્થ, મંદિર વગેરે ધર્મસ્થાનોની ભવ્યતા નિહાળીએ, એ. આંખનો સદુપયોગ છે.
તે જ રીતે કાનથી કોઈની નિંદા કે કુથલી સાંભળીએ, શૃંગારિક બિભત્સ ગીત કે વાર્તાઓ સાંભળીએ, કેઈની ખાનગી વાત જાણી લેવા પ્રયાસ કરીએ, એ કાનને દુરુપયોગ છે અને કાનથી શાસ્ત્રવચને સાંભળીએ, મહાપુરુષેની વાણું સાંભળીએ, પ્રભુભક્તિના ગીતે–ભજનેસ્તવને સાંભળીએ, ધાર્મિક વાર્તાલાપ કે સંવાદ સાંભળીએ,
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૨
શ્રી જિનભકિત-કલ્પતરુ કઈ દીન-દુખની હકીકત સાંભળીએ, એ કાનને સદુપયેાગ છે.
કેટલાક એમ સમજે છે કે કાયાને પુષ્કળ પાણીથી સ્નાન કરાવીએ અને વિટ્ટણ, સાબુ વગેરેથી તેને મેલ કાઢીએ એટલે પવિત્ર થાય છે, પણ એ બાહ્ય પવિત્રતા છે. તેની સાથે અત્યંતર પવિત્રતા પણ જોઈએ અને તે ઉપર કહ્યું તેમ કાયાને સદાચારમાં પ્રવર્તાવવાથી તથા હાથ–પગ વગેરે અંગેને સારાં કામમાં ઉપયોગ કરવાથી પ્રાપ્ત કરી શકાય છે.
કાયાને કુટિલતાને અખાડો બનાવ કે દેવને વિરાજવાનું મંદિર બનાવવું, એ આપણા હાથની વાત છે. જે આપણે અતિ દુર્લભ એ માનવદેહ પામીને પણ મોક્ષ-પ્રાપ્તિમાં અનન્ય કારણભૂત એવી શ્રી જિનેશ્વરદેવની ભક્તિ, આરાધના કે ઉપાસના ન કરીએ તે આપણા જેવા મૂઢ, મૂર્ખ કે ગમાર કોણ?
મેક્ષની પ્રાપ્તિ માત્ર માનવભવમાં જ શક્ય છે, એવી જાહેરાત કરવા પાછળ મહાપુરુષને ઉદ્દેશ એ છે કે મનુષ્ય આ કાયાનું સાચું મૂલ્ય સમજે અને તેને મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે બનતે ઉપયોગ કરે; પરંતુ આપણે કાયાનું સાચું મૂલ્યાંકન કર્યું નથી, તેને વિષયભેગનું સાધન માની લીધું છે અને તેને મનફાવતે દુરુપયેાગ કરી રહ્યા છીએ. આમ છતાં જાગ્યા ત્યાંથી સવાર સમજીને હજી પણ તેનું સાચું
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
“ધ્યાન
૩૧૩
મૂલ્યાંકન કરીએ અને તેના દ્વારા બની શકે તેટલું મેક્ષપ્રાપ્તિનું કાર્ય સાધી લઈએ, એમાં જ આપણું હિત છે. સુને-શાણાઓને આથી અધિક શું કહેવું ?
દેવમૂતિને ગમે ત્યાં પધરાવી શકાય નહિ, તે માટે ખાસ બેઠક–ખાસ આસન જોઈ એ. દેવે પણ તે માટે પ્રાતિહાર્યની સામગ્રીમાં સફટિકનું સુંદર પવિત્ર આસન સાથે રાખે છે અને મંદિરમાં પણ તે જ જાતની વ્યવસ્થા હોય છે. - આપણું કાયારૂપી મંદિરમાં દેવનું આસન બનાવવા માટે સર્વથી શ્રેષ્ઠ સ્થાન આપણું હૃદય છે. અહીં હૃદયથી લેહીને શરીરમાં ધકેલનારું અવયવ નહિ પણ હૈયું, દિલ કે અંતઃકરણ સમજવાનું છે. તે માનવદેહની અંદર આવેલાં ત્રણ મર્મસ્થાનો પૈકીનું એક છે અને લાગણીઓ (Feelings, sentiments)ને પ્રાદુર્ભાવ થવાનું મુખ્ય સ્થાન છે. આનાથી વધારે સારું બીજું સ્થાન કર્યું હોઈ શકે ?
દેવનું આસન પવિત્ર હોવું જોઈએ, એટલે કે તેમાં કેઈ જાતની અપવિત્રતા, અશુદ્ધિ કે મલિનતા ન હોવી જોઈએ. જે આસનમાં અપવિત્રતા, અશુદ્ધિ કે મલિનતા હોય તે દેવ ત્યાં બિરાજે નહિ, એટલે આપણે હૃદયની અપવિત્રતા–અશુદ્ધિ-મલિનતા દૂર કરવી જ રહી.
આપણું હૃદયમાં આજે કેવી કેવી લાગણીઓ ઊઠી રહી છે, તેનું નિરીક્ષણ કરે. ઘડીકમાં કેદ–ગુસ્સ-રૌદ્ર
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
શ્રી જિનભકિત-ક૫ત. ભાવ ભભૂકે છે, તે ઘડીકમાં માન-મદ-મિથ્યાભિમાનને આવિર્ભાવ થાય છે. વળી ઘડીકમાં માયા-કપટ-દગાની વૃત્તિ સળવળતી જણાય છે, તે ઘડીકમાં લેભ-તૃષ્ણ-પરિગ્રહની સંજ્ઞા જેર પર આવતી જણાય છે અને ભૂંડી ભૂતાવળ જેવી અનેક પ્રકારની લાલસાઓ-વાસનાઓને ત્યાં હરદમ આવિર્ભાવ થાય છે. વળી ઘડીકમાં માયા–કપટ-દગાની વૃત્તિ સળવળતી જણાય છે, તે ઘડીકમાં લેભ-તૃષ્ણપરિગ્રહની સંજ્ઞા જોર પર આવતી જણાય છે ! આ રીતે કષાય અને વિષય બંનેને ત્યાં મેકળું મેદાન મળેલું હોવાથી આપણું સમસ્ત હૃદય ભ્રષ્ટ-અપવિત્ર-અશુદ્ધ થયેલું છે. તેમાં થેડી જગા પણ પવિત્ર-શુદ્ધ-સ્વચ્છ શોધવી હોય તે ઘણી મુશ્કેલી પડે તેમ છે, એટલે તેનું સગપાંગ શુદ્ધીકરણ થાય, એ જ ઈષ્ટ છે.
જે લેઢાના ખીલા, કેલસા કે હાડકાવાળી જગા પર શ્રી જિનેશ્વરદેવનું આસન બિછાવી શકાય નહિ, તે જ્યાં ક્રોધ, માન, માયા, લેભ અને વિવિધ પ્રકારની વાસનાઓરૂપી ગંદકી પડેલી હોય ત્યાં શું શ્રી જિનેશ્વરદેવને પધ રાવી શકાય ખરા?
અમે તે એમ કહીએ છીએ કે જે આપણા હદયમાં શ્રી જિનેશ્વરદેવનું સમવસરણ રચવું હોય તે પણ રચી શકાય, પરંતુ તે માટે શુભ મનેગ, શુભ વચનામ અને શુભ કાયાગરૂપી ત્રણ કેટ રચવા જોઈએ, ઉલ્લાસરૂપી અશોકનું વૃક્ષ નિર્માણ કરવું જોઈએ, સદ્દભાવનારૂપી.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન
૩૧૫
પુષ્પની વૃષ્ટિ કરવી જોઈએ, પરાવાણીથી મંત્રને દિવ્ય ધ્વનિ કર જોઈએ, શાંતિ-સમતારૂપ ચામરે ઢળવા જોઈએ, શુદ્ધિરૂપી સ્ફટિકનું આસન બિછાવવું જોઈએ, ભદ્રતારૂપી ભામંડલની રચના કરવી જોઈએ, દયારૂપ દુંદુભિને જેરશેરથી નાદ કરે જોઈએ અને તૃષ્ણાત્યાગ, તિતિક્ષા તથા તપનું ત્રિવિધ છત્ર તૈયાર રાખવું જોઈએ. બસ, આવી–આટલી તૈયારી હોય તે આપણા હૃદયમાં શ્રી જિનેશ્વરદેવનું સમવસરણ જરૂર રચાય અને તેમનાં દિવ્ય દેદારનાં દર્શનને લાભ આપણને જરૂર મળે.
શ્રી જિનેશ્વરદેવને હદયમાં બિરાજમાન કર્યા પછી મનની સઘળી વૃત્તિઓને તેમના પ્રત્યે જ કેન્દ્રિત કરવી જોઈએ. જે આપણે શ્રી જિનેશ્વરદેવને કલ્પવૃક્ષ, કામધેનુ કે ચિંતામણિરત્નથી અધિક માનતા હોઈએ તે એમનાથી જ આપણી બધી ઈષ્ટસિદ્ધિ થઈ જવાની છે એવી દઢ શ્રદ્ધા હોય, પછી અન્ય કઈ વસ્તુને વિચાર જ શા માટે કરે ? એમનાં અંગ પર–મુખપર મનની વૃત્તિએને એકાગ્ર-સ્થિર કરીને બેસી જઈએ, એ જ ઈષ્ટ છે.
