Book Title: Apbhramsa Bharti 2007 19
Author(s): Kamalchand Sogani, Gyanchandra Khinduka
Publisher: Apbhramsa Sahitya Academy
Catalog link: https://jainqq.org/explore/521862/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI zodha-patrikA akTUbara, 2007-2008 19 saapt triishrii bhiir`ii jainavidyA saMsthAna zrI mahAvIrajI apabhraMza sAhitya akAdamI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI rAjasthAna Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI vArSika zodha-patrikA akTUbara, 2007-2008 sampAdaka DaoN. kamalacanda sogANI zrI jJAnacandra khindUkA sampAdaka maNDala zrI navInakumAra baja zrI mahendrakumAra pATanI zrI azoka jaina zrI nagendra jaina DaoN. jinezvaradAsa jaina DaoN. premacanda rA~vakA DaoN. anila jaina sahAyaka sampAdaka suzrI prIti jaina prabandha sampAdaka zrI prakAzacandra jaina maMtrI, prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI (rAjasthAna) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArSika mUlya 30.00 ru. sAmAnyataH 60.00 ru. pustakAlaya hetu mudraka jayapura priNTarsa prA. li. ema. AI. roDa jayapura-302001 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra.saM. viSaya 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. viSaya-sUcI prakAzakIya sampAdakIya apabhraMza sAhitya : eka dRSTi 'paumacariu' meM kAvya saundaryasRSTi: kavi - dRSTi evaM prayoga kavi svayambhUkRta paumacariu meM stuti kAvya sohai halaharajatthahiM apabhraMza sAhitya ke kavi svayaMbhU aura puSpadanta kusumiyaphaliyaiM NaMdaNavaNAI sAdhAraNa siddhasenasUri-racita vilAsavaI-kahA : jahiM pikkasAlichetteM ghaNeNa siddhoM aura nAthoM ke sAhitya ke sAmAjika sandarbha paM. jogadevakRta zrI munisuvratAnuprekSA suppaya dohA 'paumacariu' meM saMjJA zabdoM ke prayukta paryAyavAcI zabda lekhaka kA nAma DaoN. zailendrakumAra tripAThI DaoN. madhubAlA nayAla DaoN. umA bhaTTa mahAkavi puSpadanta zrI anilakumAra siMha 'seMgara ' mahAkavi puSpadanta zrI vedaprakAza garga mahAkavi bhAsakRta 'avimArakam ' DaoN. (zrImatI) kauzalyA cauhAna meM prayukta prAkRta ke avyaya mahAkavi puSpadanta zrI rAmamUrti tripAThI zrImatI sImA DhIMgarA paNDita jogadeva saMpA-anu. - AcArya suprabha saMpA - anu. - pR.saM. (v) (vii) 1 7 23 32 33 38 39 42 43 51 63 zrImatI zakuntalA jaina 70 suzrI prIti jaina 103 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI (zodha-patrikA) 3. sUcanAe~ patrikA sAmAnyataH varSa meM eka bAra, mahAvIra nirvANa divasa para prakAzita hogii| patrikA meM zodha-khoja, adhyayana-anusandhAna sambandhI maulika aprakAzita racanAoM ko hI sthAna milegaa| racanAe~ jisa rUpa meM prApta hoMgI unheM prAyaH usI rUpa meM prakAzita kiyA jaaegaa| svabhAvata: tathyoM kI prAmANikatA Adi kA uttaradAyitva racanAkAra kA hogaa| yaha Avazyaka nahIM ki prakAzaka, sampAdaka lekhakoM ke abhimata se sahamata hoN| racanAe~ kAgaja ke eka ora kama se kama 3 seNTImITara kA hAziyA chor3akara suvAcya akSaroM meM likhI athavA TAipa kI huI honI caahie| asvIkRta/aprakAzita racanAe~ lauTAI nahIM jaayeNgii| racanAe~ bhejane evaM anya prakAra ke patra-vyavahAra ke lie patA - 4. 6. 7. sampAdaka apabhraMza bhAratI apabhraMza sAhitya akAdamI digambara jaina nasiyA~ bhaTTArakajI savAI rAmasiMha roDa jayapura - 302 004 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya prAcIna bhAratIya bhASAoM evaM sAhitya meM ruci rakhanevAle adhyetAoM ke lie 'apabhraMza bhAratI' patrikA kA unnIsavA~ aMka prastuta karate hue prasannatA hai| 'apabhraMza bhASA' apane mUlarUpa meM janabhASA thI, kAlAntara meM usake sAhityika svarUpa kA vikAsa huaa| isa prakAra yaha janabhASA aura sAhityika bhASA ina donoM rUpoM meM sAmane aaii| apabhraMza bhASA ko sAhityika abhivyakti ke sakSama mAdhyama banane kA gaurava vikrama kI chaThI zatAbdI meM prApta huaa| sAhityarUpoM kI vividhatA aura varNita viSaya-vastu kI dRSTi se apabhraMza sAhitya bar3A hI samRddha aura manohArI hai| ___apabhraMza bhASA ke pracAra-prasAra evaM adhyayana-adhyApana ke lie digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI dvArA 'jainavidyA saMsthAna' ke antargata san 1988 meM jayapura meM 'apabhraMza sAhitya akAdamI' kI sthApanA kI gii| akAdamI dvArA apabhraMza bhASA ke adhyayana ke lie patrAcAra ke mAdhyama se 'apabhraMza sarTiphikeTa pAThyakrama' tathA 'apabhraMza DiplomA pAThyakrama' saMcAlita haiM jo rAjasthAna vizvavidyAlaya se mAnyatA prApta haiN| isake sucAru adhyayana va adhyApana ke lie hindI va aMgrejI bhASA meM nimnAMkita pustakeM prakAzita haiM - 'apabhraMza racanA saurabha', 'apabhraMza kAvya saurabha', 'apabhraMza abhyAsa saurabha', 'apabhraMza : eka paricaya', 'praur3ha apabhraMza racanA saurabha bhAga-1' 'praur3ha prAkRtaapabhraMza racanA saurabha, bhAga-2', 'apabhraMza grAmara eNDa kampojizana (aMgrejI)', 'apabhraMza eksarasAija buka (aMgrejI)', 'apabhraMza pANDulipi cayanikA' aadi| apabhraMza bhASA ke adhyayana va lekhana ke protsAhana hetu akAdamI dvArA 'svayaMbhU puraskAra' pradAna kiyA jAtA hai| isake pracAra-prasAra hetu yaha zodha-patrikA 'apabhraMza bhAratI' prakAzita kI jAtI hai| __ jina vidvAna lekhakoM ke lekhoM dvArA patrikA ke isa aMka kA kalevara nirmita huA unake prati AbhArI haiN| __patrikA ke sampAdaka, sahayogI sampAdaka evaM sampAdaka maNDala dhanyavAdArha haiN| mudraNa ke lie jayapura priNTarsa prAiveTa limiTeDa, jayapura bhI dhanyavAdAha haiN| narezakumAra seThI prakAzacandra jaina maMtrI prabandhakAriNI kameTI, digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI adhyakSa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaMbhU puraskAra digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI (rAjasthAna) dvArA saMcAlita apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura dvArA apabhraMza sAhitya se sambandhita viSaya para hindI yA aMgrejI meM racita racanAoM para 'svayaMbhU puraskAra' diyA jAtA hai| isa puraskAra meM 31,001/- (ikatIsa hajAra eka rupaye) evaM prazasti-patra pradAna kiyA jAtA hai| puraskAra hetu niyamAvalI tathA Avadena-patra prApta karane ke lie