જેમ આપણાં શરીરમાં બે દ્રવ્યચક્ષુઓ છે અને તેનાથી બહારના અનેકવિધ પદાર્થોને નિહાળી શકીએ છીએ, તેમ આપણું અંતરમાં પ્રતિભાશુપ એક ચક્ષુ છે અને તેને આધારે સંસ્કારરૂપે સંગ્રહાયેલી કેઈપણ વસ્તુનાં આપણે દર્શન કરી શકીએ છીએ. કદાચ તથા પ્રકારની ઉદ્બોધક સામગ્રી ન હોય તે તત્કાલ એ દર્શન ન થાય,
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૩૧૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
પણ વિશેષ ચિંતન-મનન કરતાં કોઈ ને કોઈ ઉધક સામગ્રી જરૂર મળી જાય છે અને તે વસ્તુનાં દ”ન કરી શકીએ છીએ.
અવધાન–પ્રયાગામાં મુખ્યત્વે આ આંતરચક્ષુને જ ઉપયાગ હાય છે અને તેથી સંસ્કારરૂપે ગ્રહણ કરેલી સેંકડો વસ્તુઓને અ'તરથી જોઈ ને તેનું યથા કથન કરી શકાય છે.
જો આ શક્તિ ખરાખર ખીલી હોય તે આપણે અંતરમાં બિરાજમાન કરેલી શ્રી જિનેશ્વરદેવની મૂર્તિનાં મ'ગલ દન ખરાબર કરી શકીએ અને આનન્દ્વના ઉદ્ગષિમાં મગ્ન બની કૃતાર્થ થઈ શકીએ.
૩-ધ્યાનની ઓળખાણુ
શ્રી જિનભદ્રગણિક્ષમાશ્રમણે ધ્યાનશતકમાં મનની ત્રણ અવસ્થાએ વર્ણવી છે : (૧) ચિત્તરૂપ, (૨) ભાવના કે અનુપ્રેક્ષારૂપ અને (૩) ધ્યાનરૂપ. તેના પરિચય આપતાં તેમણે જણાવ્યુ` છે કે મન જ્યારે અન્યાન્ય વિષય ગ્રહણ કરી રહ્યું હોય, એટલે કે ક્ષણમાં એક વિષય, પછી ખીજો વિષય, પછી, ત્રીજો વિષય, એમ એક પછી એક અનેક વિષયેા ગ્રહણ કરતુ હાય ત્યારે તેને ચિત્તરૂપ સમજવું. જ્યારે મનની વૃત્તિએને પ્રવાહ એક વિષય પરત્વે વહી રહ્યો હાય, ત્યારે તેને ભાવના કે અનુપ્રેક્ષારૂપ સમજવું, અને જ્યારે મનની વૃત્તિએ કોઈ એક વિષય પર એકાગ્ર થઈ જાય, સ્થિર થઈ જાય, ત્યારે તેને
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન
૩૧૭
ધ્યાનરૂપ સમજવું. આ પરિચય પરથી સમજી શકાશે કે ધ્યાન એ મનની એકાગ્રતાનું જ બીજું નામ છે. અન્ય. મહષિઓએ પણ ધ્યાનની વ્યાખ્યા આવી જ કરી છે, એટલે મનની એકાગ્રતાને જ ધ્યાન સમજવાનું છે.
૪-ધ્યાનના પ્રકારે
જ્યારે મનની એકાગ્રતા કેઈ અશુભ વિષય પરત્વે. થતી હોય, ત્યારે તે અશુભ ધ્યાન કહેવાય છે અને જ્યારે શુભ વિષય પર થતી હોય, ત્યારે તે શુભ ધ્યાન કહેવાય છે. આ બે પ્રકારનાં ધ્યાનમાંથી અશુભ ધ્યાન ત્યજવા
ગ્ય છે, કારણ કે તેથી પાપકર્મને બંધ થાય છે અને તેનાં અતિ કટુ ફળ ભેગવવા માટે રાશીલક્ષ નિમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે. જ્યારે શુભ ધ્યાન આદરવા યોગ્ય છે, કારણ કે તેથી આત્મપ્રદેશને વળગી પડેલા-આત્મપ્રદેશ, સાથે તાદાભ્યપણને પામેલાં કર્મોની નિર્જરા થાય છે અને છેવટે સર્વ કર્મોને ક્ષય થતાં અક્ષય-અવિચલ સુખના ધામરૂપ સિદ્ધાવસ્થાની પ્રાપ્તિ થાય છે.
હવે આ ધ્યાનના ઉત્તર પ્રકારે જોઈ એ. અશુભ ધ્યાનના આર્ત અને રૌદ્ર એવા બે પ્રકારે છે. જેમાં આર્ત એટલે દુઃખ કે પીડાનું ચિંતન મુખ્ય હોય, પછી તે બાહ્ય ઈષ્ટસાગ બન્ચે રહેવા અંગે હોય કે અનિષ્ટ. વિગ થવા અંગે હોય, પણ તે આર્તધ્યાન અને જેમાં
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૮
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ અદ્રતા એટલે હિંસા, ક્રોધ કે વૈર વગેરેનું ચિંતન મુખ્ય હોય તે રૌદ્રધ્યાન. એજ રીતે શુભ ધ્યાનની પણ ધર્મ અને શુકલ એવા બે પ્રકારે છે. જેમાં ધર્મનું ચિંતન મુખ્ય હોય તે ધર્મધ્યાન અને જેમાં વ્યાક્ષેપ તથા સંમે - હાદિથી રહિત ઉજજવલ ધ્યાન હેય તે શુકલધ્યાન.
પગલિક સુખની તીવ્ર આકાંક્ષા રાખનારા સર્વ પ્રાણુઓને આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન થવું સહજ છે. તેમાં કઈ વિશેષ પ્રયત્ન કરે પડતું નથી, પરંતુ ધર્મ ધ્યાન વિશિષ્ટ પ્રયત્નની અપેક્ષા રાખે છે, કારણ કે જ્યારે આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનને ત્યાગ કરવામાં આવે છે, ત્યારે જ ધર્મધ્યાનમાં પ્રવેશ થાય છે અને વૈરાગ્ય તથા સત્સંગ વગેરેની સહાય હોય તે જ તે ટકે છે. શુકલધ્યાન તે તેથી પણ વિશિષ્ટ પ્રયત્નની અપેક્ષા રાખે છે, કારણ કે તેમાં વ્યાક્ષેપ એટલે ચિત્તની ચંચળતા અને સંમેહ એટલે મેહને અંશ ચાલી શકતું નથી, પરંતુ મહાપુરુષે પુરુષાર્થના ગે આ ધ્યાન પ્રાપ્ત કરે છે અને તેથી અભીષ્ટની સિદ્ધિ થાય છે.
ધ્યાનના આ વિવરણ પરથી સમજી શકાશે કે શ્રી 'જિનેશ્વરદેવનું ધ્યાન એ શુભ ધ્યાન છે અને ધર્માચરણ પરત્વે થતું હેઈને ધર્મધ્યાનની ગણનામાં આવે છે. વળી તે શ્રી જિનેશ્વરદેવે ફરમાવેલી આજ્ઞાના પાલનરૂપ હોઈ આજ્ઞાવિચયના પ્રકારમાં અંતર્ભાવ પામે છે.
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
દયાન
૩૧૯
પ–ધ્યેય અનુસાર-ધ્યાનના ચાર વિભાગે –
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે ગશાસ્ત્રના સાતમાં પ્રકાશમાં કહ્યું છે કે –
पिंडस्थं च पदस्थं च, रूपस्थं रूपवर्जितम् । चतुर्धा ध्येयमाम्नातं, ध्यानावस्थालम्बनं बुधैः ॥
જ્ઞાની પુરુષોએ ધ્યાન અવસ્થાના આલંબનરૂપ ધ્યેયને પિંડસ્થ, પદસ્થ, રૂપસ્થ અને રૂપાતીત એમ ચાર પ્રકારનું માનેલું છે.”
આ ધ્યેય પરથી ધ્યાનના પણ ચાર પ્રકારો માનવામાં આવે છે. ડિસ્થ ધ્યેયનું આલંબન લેવાય તે પિંડ સ્થ ધ્યાન, પદસ્થ ધ્યેયનું આલંબન લેવાય તે પદસ્થ ધ્યાન, રૂપનું આલંબન લેવાય તે રૂપસ્થ ધ્યાન અને રૂપાતીત ધ્યેયનું આલંબન લેવાય તે રૂપાતીત ધ્યાન.