akAdamI kAryAlaya, digambara jaina nasiyA~ bhaTTArakajI, savAI rAmasiMha roDa, jayapura - 4, se patra-vyavahAra kreN| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya bhASA aura sAhitya donoM kI samRddhi ke sAtha itihAsa kI eka bar3I samaya-sImA ko vibhinna rUpoM meM prabhAvita karanevAlA apabhraMza sAhitya jIvana kA sAhitya hai, isameM koI kintu-parantu nahIM hai| gulerIjI se lekara rAmasiMha tomara yA phira zambhUnAtha pANDeya taka ne apabhraMza kI jina sAhityika vizeSatAoM ko dekhA hai, vaha kama nahIM hai| hama dekhate haiM ki svayaMbhU va puSpadaMta apabhraMza ke pramukha kavi haiN| unhoMne apabhraMza ko sAhityika garimA pradAna kI hai| prasiddha Alocaka nAmavarasiMha ke zabdoM meM "svayaMbhU va puSpadaMta donoM hI kavi apabhraMza - sAhitya ke siramaura haiN| yadi svayaMbhU meM bhAvoM kA sahaja saundarya hai to puSpadaMta meM baMkima bhaMgimA hai| svayaMbhU kI bhASA meM pracchanna pravAha hai to puSpadaMta kI bhASA meM arthagaurava kI alaMkRta jhA~kI / eka sAdagI kA avatAra hai to dUsarA alaMkaraNa kA udAharaNa hai / ' DaoN. zailendrakumAra tripAThI ke zabdoM meM kahA jA sakatA hai " daraasala sAhitya kI dUsarI paraMparA kA sUtra yA bIja agara kahIM dekhanA ho to saMskRta se haTakara apabhraMza bhASA ke ina kaviyoM kI racanAoM meM dekhA jAnA cAhiye jinhoMne sAhitya ko sacamuca kUpa se bAhara lAne kI koziza kI tathA vyavahAra ke dharAtala para maulika udbhAvanA kI zakti kA bIjAropaNa sAmAnyajana meM kiyA / 'paumacariu' 'rasa- sRSTi' aura caritra - saMcaraNa meM 'viruddhoM kA sAmaJjasya' liye hai / pravRtti - nivRtti, zRMgAra-vairAgya, zrRMgAra-yuddha, kAvya-vastu abhivyaMjanA, saMgIta evaM bhASita dhvaniyoM kA camatkAra 'kavvuppala' (kAvya-utpala) meM kyA kucha nahIM hai jise kavi - lekhanI nena sa~vArA ho| phira bhI, kAvya meM sarala mAnasa kI hI abhivyakti huI hai| prasaMga prema kA ho yA yuddha kA, abhivyaktigata sahajatA sarvatra vidyamAna hai| yaha ekadama navIna prANaspandI kAvya hai| kAvyAtmakatA kI dRSTi se stutiparaka prasaMga svayaMbhU kI kAvyakalA kA zreSTha udAharaNa kahe jA sakate haiN| svayaMbhU kI stutiyoM meM layAtmakatA kA nirvAha hai| sabhI stutiyA~ geya haiN| inakI stutiyoM meM alaMkAroM kA pracura prayoga kiyA gayA hai| anuprAsa, upamA, rUpaka, yamaka, zleSa kA adhika prayoga milatA hai| stutiyoM meM bhinna-bhinna chandoM kA prayoga kiyA gayA hai jo apabhraMza kAvya kI eka pramukha vizeSatA hai| samAsa - bahula zailI kA prayoga bhI kahIM-kahIM stutiyoM meM kiyA gayA hai| jahA~ yamaka va zleSa kA sAtha-sAtha prayoga hai vahA~ zailI kliSTa hai; anyathA sarala sahaja zailI kA prayoga stutiyoM meM kiyA gayA hai| vilAsavaI - kahA apabhraMza kI premakAvya-paramparA ke anurUpa likhI gaI eka racanA hai jo viSaya-vastu, zailI evaM prabaMdha racanA kI dRSTi se premAkhyAnaka kAvya-paramparA kI eka kar3I vizeSa hai| (vii) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya meM zabda - vinyAsa sundara rUpa meM hai aura bhASA prAMjala evaM suSTha hai| usameM sUktiyoM, kahAvatoM evaM muhAvaroM kA sundara prayoga huA hai, jinase bhASA aura bhAvoM meM sajIvatA A gaI hai| yaha racanA kAvya-kalA kI dRSTi se apabhraMza ke premAkhyAnaka kAvyoM meM utkRSTa hai aura kathAnaka rUr3hiyoM ke adhyayana kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa hai| bhAva, bhASA evaM zailI kI dRSTi se yaha atyanta sampanna tathA prasAda guNa se yukta kAvya hai / yadyapi prAyaH sabhI rasoM kI saMyojanA isa kAvya meM huI hai kintu mukhyarUpa se vipralaMbha zrRMgAra kA prAdhAnya hai| kAvya- kathA kI vizeSatAoM ko dekhate hue yaha nissaMdeha kahA jA sakatA hai ki vAstava meM yaha kavi apanI isa sundara kRti ke dvArA amara ho gayA / kisI bhI bhASA kI abhivRddhi meM zabdoM ke paryAyavAcI kA bahuta mahattva hotA hai| vastutaH ve zabda bhASA ke vipula vaibhava ko prakaTa karate haiN| eka hI artha ke vAcaka aneka zabda, jinakA samAna bhAva ho, paryAyavAcI zabda kahalAte haiN| mahAkavi svayaMbhU dvArA racita mahAkAvya 'paumacariu' rAmakathAtmaka kAvya hai| isameM saMjJA zabdoM ke prayukta paryAyavAcI zabdoM se kavi kI bhASA-saMpadA kA patA calatA hai| caryApadoM ke antargata samakAlIna samAja kI sthiti, usake sadasyoM kI manovRtti, rahana-sahana, prathAoM tathA manoraMjana ke sAdhanoM ke bAre meM bhI saMketa milate haiN| saMskRta ke mahAkavi bhAsa kI racanA 'avimArakam' meM prAkRta bhASA ke avyayoM kA bharapUra prayoga kiyA gayA hai| apabhraMza sAhitya akAdamI dvArA apabhraMza bhASA ke pracAra-prasAra ke lie zodhapatrikA 'apabhraMza bhAratI' prakAzita kI jAtI hai; apabhraMza bhASA ke adhyayana-adhyApana ko sugama banAne ke lie apabhraMza vyAkaraNa kI pustakeM prakAzita haiM; apabhraMza se sambandhita zodha-khoja va lekhana ke protsAhana ke lie 'svayaMbhU puraskAra' pradAna kiyA jAtA hai, inake sAtha hI apabhraMza bhASA kI pANDulipiyoM kA sampAdana- anuvAda karavAnA aura unakA prakAzana karAnA bhI akAdamI kI eka pramukha yojanA hai| pichale aMkoM meM laghu-racanAoM va kAvyAMzoM kA prakAzana kiyA jA rahA hai, usI krama meM isa aMka meM 'muNisuvratAnuprekSA' tathA 'suppaya dohA' ina do laghu racanAoM kA hindI arthasahita prakAzana kiyA jA rahA hai| 'munisuvratAnuprekSA' ke racanAkAra haiM paNDita jogadeva, isakA sampAdana tathA hindI - artha kiyA hai zrImatI zakuntalA jaina ne / suzrI prIti jaina dvArA sampAdita va hindI - artha yukta 'suppaya dohA' ke racanAkAra haiM AcArya suprabha / hama inake AbhArI haiN| jina vidvAn lekhakoM ne apane lekha bhejakara isa aMka ke prakAzana meM sahayoga pradAna kiyA unake prati AbhArI haiN| saMsthAna samiti, sampAdaka maNDala evaM sahayogI sampAdaka va kAryakartAoM ke bhI AbhArI haiN| mudraNa ke lie jayapura prinTarsa prAiveTa limiTeDa, jayapura dhanyavAdAha hai| (viii) - DaoN. kamalacanda sogANI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 akTUbara 2007-2008 apabhraMza sAhitya : eka dRSTi __- DaoN. zailendrakumAra tripAThI hindI sAhitya ke itihAsakAroM kA mAnanA hai ki AdikAla meM kucha racanAe~ aisI haiM jinheM