પાર્થિવી, આગ્નેયી, મારૂતી, વારુણ અને તત્વભૂ એ પાંચ પ્રકારની ધારણાને પિંડસ્થ ધ્યાન કહેવાય છે, જેમાં કિંઈપણ મંત્રનાં પદેનું આલંબન લેવાય, તે પદસ્થ ધ્યાન કહેવાય છે, જેમાં સમવસરણસ્થ કે ધ્યાનસ્થ જિનેશ્વરદેવનું આલંબન લેવાય, તે રૂપસ્થ ધ્યાન કહેવાય છે અને જેમાં આકૃતિરહિત, જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ, નિરંજન, સિદ્ધ પરમાત્માનું આલંબન લેવાય તે રૂપાતીત ધ્યાન કહેવાય છે.
આ રીતે અહમંત્રની અર્થભાવના કરવી, એ પદસ્થ
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરૂ,
ધ્યાન છે અને કાયારૂપી મદિરમાં હૃદયના સિંહાસન પર શ્રી જિનેશ્વર દેવને પધરાવી તેમનાં દન કરવાં, એ રૂપ
સ્થ ધ્યાન છે.
૬-ધ્યાનમાં સ્થિરતા
નિયમિત અભ્યાસ, સત્સ`ગ અને વૈરાગ્યથી ધ ધ્યાનમાં સ્થિરતા આવે છે અને તે બહિર્ભાવમાં રમી રહેલા આત્માને અતરાત્મા બનાવી દે છે. તાત્પર્ય કે આ અવસ્થા પ્રાપ્ત થયા પછી આત્માનું પૌદ્ગલિક પદાર્થોં પ્રત્યેનુ આકષઁણ ઘટી જાય છે, એટલે સુખપ્રાપ્તિનાં સાધના માટે આદ્ય પરિભ્રમણ કરવાને બદલે પેાતાનાં અંતરમાં જ તેની શેષ કરવા લાગે છે અને ત્યાં તેને શાંતિ-સમતા-સમભાવરૂપી સુખનું મહાન સાધન સાંપડી જાય છે.
ધ્યાનાવસ્થામાં કેવા આનંદ હાય છે ?′ એ તે અનુભવથી જ સમજી શકાય એવુ` છે, એટલે તેને માટે અનિવચનીય શબ્દના પ્રયાગ કરવામાં આવે છે.
૭-પરમાત્માની સમીપે
શ્રી જિનેશ્વરદેવ અર્થાત્ વીતરાગ પરમાત્માનું ધ્યાન. જેમ જેમ આગળ વધતુ જાય છે, તેમ તેમ ઉપાસકને આત્મા વીતરાગતાની સમીપે-પરમાત્મપદની સમીપે જતે. જાય છે અને છેવટે તે પાતે જ વીતરાગ-પરમાત્મા બની જાય છે. ચેગસારમાં કહ્યુ` છે કે વીતરામતો ધ્યાયનુ વીતરાગો
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન
૩૧
વિમુખ્યતે–વીતરાગદેવનું ધ્યાન કરતા આત્મા વીતરાગ થઈ સ'સારથી મુક્ત થાય છે.' વળી ત્યાં એમ પણ કહ્યું છે કેय एव वीतरागः स देवो निश्चीयतां ततः । भविनां भवदम्भोलिः, स्वतुल्यपदवीप्रदः ॥ १ ॥
6
તેથી આ વાત નિશ્ચયથી માનવી જોઈએ કે જે વીતરાગ હાય તે જ દેવ છે (પરમાત્મા છે) અને તે જ સંસારી જીવેાના સ'સારરૂપી પર્યંતને નાશ કરવા માટે વજ્ર સમાન હોઈ ધ્યાતાઓને પેાતાના જેવી પદવી(પરમાત્મપદ) આપનાર છે.’
જૈન મહિષ આએ કહ્યુ` છે કે જીવાથી ભિન્ન એવા કઈ પરમાત્મા આ લાક, વિશ્વ કે બ્રહ્માંડમાં અસ્તિત્વ ધરાવતા નથી. જે જીવ છે-આત્મા છે, તે જ પુરુષાથના ચેાગે પરમાત્મપદ સુધી પહોંચે છે અને જ્યાં અનંત સિદ્ધો વિરાજી રહ્યા છે ત્યાં, પ્રકાશમાં પ્રકાશ ભળે તેમ, ભળી જાય છે. અલખત્ત અહીં પણ તેનું વ્યક્તિત્વ તા રહે છે જ, પણ તેને પૃથક્ થવાના પ્રસ`ગ આવતા નથી.
આત્મા પરમાત્મા કેમ ખની શકે? ' એ માટે ચેાગસારના પ્રથમ પ્રસ્તાવમાં જે વિવેચન કરાયું છે, તે ઘણું વિચારણીય છે.
6
यदा ध्यायति यद् योगी, याति तन्मयतां तदा । ध्यातव्यो वीतरागस्तद्, नित्यमात्मविशुद्धये ॥२॥
૨૧
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-ક૫તરુ “યેગી જે વખતે જેનું ધ્યાન કરે છે, તે વખતે તન્મય ધ્યેયરૂપ થઈ જાય છે, તેથી આત્માની શુદ્ધિ માટે હમેશાં વીતરાગનું ધ્યાન કરવું જોઈએ (જેથી વિતરાગ થવાય).’
शुद्धस्फटिकसंकाशो, निष्कलश्चात्मनाऽऽत्मनि । परमात्मेति स ज्ञातः, प्रदत्ते परमं पदम् ॥३॥
જ્યારે આત્મા પિતે જ પિતાને શુદ્ધ સ્ફટિક સમાન અખંડ પરમાત્મરૂપે જાણે, ત્યારે જ પરમપદ-મેક્ષ મેળવી શકે.”
किन्तु न ज्ञायते तावद् , यावद् मालिन्यमात्मनः । जाते साम्येन नेमल्ये, स स्फुटः प्रतिभासते ॥४॥
પરંતુ જ્યાં સુધી આત્મામાં મલિનપણું હોય છે, ત્યાં સુધી તેવું જ્ઞાન (આત્મામાં પરમાત્માનું જ્ઞાન) થતું નથી. જ્યારે સમભાવથી–રાગ અને દ્વેષના અભાવથી–આત્મા નિર્મળ થાય છે, ત્યારે જ તે પરમાત્મરૂપ જણાય છે.”
तत् त्वनन्तानुबन्ध्यादिकषायविगमक्रमात् । आत्मनः शुद्धिकृतसाम्यं, शुद्धं शुद्धतरं भवेत् ॥५॥
જેમ જેમ અનંતાનુબંધિ આદિ કષાયને નાશ થતા જાય છે, તેમ તેમ આત્માની શુદ્ધિ કરનાર સમભાવ વધુ અને વધુ શુદ્ધ થ જાય છે.”
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર૩
-साम्यशुद्धिक्रमेणैव, स विशुद्धयत आत्मनः । સચવવાવિમુપોષ થાત, છૂટર તરઃ પ્રમુઃ દા
જેમ જેમ સમભાવ શુદ્ધ થતું જાય છે, તેમ તેમ સમ્યક્ત્વાદિ ગુણમાં વિશુદ્ધિ પામતા આત્માને પિતામાં પરમાત્મા વધુ ફુટ ભાસે છે.”
सर्वमोहक्षयात् साम्ये सर्वशुद्धे सयोगिनि । सर्वशुद्धात्मनस्त्वेष, प्रभुः सर्वस्फूटीभवेत् ॥७॥
સર્વ પ્રકારે મેહને નાશ થવાથી સમભાવ પણ સર્વ પ્રકારે શુદ્ધ થાય છે અને તેમ થવાથી એકદમ શુદ્ધ થયેલા આત્મામાં પરમાત્મા પણ તદ્દન સ્પષ્ટ ભાસે છે.”
कषाया अपसर्पन्ति, यावत् क्षान्त्यादिताडिताः । तावदात्मैव शुद्धोऽयं, भजते परमात्मताम् ॥८॥
જ્યારે ક્રોધ વગેરે કષાયને ક્ષમા વગેરેથી નાશ કરવામાં આવે છે, ત્યારે શુદ્ધ થયેલો આ આત્મા જ પરમાત્મપણાને પ્રાપ્ત કરે છે.”
उपसर्पन्ति ते यावत् , प्रबलीभूय देहिषु । स तावद् मलिनीभूतो, जहाति परमात्मताम् ॥९॥
જ્યારે તે કષાયે જેમાં પ્રબળપણે વર્તે છે, ત્યારે આત્મા મલિન થાય છે અને પરમાત્મપણાને ત્યાગ કરે છે. ”
कषायास्तद् निहन्तव्यास्तथा तत्सहचारिणः । नोकषायाः शिवद्वारागलीभूता मुमुक्षुभिः ॥१०॥
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
6
તેથી મુમુક્ષુ જીવાએ કષાયાના નાશ કરવા જોઈ એ,
તથા કષાયેના જ સહુચારી ( હાસ્યાદિ ) નાકષાયાના પણ ત્યાગ કરવા જોઈએ, કારણ કે તે પશુ મેક્ષના દરવાજામાં ભાગલ–આગળીયા સમાન છે.’