apabhraMza-kAvya nAma diyA gyaa| apabhraMza kI ina racanAoM meM saba prakAra kI pravRttiyA~ haiN| koI vizeSa pravRtti vyApaka nahIM hai| AcArya hajArIprasAda dvivedI ne 'hindI sAhitya kA AdikAla' nAmaka apane graMtha meM eka jagaha likhA hai - "bArahavIM zatAbdI taka nizcita rUpa se apabhraMza bhASA hI purAnI hindI ke rUpa meM calatI thI, yadyapi usameM naye tatsama zabdoM kA Agamana zurU ho gayA thaa| gadya aura bolacAla kI bhASA meM tatsama zabda mUla rUpa meM rakhe jAte the, para padya likhate samaya unheM tadbhava banAne kA prayatna kiyA jAtA thaa|"2 saca to yaha hai ki apabhraMza kA sahI svarUpa lokabhASA kA thA yA dezabhASA kA, ise itihAsakAroM ke jimme agara chor3a diyA jAya to sAmAnya pAThaka kA kucha ahita nahIM hone vaalaa| AcArya hajArIprasAda dvivedI jaisA adhikArI adhyetA bhI yaha bAta adhikAra ke sAtha nahIM kahatA ki dezI bhASA aura apabhraMza meM kyA sambandha thA yA apabhraMza vizuddha lokabhASA ke rUpa meM hamAre sAmane hai| hindI jAti kA sAhitya likhate hue DaoN. rAmavilAsa zarmA ne 'dezIbhASA aura apabhraMza' zIrSaka se isa viSaya para vistAra se likhA hai| yadyapi isako bhI sarvathA nirvivAda nahIM mAnA jA sktaa| candradhara zarmA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 gulerI ne to jora dekara kahA thA ki agara sAhitya ke rUpa meM prayukta apabhraMza bhASA ko koI hindI nahIM mAnatA to brajabhASA ko bhI hindI nahIM mAnanA cAhie tathA tulasIdAsa kI uktiyoM ko bhI hindI nahIM kahanA caahie| 'hindI sAhitya : udbhava aura vikAsa' nAmaka pustaka meM hajArIprasAdajI kA apabhraMza viSayaka vivecana bhI dekhA jA sakatA hai| racanAtmaka dRSTi se (sAhityika aura aitihAsika) uttarakAlika apabhraMza ko hindI ke sAhitya se jor3akara dekhA jA sakatA hai| hajArIprasAdajI kA mAnanA hai - "jahA~ taka paramparA kA prazna hai, nissandeha hindI kA paravartI sAhitya apabhraMza sAhitya se kramazaH vikasita huA hai|" lekina eka prazna yahA~ para punaH uTha khar3A hotA hai ki apabhraMza sAhitya apane pUrvakAlika rUpa meM kisa taraha se pracalita thA kyoMki 'hindI sAhitya ke atIta' meM AcArya vizvanAtha prasAda mizra kA mAnanA hai - "itihAsa kI dRSTi se apabhraMza vAGmaya kA pRthak hI vivecana karane kI AvazyakatA hai| prAkRta sAhitya kI bhAMti apabhraMza sAhitya bhI kaI dRSTiyoM se hindIsAhitya se pRthak hai| usakA vicAra saMskRta-prAkRta ke sAhityoM kI bhA~ti pUrva pIThikA ke rUpa meM hI honA ucita hai|....vh svayaM saMskRta-sAhitya se bhale prabhAvita ho, para usane paravartI hindI sAhitya ko prabhAvita nahIM kiyaa| jo kahate haiM ki tulasIdAsa ne svayaMbhU kA anudhAvana kiyA hai ve svayaM bhrama meM haiM aura dUsaroM ko bhrama meM DAlanA cAhate AcArya mizra kI ina paMktiyoM meM hajArIprasAdajI evaM rAhulajI se spaSTa asahamati dikhAI de rahI hai| apekSAkRta naye AcAryoM (yathA zivaprasAdasiMhajI, nAmavarasiMhajI) ne bhI apanI mahatvAkAMkSI kRtiyoM meM ise sAmane rakhakara kisI eka niSkarSa taka nahIM phuNcaayaa| itihAsa kI apanI bAdhyatAe~ hotI haiN| sarjaka jaba usameM se