૩૨૪
,
रागद्वेषमयेष्वेषु हतेष्वान्तरखैरिषु । साम्ये सुनवले यायादात्मैव परमात्मताम् ॥१३॥
· એ કષાયે। અને નાકષાયારૂપ આંતરશત્રુઓને, જેએને! રાગ અને દ્વેષમાં 'તર્ભાવ થાય છે, તેના નાશ કરવાથી સમભાવ અત્યન્ત નિશ્ચલ થાય છે અને ત્યારે આત્મા જ પરમાત્મપણાને પ્રાપ્ત કરે છે.'
सतावत् देहिनां भिन्नः, सम्यग् यावद् न लक्ष्यते । लक्षितस्तु भजत्यैक्यं, रागाद्यञ्जनमार्जनात् ॥ १४ ॥
· જ્યાં સુધી આત્માની ઠીકઠીક એળખાણ થતી નથી,. ત્યાં સુધી જ તે પરમાત્માથી જુદા માલૂમ પડે છે; પણ જ્યારે રાગ વગેરે અંજનનું માન કરવાથી ખરાખર ઓળખવામાં આવે છે, ત્યારે આત્મા અને પરમાત્માનુ એકય જણાય છે. ’
यादृशोऽनन्तवीर्यादिगुणोऽतिविमलः प्रभुः । तादृशोस्तेऽपि जायन्ते, कर्ममालिन्यशोधनात् || १५ ||
"
જેમ પરમાત્મા અત્યંત નિર્મળ તથા અનંતવીય,
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન
૩૫
અન તજ્ઞાન, અન તદન અને અનંતસુખ એ ગુણેાથી યુક્ત છે, તેમ સ'સારી જીવા પણ કરૂપ મલના નાશ કરવાથી તેવા જ ગુણાવાળા બને છે, '
आत्मानो देहिनो भिन्नाः, कर्मपङ्कलङ्किताः । વેદ મંનિમત્ત, પરમાત્મા ન મિદ્યતે ।૬।। ‘જ્યાં સુધી જીવા ક`રૂપ કીચડથી ખરડાયેલા છે, ત્યાં સુધી તે અને પરમાત્મામાં જુદાઈ છે, કમ રહિત અશરીરી જીવ અને પરમાત્મામાં કાંઈ પણ જુદાઈ નથી. ’ सख्ययाऽनेकरूपोऽपि गुणतस्त्वेक एव सः । अनन्तदर्शनज्ञानवीर्यानन्दगुणात्मकः ||१७|| जातरूपं यथा जात्यं, बहुरूपमपि स्थितम् । सर्वत्रापि तदेवैक, परमात्मा तथा प्रभुः || १८ |
· અનંતદ્દન, અનંતજ્ઞાન, અન ંતવીય અને અનંત સુખરૂપ ગુણાવાળા પરમાત્માએ સંખ્યાથી જુદા ઢાવા છતાં પણ ગુણેથી સમાન હોઈને એક જ છે. જેમ ઉત્તમ સુવર્ણ જુદા જુદા આકારે રહેલુ હાવા છતાં પણ તે દરેક ઠેકાણે એક જ સમાન છે.
आकाशवदरूपोऽसौ चिद्रूपो नीरुजः शिवः । सिद्धिक्षेत्र गतोऽनन्तो नित्यः शं परमश्नुते || १९॥ પરમાત્મા આકાશની માફક રૂપરહિત છે તથા
ચિરૂપ, નીરાગી, સુખી, સિદ્ધિક્ષેત્રના નિવાસી, અનન્ત
તેમજ નિત્ય છે અને ઉત્કૃષ્ટ સુખને ભોગવે છે.’
'
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૬
શ્રી જનભક્તિ-કલ્પતરુ
येनैवाराधितो भावात् तस्यासौ कुरुते शिवम् । सर्वजन्तुसमस्यास्य, न परमात्मविभागिता ||२०||
"
જે કોઈ જીવ તે પરમાત્માનું ભાવથી આરાધન કરે છે, તેનું તે કલ્યાણ કરે છે. તેને દરેક પ્રાણીઓ ઉપર આ મા અને આ પારકે” એવે.
સમભાવ હાવાથી પક્ષપાત હાતા નથી.’
',
कृतकृत्योऽयमाराद्धः स्यादाज्ञापालनात् पुनः । आशा तु निर्मलं चित्तं, कर्तव्यं स्फटिकोपमम् ॥ २१॥ ज्ञानदर्शन शिलानि, पोषणीयानि सर्वदा । रागद्वेषादयो दोषा, हन्तव्याश्च क्षणे क्षणे ||२२|| एतावत्येव तस्याज्ञा, कर्मद्रुमकुठारिका । સમસ્તદ્વાવાર્થસામૃતાઽતિદુર્જમાં ।।૨૩।।
‘પરમાત્મા પોતે નૃત્યનૃત્ય-કૃતા' છે, તેથી તેમના આજ્ઞાનું પાલન કરવું, એ જ તેમનું આરાધન છે અને ચિત્તને સ્ફટિકની માફક નિર્મળ કરવું; જ્ઞાન, દર્શન તથા બ્રહ્મચર્યને હમેશાં પુષ્ટ બનાવવાં, રાગ, દ્વેષ વગેરે દોષોને પ્રત્યેક ક્ષણે નાશ કરતા રહેવું; એ જ તેની આજ્ઞા છે, કે જે કર્માંરૂપ વૃક્ષને ઉખેડવા માટે કુહાડી તુલ્ય, સમસ્ત દ્વાદશાંગીના સારભૂત અને મહા પ્રયત્નથી સાધ્ય હાવાથી અતિદુર્લભ છે. '
૮-સાધનભેદથી મુઝાવું નહિ
આ પ્રકરણ સમાપ્ત કરતાં પહેલાં એટલુ જણાવા
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન
३२७
ઇચ્છિએ છીએ કે મહાપુરુષોએ મનુષ્યની વિવિધ પ્રકારની ભૂમિકાઓ જોઈ ને વિવિધ પ્રકારનાં સાધના બતાવ્યાં છે, તેના રુચિ-યેાગ્યતા—સચેાગ અનુસાર આત્માથી પણે ઉપયેગ કરવાથી આગળ વધી શકાય છે અને ઉત્તરાત્તર સારીસુંદર–ચડિયાતી ભૂમિકાએ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે.
સાધનાની વિવિધતા કે વિપુલતા જોઈ ઉપાસકે જરા પણ મુ`ઝાવું નહિ. એક મનુષ્યને પેાતાની ચેાગ્યતા અનુસાર અમુક સાધન વધારે પ્રિય હોય અને બીજાને પેાતાની ચાગ્યતા અનુસાર ખીજું સાધન પસંદ હાય, એટલે સાધન અંગે કદી વાદિવવાદ કરવા નહિ. મૂળ વાત એટલી છે કે સાધન શુદ્ધ જોઈ એ અને તે આત્મવિકાસના માર્ગે આગળ વધારનારું હેાવુ જોઇએ. એક મનુષ્ય અમુક સાધનથી આગળ વધતા હાય તે। કદી તેના નિષેધ કરવા નહિ કે તેમાંથી તેની શ્રદ્ધા ઉડાડી મૂકવાનુ' પાપ સેવવું નહિ.
જિનભકિત-જિનેાપાસનાના આદશ ઘણા ભવ્ય છે અને સ્વપર બંનેનું કલ્યાણ કરનારા છે. તે વિશ્વમૈત્રીના ખેાધક છે, પ્રમેાદ ભાવનાના પાષક છે, કારુણ્ય ભાવનાના સમર્થક છે અને માધ્યસ્થ્ય ભાવનાના અનુરોધક છે. તેને સત્કારવામાં, સન્માનવામાં વ્યક્તિ, સમાજ, રાષ્ટ્ર તથા વિશ્વનું કલ્યાણુ છે.
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪]
બેધક પ્રશ્નોત્તરી
પ્રશ્ન—જિનને ભગવાન કેમ કહેવાય છે ?
ઉત્તર—તેએ પરમ પૂજ્ય છે, એટલે તેમને ભગવાન
કહેવાય છે.
પ્રશ્ન...કેટલાક જિનને ભગવાન નહિં, પણ ભગવ'ત કહે છે, તેનું કારણ શું?
ઉત્તર—સંસ્કૃત ભાષાના મવત શબ્દનુ એકવચનનુ રૂપ માવાનૢ છે અને બહુવચનનુરૂપ મવન્તઃ છે. હવે મહાપુરુષોને આપણે બહુવચનથી મેલાવવા એવા શિષ્ટાચાર છે, તેથી જિનતે ભગવાન કરતાં ભગવંત કહેવા, એ વધારે ઠીક છે.
પ્રશ્ન—આપણે તે સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુઓને પણ ભગવત કહીએ છીએ, તે શું એ બધા પરમ પૂજ્ય છે ?