kucha-kucha nikAlanA cAhatA hai taba use kucha kA kucha banAnA hotA hai| use bhaviSya kI cintA hotI hai para isa kucha kA kucha karane se Asanna khatare bhI bhaviSya ko hI uThAne par3ate haiN| DaoN. gopAla rAya jaba yaha kahate haiM ki - "Aja apabhraMza kA jo bhI sAhitya mudrita rUpa meM upalabdha hai vaha devanAgarI lipi meM hai| Adhunika devanAgarI lipi kA svarUpa bhI dasavIM-gyArahavIM zatAbdI meM nirmita huA aura apabhraMza sAhitya kA kAphI bar3A hissA usake pUrva kA hai| ataH devanAgarI lipi meM upalabdha apabhraMza sAhitya apabhraMza kI dhvaniyoM kA ThIka-ThIka pratinidhitva karatA hai, yaha pUrNa vizvAsa ke sAtha nahIM kahA jA sktaa|'4 to phira aura kyA kahA jaay| gopAlarAya ne apabhraMza ke nAmakaraNa kA eka nayA AdhAra talAzane kI koziza bhI kI hai| ina zabdoM meM ve yahI kahane kI koziza karate haiM - Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 "hindustAna kI bhASA ke lie 'jabAne hiMda' nAma to arabI meM dasavIM zatAbdI ke pUrva hI pracalita thA para usase saMbhavataH hindustAna kI sabhI bhASAoM kA bodha / thaa| uttara bhArata kI bhASAoM ke lie 'hiMdavI' nAma kA prayoga musalamAnoM dvArA hI terahavIM zatAbdI meM milane lagatA hai| auphI aura amIra khusaro ne 'hindavI', 'hindI' nAmoM kA prayoga uttara bhArata kI bhASAoM ke lie kiyA hai| usa samaya uttara bhArata meM sAhityika bhASA ke rUpa meM apabhraMza kA hI pracalana thaa| ataH 'hindavI' apabhraMza kA bhI dyotaka ho jAtI hai| yadi yaha mAnA jAe ki muslima lekhakoM ne uttara bhArata meM pracalita boliyoM ke lie 'hindavI' aura 'hindI' zabdoM kA prayoga kiyA hai to hindI kSetra kI boliyoM kA sambandha anAyAsa terahavIM zatAbdI aura usake pUrva kI bhASita boliyoM se jur3a jAtA hai|'' yaha bhI eka taraha kI sambhAvanA hI hai| lekina eka bAta to taya hai ki kAvya aura zAstra donoM dRSTiyoM se sAtavIM-AThavIM meM apabhraMza kA vyavahAra ho rahA hai| daNDI kA yaha kathana isa ora saMketa karatA hai - __ AbhIrAdigiraH kaavyessvpbhrNshtyoditaaH| zAstreSu saMskRtAdanyadapabhraMza iti smRtm|| rahI bAta apabhraMza ke loka bhASA, deza bhASA, sAmanta bhASA, vIra bhASA yA grAmya bhASA kI; to bhASA jitane prakAra kI ho, apabhraMza ko sAhityika dRSTi se dekhane meM kisI bhASAvid yA sAhityavid ko koI Apatti nahIM hai| 'hindI sAhitya kA AdhA itihAsa' likhate hue (pR. 116 para) sumana rAje kA yaha kahanA samIcIna lagatA hai - "bhASAoM ko pUrvApara paramparA meM dekhane kI Adata aura pratyeka bhASA ke pRthak-pRthak sAhityetihAsoM ne cIjoM ko sahI pariprekSya meM dekhane nahIM diyaa| hama kAlAnukrama meM prabhAva kI bAta to socate haiM parantu samakAlIna samAnAntara antaHsambandhoM ko najaraandAja kara dete haiN| eka choTA-sA udAharaNa kAlidAsa se liyA jA sakatA hai| ve saMskRta ke sarvazreSTha kavi aura nATakakAra haiM, unake nATakoM meM prAkRtoM kA prayoga to hai hI 'vikramorvazIya' meM apabhraMza chandoM kA prayoga bhI prAsaMgika rUpa se huA hai| yaha bhASAoM kI Antarika saMcaraNazIlatA hai|" yaha Antarika saMcaraNazIlatA hI