ઉત્તર—હા. પરમેષ્ઠી તરીકે એ બધા પરમ પૂજય છે. પ્રશ્ન—ભગવાન શબ્દના અથ શા છે ?
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઓધક પ્રશ્નોત્તરી
૩૨૯ ઉત્તર–જે ભગવાળા હેય, ભગથી યુક્ત હોય, તે ભગવાન
કહેવાય. હવે ભગ શબ્દ અનેકાર્થવાચી છે, તેમાંથી અહીં તેજ, ઐશ્વર્ય અને યશ ગ્રહણ કરતાં ભગવાનને અર્થ પરમ તેજસ્વી, પરમ ઐશ્વર્યવાન તથા પરમ
યશસ્વી થાય છે. પ્રશ્ન–શું જિનભગવંત પરમ તેજસ્વી હોય છે? ઉત્તર–હા. તેઓ જન્મથી જ તેજસ્વી–રૂપવંત હોય છે
અને પૂર્ણ આત્મવિકાસ સાધ્યા પછી પરમ તેજસ્વી
બને છે. આત્માનું તેજ એ અને તેજ છે. પ્ર—જિનભગવતે તે વીતરાગ હોય છે, તેમને ઐશ્વર્ય
કેવું? ઉત્તર–જિનભગવંત ત્યાગી–વૈરાગી-વીતરાગ હોવાથી તેમને
દુન્વયી ઐશ્વર્ય હોતું નથી, પણ તેઓ ઉચ્ચ કેટિના
આધ્યાત્મિક ઐશ્વર્યથી યુક્ત હોય છે. પ્રશ્ન–શું જિનભગવંત પરમ યશસ્વી હોય છે? ઉત્તર–હા. તેમના યશને ડંકે સારી કે દુનિયામાં લાગે છે. પ્રશ્ન–શું તેમને કોઈ કામમાં અપયશ મળે ખરે? ઉત્તર–પ્રથમ તે એ જાણી લે કે જિનભગવંતને ધર્મો
પદેશ સિવાય અન્ય કામ કરવાનું હોતું નથી અને ધર્મોપદેશની બાબતમાં તે તેમને સર્વત્ર જયજયકાર
જ થાય છે. પ્રશ્ન—જિનેશ્વર શબ્દને અર્થ શું ?
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૦
શ્રી જિનભક્તિ-પત
ઉત્તર—જે જિનેામાં ઈશ્વર-શ્રેષ્ઠ, તે જિનેશ્વર. અહી જે જિન શબ્દના પ્રયાગ થાય છે, તે અભિન્નર્દેશપૂર્વી, ચતુર્થાંશપૂ`ધર, અવધિજ્ઞાની, મન:પર્યવજ્ઞાની તથા સામાન્ય કેવલીના સૂચક છે. પ્રાચીન કાલમાં આ બધાને જિન શબ્દથી સમેધવામાં આવતા. જિનેશ, જિનપતિ, જિનાત્તમ, જિનચંદ્ર આદિ શબ્દોમાં પણ એમ જ સમજવું
પ્રશ્ન—જિનભગવંતને દેવાધિદેવ કહેવાનું કારણ શું? ઉત્તર—જે દેવના અધિદેવ હાય, અર્થાત્ દેવના પણ દેવ
હાય, તે દેવાધિદેવ કહેવાય. હવે જિનભગવ'તને સ` દેવદેવીએ વંદે છે, પૂજે છે અને તેમને પેાતાના સ્વામી એટલે કે દેવ માને છે, તેથી દેવાધિદેવ કહેવામાં આવે છે.
પ્રશ્ન—શુ' જિનભગવતા લાકોના ઉદ્ધારક હાય છે ?
ઉત્તર—હા. તેમને ધર્માંપદેશ સાંભળવા હજારો-લાખા લેકે આવે છે, તેથી તેમને લોકોના સપર્ક હોય છે. તે લેાકેાને જીવન જીવવાની-ધમ આચરવાની ખાબતમાં સુર્યાગ્ય દારવણી આપે છે, તેથી તેમને લેાકનાયક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. વિશેષમાં તે લેાકભાષામાં જ ધર્મોપદેશ કરે છે. આ બધાં કારણેાને લીધે તે લેાકેાના ઉદ્ધારક ગણાય છે.
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેધક પ્રશ્નોત્તરી
૩૩. પ્રશ્ન-ગુણ-દષની બાબતમાં જિનભગવંતની સ્થિતિ કેવી
હોય છે? ઉત્તર–જિન ભગવંતમાં બધા ગુણ હોય છે, એક પણ
દેષ નથી. પ્રશ્ન–શું આમ બનવું શક્ય છે ? માણસ માત્ર ભૂલને
પાત્ર, એ ઉક્તિ પ્રમાણે તે તેઓ પણ કયાંક ભૂલ
કરતા હશે ! ઉત્તર–આ ઉક્તિ સામાન્ય મનુષ્ય માટે બરાબર છે, પણ.
તે જિનભગવંત જેવા લકત્તર પુરુષને લાગુ પડી શકે નહિ. તેઓ જે કંઈ કરે છે તે જ્ઞાનપૂર્વક કરે છે,
સમજણપૂર્વક કરે છે, એટલે કયાંઈ ભૂલ કરતા નથી. પ્રશ્ન—કેટલાક સાહિત્યકારો-વિદ્વાન-વિવેચકો કહે છે કે
ભગવાન મહાવીરે ગોશાલકને પિતાને શિષ્ય બનાવ્યું,
એ તેમની ભૂલ હતી, તેનું કેમ? ઉત્તર–ભગવાન મહાવીરે ગોશાલકને પિતાને શિષ્ય બનાવ્યું
ન હતે. તે એમને શિષ્ય તરીકે ચેટી પડે
હતે. ભારે વિલક્ષણ માણસ હતો ! પ્રશ્ન—જિનોની ભક્તિ કરવાની પ્રથા કયારથી ચાલુ થઈ
હશે ? ઉત્તર–જિને અનાદિ કાલથી થતા રહ્યા છે, એટલે તેમની
ભક્તિ કરવાની પ્રથા પણ અનાદિ કાલથી ચાલુ છે.
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩ર.
લ
શ્રી જિનભક્તિ-ક૫ત. પ્રશ્ન–કોઈ જિનેની ભક્તિ ન થઈ હોય એવું બન્યું છે
ખરું ? 1 ઉત્તર–ના. દરેક જિનને પૂજાતિશય અવશ્ય હોય છે, એટલે
તેઓ અહપદની પ્રાપ્તિ કરે, ત્યારથી દેવ-દેવીએ
તથા લેકો દ્વારા તેમની ભક્તિ થવા લાગે છે. પ્રશ્ન–બધા જિનભગવતેમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવંતની ભક્તિ
વિશેષ થાય છે, તેનું કારણ શું? - ઉત્તર–બધા જિનભગવતેમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું આદેય
કર્મ ઘણું બલવાન હતું, તેથી આજે બધા જિન
ભગવતેમાં તેમની ભક્તિ વિશેષ થાય છે. પ્રશ્ન—જિનભક્તિ કરવાનું મુખ્ય પ્રોજન શું ? - ઉત્તર–જિનભક્તિ કરવાનું મુખ્ય પ્રયોજન એ છે કે
આપણે પણ તેમના જેવા થઈએ, એટલે કે પરમ
પવિત્ર બનીને ભવસાગરને પાર કરી શકીએ. પ્રશ્ન–શું આપણે જિન જેવા થઈ શકીએ ખરા? ઉત્તર–હા. જીવમાંથી શિવ થવાય છે, નરમાંથી નારાયણ
થવાય છે, પુરુષમાંથી પુરુષોતમ થવાય છે, તેમ જનમાંથી જિન થવાય છે. તે માટે યોગ્ય પુરુષાર્થ
જરૂરી છે. પ્રશ્ન–શું બધા જિનભગવંતે એક વાર આપણા જેવા
સામાન્ય આત્માઓ હતા?
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેધક પ્રશ્નોત્તરી
૩૩૩
ઉત્તર—હા, પણ તેએ આરાધનામલે આગળ વધેલા છે. પ્રશ્ન—જિનભક્તિનું આલ'ખન કોણ લઇ શકે ?
ઉત્તર—નાના-મોટા સહુ કાઈ.
પ્રશ્ન—તેમાં જાતિ, વય કે લિંગનેા ભેદ ખરા ? ઉત્તર—ના. જાતિ, વય કે લિંગના ભેદ વિના સહુ કોઈ જિનભક્તિનું આલંબન લઈ શકે છે
પ્રશ્ન-ભક્તિ કરતાં અન્ય દેવ પ્રસન્ન થઈને વરદાન આપે છે, એવું કઈ જિનભગવ ́તની ખાખતમાં ખરું ? ઉત્તર——જિનભગવ’તની ભક્તિ તેમને પ્રસન્ન કરીને વરદાન માગવા માટે થતી નથી. એ તે તેમનુ આલંબન લઈને આત્મવિકાસના માર્ગે આગળ. વધવા માટે જ થાય છે.