hRdayapakSa kI thAtI hai jo vaimatya ke ghere ko tor3akara eka rAha banAtI hai jisa para calane ke lie vaha sarjaka bhI Atura rahatA hai jo ise paravartI yA pUrvavartI se jor3akara nahIM dekhanA caahtaa| yaha Antarika saMcaraNazIlatA hI hai jo 'vasudhaiva kuTumbakam' kI raTa lagAtI rahI hai| DaoN. bhavAnIdatta upretI kA mAnanA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 "11vIM zatAbdI meM nemi sAdhu ne apabhraMza ke tIna bheda batAe haiM - upanAgara, AbhIra aura graamy| vaiyAkaraNoM ne inhIM tIna bhedoM ko, nAgara, upanAgara aura brAcaDa nAma diyaa| 17vIM zatAbdI meM mArkaNDeya ne apabhraMza ke 27 bheda btaae| isa prakAra se vibhinna bhedoM meM vibhAjita karanA sthAnIya prabhAvoM ke kAraNa saMbhava huaa| vastutaH apabhraMza sAhitya meM eka hI pariniSThita apabhraMza kA svarUpa milatA hai| AbhIra loga rAjasthAnagujarAta Adi pradezoM meM phaile hue the aura zaurasenI prAkRta ke mela se grAmINa bolI ke rUpa meM inhIM pradezoM meM apabhraMza kA vikAsa huaa| rAjapUta zAsana ke vistAra ke sAthasAtha apabhraMza bhASA kA bhI vistAra huA aura vaha rAjabhASA tathA dezabhASA ke pada para A gii|' ___ mujhe yaha lagatA hai bhASA bhAvaekya kI vAhikA hai bhAvabheda kI nahIM, ataH dezabhASA grAmyabhASA Adi ko svIkAra karate hue bhI itihAsa para nahIM, apabhraMza ke sAhitya para pAThaka kI dRSTi rahatI hai isIlie eka tarapha vaha vidyApati kI ina paMktiyoM meM DUbatA hai - sakkaya bAnI bahuana bhaavi| pAua rasa ko mamma na pAvai / desila baanA saba jana miTThA teM taisana jaMpo avahaTThA / / to dUsarI ora use svayaMbhU kI ina paMktiyoM meM bhI kama rasa nahIM milatA - iMdeNa samappiu vAyaraNu / rasu bharaheM vAse vittharaNu / piMgaleNa chaMda patthAru / bhaMmaha~ daMDiNihi alNkaaru| bANeNa samappiu ghnnghnnu| taM akkhara Dambara ghaNaghaNau / hariseNa NipANiu nnittnnu| avarehiM mi kai hiM kittnnu|| (harivaMza purANa) kavi indra se vyAkaraNa, bharatamuni se rasa, maharSi vyAsa se vistAra kA dhairya, piMgalAcArya se chanda-kuzalatA, bhAmaha aura daNDI se alaMkAra pAne kI bAta karatA hai| itanA hI nahIM akSaroM kA samAyojana vaha bANa se, harSa se nipuNatA tathA aneka kaviyoM se kavitva kI zakti prApta karane kI bAta karatA hai| aise meM yaha kahA jAya ki kavi ko apanI pUrva paraMparA kI samRddhi kI jAnakArI pUrI taraha se hai aura AtmavizvAsa ke sAtha kucha nayA denA cAhatA hai - Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 jahA~ taka apabhraMza bhASA kA prazna hai apabhraMza bhASA-sAhitya ke eka sAdhAraNa vidyArthI kI haisiyata se merA yaha mAnanA hai ki itihAsa yA AlocanA dRSTi ke mAmale meM AcArya rAmacandra zukla ne apabhraMza ke lie jo kucha likhA thA hama abhI usI ke irda-girda parikramA kara rahe haiN| AcArya zivanAthajI ne prastuta paMktiyoM ke lekhaka se apane AvAsa para ho rahI bAtacIta meM kahA thA ki sAmagrI ko sahI pariprekSya meM dekhane va upabhoga karane kI jo kSamatA zuklajI meM thI vaha bAda ke AcAryoM meM kama dikhAyI detI hai| zuklajI ne lokabhASA, dezabhASA Adi ko