પ્રશ્ન—આના અથ એમ સમજવાના ખરા કે જિનભક્તિથી વિશેષ લાભ થતા નથી !
ઉત્તર—એમ સમજવું ખરાખર નથી. જિનભક્તિનુ' આલખન. લેતાં અનેક પ્રકારના લાભા થાય છે, જે અમે પ્રસ્તુત ગ્રંથના ખીજા, ત્રીજા અને ચાથા પ્રકરણમાં વર્ણવેલા છે.
પ્રશ્ન—જો જિનભગવંત પ્રસન્ન ન થતા હાય તા એ લાભ. થાય કેવી રીતે ?
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૪
શ્રી જિનભક્તિ-કપતરુ ઉત્તર–જિનભક્તિનું આલંબન લેવાથી એ લાભે આપે
આપ થાય છે અને કેટલીક વાર જિનભગવંતની સેવામાં રહેલા દેવે તેમાં અગત્યને ભાગ ભજવતા
હોય છે. આ અમારે જાતિ અનુભવ છે. પ્રશ્ન–શ્રી જિનભગવંત આગળ કઈ વસ્તુ માગી શકાય ખરી? ઉત્તર–હા, પણ તે એક્ષપ્રાપ્તિ કે તેને સાધનરૂપ હોવી
જોઈએ. પ્રશ્ન—આપણા માટે એક્ષપ્રાપ્તિની વાત ઘણી મોટી ને ઘણી
દૂરની ગણાય. જ્યાં અનેક પ્રકારની આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિઓ રેજ ભરડા લેતી હોય, ત્યાં એક્ષપ્રાપ્તિની વાત સૂઝે કયાંથી? અમે તે અમારી આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિઓ દૂર કરે એવી વસ્તુની
વાત કરીએ છીએ. ઉત્તર–એમ તે જિનભગવંત આગળ કઈ પણ વસ્તુ
માગી શકાય અને તે મળે પણ ખરી, પરંતુ તે બાબતમાં પૂરતા વિવેક રાખવાની જરૂર છે. પરમ વીતરાગ એવા જિનભગવંત આગળ કઈ પણ
સાંસારિક સુખની માગણી કરવી ઈષ્ટ નથી. પ્રશ્ન—જિનભગવંત આપણાં દુઃખને વિસામે બને, એમાં
ખોટું શું છે? ઉત્તર–જિનભગવંત આપણા દુઃખને વિસામે છે જ. તેમનું
નામસ્મરણ કરતાં જ દુઃખે દૂર થવા લાગે છે અને આપણને એક જાતનું શાંત્વન પ્રાપ્ત થાય છે. નિત્ય-નિયમિત જિનભક્તિ કરનારને બનતાં
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધક પ્રશ્નાત્તરી
૩૫
સુધી દુઃખા આવતાં જ નથી અને કદાચ ભારે કમેદયના કારણે આવી પડે તે તેનું શીઘ્ર નિવારણ થઈ જાય છે.
પ્રશ્ન—ભક્તિ કરતાં શક્તિ મળે છે, એ વાત સાચી ? ઉત્તર—એ વાત સાચી છે, પણ શક્તિ કરતાં યે સમત્વનું મૂલ્ય અનેકગણુ વધારે છે, એટલે સૃષ્ટિ એ તરફ રાખવી જોઈ એ.
પ્રશ્ન—પ્રથમ શક્તિ મેળવીએ અને પછી સમત્વ તરફ દૃષ્ટિ રાખીએ તા ?
ઉત્તર—શક્તિ મેળવ્યા પછી એને જીરવવી ઘણી મુશ્કેલ છે, અર્થાત્ તેમાં ભયસ્થાના ઘણાં છે, પછી તે તેની અજમાયશના જ ઉત્સાહ જાગે છે અને સમત્વની વાત દૂર ઠેલાઈ જાય છે, એટલે વધારે સારું એ છે કે પ્રથમથી જ સમત્વ તરફ દૃષ્ટિ રાખવી. બધા જિનભગવતા સમત્વને જ પોતાની સાધનાનુ કેન્દ્ર બનાવે છે, એટલે તે આખરે સમત્વની સિદ્ધિ કરી વીતરાગદશાની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે. પ્રશ્ન—જિનભક્તિના અનેક પ્રકારે બતાવવામાં આવ્યા છે, તેમાં કયા પ્રકાર સહુથી સારા ? ઉત્તર—જિનભક્તિના દરેક પ્રકાર સારા છે અને તેનું અનુસરણ કરતાં આગળ વધી શકાય છે પ્રશ્ન—જિનભક્તિમાં આગળ વધવાનો ક્રમ શે ?
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુઉત્તર—નામસ્મરણ, વંદન-પૂજન, સ્તુતિ-સ્તવન, જપ અને
ધ્યાન, એ એને સુવિહિત કમ છે. તે દરેકનું પ્રસ્તુત
ગ્રંથમાં વિસ્તારથી વર્ણન કરાયેલું છે. પ્રશ્ન–અમે જિનભક્તિનું આલંબન લઈએ તે લાભ થશે.
ખરે? ઉત્તર—તમે શ્રદ્ધા, શુદ્ધિ અને વિધિપૂર્વક જિનભક્તિનું
આલંબન લેશે તે જરૂર લાભ થશે. પ્રશ્ન–આ તે વિષમ કાલ છે, પાંચમે આરે છે, તેમાં.
જિનભક્તિ પિતાનું ફળ બરાબર આપી શકે ખરી ? ઉત્તર–તમે આડાઅવળા વિચાર કર્યા વિના જિનભક્તિમાં
ઝુકાવી દે. તે એનું ફળ આપશે જ આપશે. તેની ફલદાયકતામાં કાલ કશી બાધા કરી શકતું નથી.
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ પડધરીમાં અપૂર્વ પ્રતિષ્ઠા-મહાત્સવ
સમયે સમયે જિનમંદિર નિર્માણુ થતાં રહ્યાં છે અને તેમાં જિનપ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરતી વખતે ભવ્ય ઉત્સવમહાત્સવ ઉજવાતા રહ્યા છે; પરંતુ આ બધામાં ભાત પાડે એવા એક મહાત્સવ ચાલુ વર્ષે સૌરાષ્ટ્રના પડધરી ગામે ઉજવાઈ ગયા અને તે જિનશાસનની ઘણી સુંદર પ્રભાવના કરનારા બની ગયા. જિનભક્તિ તથા જૈન ધર્મના પ્રચારમાં રસ લેનારે તેની વિગતા જાણવા જેવી છે, તેથી તે અહી સાદર રજૂ કરવામાં આવે છે.
પણ
પડધરી ગામ રાજકોટથી આશરે ૧૫ માઈલ દૂર જામનગરના માર્ગમાં આવેલુ છે. અને તે ૭ થી ૮ હજાર મનુષ્યાની વસ્તી ધરાવે છે. તેમાં જૈનેાના ઘર થાડાં છે, તે જૈન ધર્મ પ્રત્યે ભારે શ્રદ્ધા-આદર–પ્રેમ ધરાવનારાં છે. વિક્રમની એગણીસમી સદીના ત્રીજા ચરણમાં અહી જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સૌંપ્રદાયના શ્રીમાન્સવરાજ જીવરાજ ગાડી નામના એક ધર્મ પરાયણુ ગૃહસ્થ વસતા હતા. તેમને કપૂર બહેન નામના પત્નીથી શ્રી દીપચંદભાઈ અને શ્રી ચીમનભાઈ નામનાં બે પુત્રરત્ના ઉત્પન્ન થયાં. તેમાં શ્રી દીપચંદભાઈ અનેકવિધ મુશ્કેલીએમાં અભ્યાસ કરી આગળ વધ્યા, બી. એસસી. થયા અને લંડન જઈ ખાર
૨૨
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૮
શ્રી જિનભક્તિ-કાતર એટ-લે થઈ આવ્યા. ત્યારબાદ મુંબઈ આવી અનેક કંપનીઓના સલાહકાર બન્યા, પરંતુ તેમનું અંતર જમીનના કય-વિકય તરફ ઢળ્યું અને છેવટે એમાં જ પૂરેપૂરે રસ લેતા થયા.
આ પ્રારંભિક કેટલીક મુશ્કેલીઓ વેઠ્યા પછી તેમને આ ધંધાએ યારી આપી અને છેવટે તેમને માટે ધનના ભંડાર ખુલ્લા મૂકી દીધા. * શ્રી દીપચંદભાઈ ભાવનાશીલ પુરુષ હતા અને પ્રારંભથી જ દાન-દયા-પરોપકારની પ્રવૃત્તિઓમાં રસ લેતા હતા. તેમાં સાધન-સંપત્તિ વધવા પામી, એટલે તેમની આ પ્રવૃત્તિઓ ખૂબ વિકાસ પામી અને જીવનની સુધારણ કરનાર દરેક ક્ષેત્રને તેમને દાનપ્રવાહ પલ્લવિત કરવા લાગે.
આપણે ત્યાં પરોપકારી પુરુષ તરીકે શ્રીજગડૂશાહ તથા ખેમા દેદરાણું વગેરેનાં નામે પ્રસિદ્ધ છે, પરંતુ શ્રી દીપચંદભાઈની પોપકારી પ્રવૃત્તિઓ તેમનાથી પણ ઘણી આગળ વધી ગઈ છે અને આજે તેઓ એક પ્રાતઃસ્મરણીય પુરુષ - બની ગયા છે. જૈન ઉપરાંત જૈનેતર સમાજ પણ તેમના દાનથી પ્રભાવિત છે અને ભારત ઉપરાંત દરિયા પારના લેકે પણ તેમને ખૂબ માનભેર યાદ કરે છે.
શ્રી જૈન વેતામ્બર કોન્ફરન્સના તેઓ પ્રમુખ છે અને સમાજ-કલ્યાણની અનેક પ્રવૃત્તિઓમાં એક યા બીજી રીતે જેવયેલા છે. તેઓ વિપુલ ધન ઉપરાંત તન અને મનથી પણ સમસ્ત માનવસમાજની ખૂબ ઉમદા સેવા કરે છે.
શ્રી દીપચંદભાઈને થોડા વખત પહેલાં એમ લાગ્યું કે
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૯
પડધરીમાં પ્રતિષ્ઠા-મહેસવા મારા ગામમાં જિનમંદિર નથી, એ મોટી બેટ છે. જે ગામની વચ્ચે જિનમંદિર ઝળહળતું હોય તે લેકેને ધર્મ અને અધ્યાત્મને સંદેશ મળી શકે તથા પોતાના જીવનવ્યાપી સર્વ કર્તવ્યોનો સ્પષ્ટ બંધ પણ થઈ શકે, એટલે મારે કંઈ પણ સમય ગુમાવ્યા વિના એક સુંદર જિનમંદિર નિર્માણ કરવું. જ્યાં હામ, દામ અને કામ હોય ત્યાં કાર્યસિદ્ધિ થતાં વાર લાગતી નથી, એટલે જે જોતામાં જિનમંદિર ખડું થઈ ગયું અને તેની મનહર આકૃતિ પડધરીના લોકોનું આકર્ષણ કરવા લાગી.
શ્રી દીપચંદભાઈ પિતાના કુટુંબીજને સાથે લંડનમાં આરામ લેતા હતા, ત્યારે તેમના સ્મૃતિપટ પર પડધરીનું જિનમંદિર તરવા લાગ્યું અને તેની પ્રતિષ્ઠા સંબંધમાં વિચારો આવવા લાગ્યા. “આ પ્રતિષ્ઠા અતિ ભવ્ય થવી જોઈએ. તે માટે દ્રવ્યના આંકડા માંડવાની જરૂર નથી અને તેમને તે. જ વખતે કેટલાક વિચારો કુરી આવ્યા. તેમણે આ વિચારની પિતાના ધર્મપત્ની શ્રીમતી ફિમણી બહેન તથા પુત્રરત્ન શ્રી રશ્મિકાંતભાઈ તથા શ્રી હસમુખભાઈ સાથે ચર્ચા-વિચારણા કરી અને તે બધાએ તેમાં પૂરેપૂરી સંમતિ આપી.
જિનમૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા કરવા માટે સુયોગ્ય આચાર્ય જોઈએ, એટલે શ્રી ભક્તિસૂરિ સંપ્રદાયના પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયવિનયસૂરિજીને વિનંતિ કરવામાં આવી અને તેમણે કૃપાવંત થઈને એ વિનંતિને સ્વીકાર કર્યો.
આ પ્રતિષ્ઠા શુભ દિને અને શુભ મુહૂર્ત થવી જોઈએ, એટલે તે માટે વિ. સં. ૨૦૩૮ના માહ સુદિ ૧૦, બુધવાર
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૦
શ્રી જિનભક્તિ-કપતરુ તા. ૩-૨-૮૨ને દિવસ પસંદ કરવામાં આવ્યું અને તેને લગતે મહત્સવ માહ સુદ ૩ ગુરુવાર તા. ૨૮-૨-૮૨થી ઉજવવાને નિર્ણય લેવામાં આવ્યું.
પ્રસંગ ઘણે મેટો હતો, એટલે તૈયારીઓ સારા પ્રમાણમાં કરવાની હતી. તે માટે શ્રી ગાર્ડીજી, તેમના કુટુંબીજને તથા તેમના ખાસ મિત્રો કામે લાગી ગયા અને રાત્રિ-દિવસ જોયા વિના દરેકે દરેક વિગતેનો બારીક અભ્યાસ કરી એક પછી એક ગોઠવણ કરવા લાગ્યા. - અત્યારની સામાન્ય પ્રથા એ છે અષ્ટાબ્લિકા-મહત્સવ સાથેને પ્રતિષ્ઠા–મહત્સવ હોય તે તે માટે મેટા કદની આર્ટ પેપરની સુંદર આમંત્રણ પત્રિકાઓ કાઢવામાં આવે અને તે મંદિરે તથા ઉપાશ્રયમાં ચેડવામાં આવે તથા જુદા જુદા સંઘે પર મેકલવામાં આવે. પરંતુ ગાડજીએ તે સંબંધી ઊંડે વિચાર કર્યા બાદ આમંત્રણ પત્રિકા છાપવાને વિચાર માંડી વાળ્યો અને મંદિરમાં બેઠક યોજી શ્રીસંઘને રૂબરૂ આમંત્રણ આપ્યું તથા રાજકોટ, જામનગર જીલ્લા, મોરબી, વાંકાનેર, મૂળી, વગેરે સ્થળોએ ફરીને રૂબરૂ આમંત્રણે આપ્યાં. મુંબઈમાંના પિતાના વિશાલ ચાહકવર્ગને પણ આ જ રીતે આમંત્રવામાં આવ્યા. કાગળના ઘડા કરતાં અંતરના અશ્વો વધારે ઝડપથી દડે છે અને તે વધારે સારું પરિણામ લાવે છે, એ કહેવાની જરૂર છે ખરી?
“પતાને હાર્દિક આમંત્રણને માન આપી હજારે લેકે આ મહત્સવમાં ભાગ લેશે.” એની ગાડીને ખાતરી હતી, એટલે તેમને માટે જમવા તથા ઉતારા વગેરેની પૂરી
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌરાષ્ટ્ર-પડધરી જિનાલયના
મૂલનાયક શ્રી વિમલનાથ ભગવાન
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌરાષ્ટ્ર-પડધરી–પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ માનવમહેરામણથી ઉભરાતા વરઘેડાનું ભવ્ય દૃશ્ય
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
પડધરીમાં પ્રતિષ્ઠા-મહત્સવ
૩૪૧ સગવડ કરવાની હતી. પ્રથમ દષ્ટિએ તે પડધરી જેવા નાના ગામમાં આ બધું શકય જ ન હતું, પરંતુ ગાડીજી ધીર-ગંભીર હતા અને ગમે તેવી વિકટ સમસ્યાનો ઉકેલ તેઓ આંખના પલકારમાં લાવી શકે તેવી કુશાગ્ર બુદ્ધિ ધરાવતા હતા, એટલે આ બધું શકય બન્યું.
તેઓ લોકેને જમાડવાનું દિલેરી દિલ ધરાવે છે, એ વાત તે હવે ખૂબ જાણીતી થઈ ચૂકી છે, એટલે સહુ પ્રથમ તેમણે જમણવાર માટે કેવી વ્યવસ્થા કરી, તે તરફ નજર નાખી લઈએ.
- પડધરીમાં દરબારગઢ નામે એક વિશાલ જગા છે, પણ તે ૧૦૦ વર્ષથી પડતર હેઈ ઝાડી-ઝાંખરાવાળી તથા ઊંચી-નીચી બની ગયેલી છે. ગાડીજીએ તેને ભારે ખર્ચ સાફસુફ કરાવી વિશાલ મેદાનરૂપ બનાવી અને તેના ૧ લાખ વારમાં ભેજન માટેના મંડપ બાંધી દીધા. તેમની ઈચ્છા સહુ કોઈને ટેબલ-ખુરશી પર બેસાડી સ્ટેનલેસ સ્ટીલનાં વાસણોમાં જમાડવાની હતી, એટલે ૧૫૦૦૦ . માણસે માટે તે જાતની સગવડ ઊભી કરવામાં આવી. આટલા માણસેને પાણી પૂરું કેમ પાડવું? એ પણ પ્રશ્ન જ હતું, એટલે બાજુમાં વહેતી ડેડી નદીમાંથી ખાસ પાઈપ લાઈન લેવામાં આવી.
પંદર હજાર માણસે સવાર-સાંજ મિષ્ટ ભેજન જમી શકે ને બે વખત ચાહપાણી વાપરી શકે તે માટે ૪૦૦ રસેઈયાની તથા ૬૦૦ પીરસનાર સ્વયંસેવકેની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી. તે માટે કેવડે કોઠાર રાખ પડે હશે અને
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ
તેમાંની વસ્તુ બરાબર જળવાઈ રહે તે માટે કેટલા માણસની ક્યા પ્રકારની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હશે, તેની કલ્પના વાચકોએ પેાતે જ કરી લેવી.
ઉત્સવના પ્રારભથી અંત સુધી એટલે આઠ દિવસ સુધી ગમે તે મનુષ્ય ત્યાં પધારીને જમી શકે એવી વ્યવસ્થા હતી. વળી નજીકમાંથી મેટર રસ્તે પસાર થનારને પણ ભાતું આપવાના પ્રમધ હતેા. રાજની ત્રણથી ચાર ગુણી ખાંડ ચાહુ–પાણીમાં વપરાતી હતી, તે પરથી તેને લાભ લેનારની સખ્યાને! અ'દાજ આવી શકશે.
પ્રતિષ્ઠા–મહાત્સવ વખતે સામાન્ય રીતે જુદા જુદા ગૃહસ્થા તરફથી નાકારશી કરવામાં આવે છે, પણ આ તા આઠેય દિવસ એક જ ગૃહસ્થ તરફથી જમણના પ્રમધ હતા અને તે જમવાની ઉત્તમ ગેડવણ સાથે. આ સમૂહજમણેામાં પડધરીના ઘણા લેકે ભાગ લેતા હતા અને આજુબાજુના ગામામાંથી પણ લાકે સારી સખ્યામાં આવતા હતા, તેથી તે તેમની સંખ્યા ૧૫૦૦૦ સુધી પહોંચી હતી. છેલ્લા દિવસે એ સખ્યા ૩૦ થી ૩૫ હજારની હાવાને અંદાજ છે. મહાત્સવના દિવસે દરમિયાન પડધરીનાં નાનાં મેટાં તમામ હિંદુમ।િ તથા મસ્જીદ પર પણ વીજળીની રાશની કરવામાં આવી હતી, જેથી ગામલાકે સમજી શકે કે આ ગામમાં શ્રીજિનભગવતની પ્રતિષ્ઠા થઇ રહી છે.
પરંતુ આ વાત આટલેથી પૂરી થતી નથી. ગાડી જીએ મુંગા પશુ–પ્રાણી પ્રત્યેનું પાતાનું કર્તવ્ય વિચારીને ૫૦ માણસાને નીચેનાં પાંચ કાર્યો માટે રેકી દીધા :
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
*૩૪૩
(૧) ગાયા, ભેસા, ઘેટાં, બકરાં, આદિ તમામ પશુઓને ઘાસ ખવરાવવુ. (૨) કૂતરાઓને રોટલા નાખવા. (૩) કીડીએ માટે કીડિયારાં પૂરવાં (૪) માછલાંઓને લેાટની ગેાળીઓ ખવરાવવી. (૫) પક્ષીઓને ચણુ નાખવી.
જીવા પ્રત્યે આ પ્રકારના આટલે પ્રેમ વ્યક્ત કર્યાના
પડધરીમાં પ્રતિષ્ઠા-મહેાત્સવ
ીજા દાખલા મળવા મુશ્કેલ છે. આ સત્કૃત્યુ પર સાનેરી કલગી તે ત્યારે ચડી કે જ્યારે પ્રતિષ્ઠાના ત્રણ દિવસ સુધી કૃતરા વગેરેને પણ લાડવા અને ગાંઠિયા ખવડાવવામાં આવ્યા. અહી એ વાત પણ જણાવી દઈએ કે આ પ્રતિષ્ઠામહાત્સના પ્રમ ́ધ કરવા માટે એક ખાસ સમિતિ નીમવામાં આવી હતી. તેમાં જૈનેા ઉપરાંત જુદા જુદા દરેક વના, તેમજ મુસલમાનેાના પ્રતિનિધિઓ પણ લેવામાં આવ્યા હતા ! સૈદ્ધાંતિક દૃષ્ટિએ તે કઈ મુસલમાન આમાં સંમત ન થાય, પણ ગાડી જીએ અત્યાર સુધીમાં પડધરીના તમામ લોકોને પ્રેમથી સત્કાર્યાં હતા અને તેમના માટે તેઓ કઈ ને કઈ કરી છૂટયા હતા, એટલે આ શકય બન્યું હતુ.
ઉતારા માટે પડધરીમાં ૬૫ જેટલાં સ્થાનેા નક્કી કરવામાં આવ્યાં હતાં અને તે દરેકને ટેલીકેાન આપવામાં આવ્યા હતા. વળી ત્યાં ૩ થી ૪ સ્વયંસેવકો કાયમ રહે એવી વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી, એટલે કેઈ પણ મહેમાનને કશી તકલીફ પડે નહિ. ધેામી—હજામની પણ ત્યાં પૂરતી વ્યવસ્થા હતી.
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ રાત્રે વિશાલ મ`ડપમાં ભાવનાના કાર્યક્રમ થતુ, તેમાં જાણીતા સંગીતકારો ભાગ લેતા, એટલે બ્રેાતાઓના સમુહુ ઉછળતા. આજીમાજીના ઘણા ગામેાના લોકો આ ભાવનામાં ઉત્સાહથી ભાગ લેતા અને ભાવનામય ભક્તિ ગીતા સાંભળીને પેાતાના જીવનને કૃતકૃત્ય લેખતા. સહુના મનમાં એક જ છાપ હતી કે ગાડી જી સામાન્ય મનુષ્ય નહિ, પણ દૈવી પુરુષ છે, એટલે પડધરીમાં આ બધુ શકય બન્યું છે.
નૂતન જિનમ'માં તેરમા શ્રી વિમલનાથ ભગવાનની મૂલનાયક તરીકે પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી અને તેની સાથે ખીજી એ ભવ્ય મૂર્તિઓ પણ બેસાડવામાં આવી. ત્યાંથી થડે દૂર નવી દહેરીમાં ઘંટાકણ વીરની પ્રતિષ્ઠા પણુ કરવામાં આવી. આ વખતે માનવમહેરામણ હેલે ચડયા હતા અને તેના મુખમાંથી જૈન ધર્મની વાહ વાહુના ઉદ્ગારા નીકળી રહ્યા હતા. જ્યારે તેમણે સાંભળ્યું-નજરે જોયુ કે પ્રતિષ્ઠિત મૂર્તિમાંથી અમી ઝરી રહ્યાં છે, ત્યારે તેમના હના પાર રહ્યો નહિ. એ જ રાત્રે આખા પડધરી ગામમાં કેશરનાં છાંટણાં થયાં, તેણે એ વાત જડબેસલાક બનાવી દીધી કે નક્કી આ અપૂર્વ મહાત્સવમાં દેવાની સહાય છે.
છેલ્લા દિવસે શ્રી ગાડીજીને સત્કારવા સરઘસ નીકળ્યુ, તેમાં ૨૫૦૦૦ માણસોએ ખૂબજ ઉત્સાહથી ભાગ લીધા હતા. એ વખતે સહુના મુખમાંથી એક જ ઉદ્દગાર નીકળતા હતા કે ધન્ય સવરાજ ગાડી ! ધન્ય કપૂર બહેન ! ધન્ય દીપચંદભાઈ ! તમે યુગયુગ જીવા તે માનવજાતિનુ કલ્યાણ કરી.
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ અમૃત મહોત્સવ ગ્રંથમાલા-પ્રકાશિત 1 મહામાભાવિક ઉવસગ્ગહરં સ્તોત્ર સામે રૂપિયા જૈનમંત્રવાદની જયગાથા (આવૃત્તિ ત્રીજી) 20-00 2 મંત્રદિવાકર ( , ) 25-00 3 ૩ષ્કાર–ઉપાસના 12-50 4 હીકાર–ઉપાસના ( 5 ) 12-50 5 જૈન ચરિત્રકથામાલા (પહેલી શ્રેણી) 1250 6 શ્રીજિનભક્તિ-ક૯૫તરુ 15-00 પંડિતશ્રીનાં હાલ મળી શકતાં પુસ્તક 1 નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ (આવૃત્તિ એથી) 12-50 2 શ્રી ઋષિમંડલ-આરાધના (આવૃત્તિ બીજી) ૧ર-૫૦ 3 સામાયિક-વિજ્ઞાન 12-50 4 શ્રી પાર્શ્વ-પદ્માવતી આરાધના (આવૃત્તિ ત્રીજી) 12-50 5 અહંમત્રો પાસના 15-00 6 મંત્રવિજ્ઞાન (આવૃત્તિ ત્રીજી) 12-50 7 આત્મદર્શનની અમોઘ વિદ્યા 10-00 8 ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ શ્રી ધીરજલાલ શાહ 15-20 નરેન્દ્ર પ્રકાશન લધાભાઈ ગણપત બીડીંગ, 113 કેશવજી નાયક રોડ, (ચીંચબંદર) મુંબઈ-૪૦૦ 009 આવરણ * દીપ પ્રિન્ટરી * અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