apabhraMza ke pariprekSya meM jisa taraha se dekhA thA lagabhaga vahI najariyA bAda ke logoM kA pratyakSa yA parokSa rhaa| rAmavilAsajI kA mAnanA hai ki apabhraMza kI vyAkhyA karate samaya zuklajI ne yatheSTha sAvadhAnI baratI hai| aba sIdhe agara zuklajI kI paMktiyA~ dekhI jAe~ to - "apabhraMza kI yaha paramparA vikrama kI 15vIM zatAbdI ke madhya taka calatI rhii| eka hI kavi vidyApati ne do prakAra kI bhASA kA vyavahAra kiyA - purAnI apabhraMza bhASA kA aura bolacAla kI dezI bhASA kaa|......vidyaapti ne apabhraMza se bhinna, pracalita bolacAla kI bhASA ko 'dezI bhASA' kahA hai|" nizcita taura para apabhraMza ke vibhinna rUpa dekhane ko mileNge| kisI bhI sAhityika bhASA yA lokabhASA yA dezI bhASA ko hama sthira yA rUr3ha sthiti meM nahIM dekhanA caahte| hajArIprasAdajI kA mAnanA hai ki - "vastutaH chanda, kAvyarUpa, kAvyagata rUr3hiyoM aura vaktavya vastu kI dRSTi se dasavIM se caudahavIM zatAbdI taka kA lokabhASA kA sAhitya pariniSThita apabhraMza meM prApta sAhitya kA hI bar3hAva hai, yadyapi usakI bhASA ukta apabhraMza se thor3I bhinna hai| isalie dasavIM se caudahavIM zatAbdI ke upalabdha lokabhASA sAhitya ko apabhraMza se thor3I bhinna bhASA kA sAhitya kahA jA sakatA hai|"7 kahane kA tAtparya yaha hai ki bhASA aura sAhitya ke vivecana meM pUrvavartI aura paravartI AcAryoM ne koI kora-kasara nahIM rakha chodd'aa| hara sAhitya kA apanA samaya usameM pratidhvanita hotA hai| apabhraMza ke sAtha bhI aisA hI hai| gulerIjI se lekara rAmasiMha tomara yA phira zambhUnAtha pANDeya taka ne apabhraMza kI jina sAhityika vizeSatAoM ko dekhA hai vaha kama nahIM haiN| sAhityakAra yA sarjaka apanI namratA meM hI apanI viziSTatA kI pahacAna karA detA hai| karakaMDacariu meM kanakAmara ne likhA hai - vAyaraNu Na jANami jai vi chNdu| sua jalahi tarevvai~ jai vi maMdu / / jai kaha vaNa parasai laliya vaannii| jai vuhayaNa loyaho taNiya kaanni|| jai kaviyaNe sevahu mai~ Na kiiy| jai jaDayaNa saMgai maliNa kiiy|| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 yaha kitanI sahaja-sarala svAbhAvika svIkArokti hai, kanakAmara kahate haiM - na to maiM vyAkaraNa jAnatA hU~ na hI chanda kA jJAna rakhatA huuN| maiM mandamati huuN| zAstroM ke samudra ko pAra karane kI merI zakti bhI nahIM hai| kisI bhI taraha se lAlitya pUrNa vANI kI abhivyakti bhI mere dvArA nahIM ho pAtI jisake calate buddhimAna logoM ke sAmane jAne meM mujhe lajjA hotI hai| maiMne kabhI zreSTha kaviyoM kI saMgati bhI nahIM prApta kI balki jar3amati logoM kI saMgati se merI kIrti hIna banI huI hai| yaha namratA apabhraMza ke eka zreSTha sAdhaka kavi kI hai| apanI sArI sImAoM ke bAda bhI sAhitya kAla kI sImA kA atikramaNa usI taraha se karatA hai jaise manuSya apanI sImita zakti ke bAda bhI jIvana kI nirantaratA ke lie barAbara gatizIla rahatA hai| bhASA aura sAhitya donoM kI samRddhi ke sAtha itihAsa kI eka bar3I samaya-sImA ko vibhinna rUpoM meM prabhAvita karanevAlA apabhraMza sAhitya jIvana kA sAhitya hai isameM koI kintu-parantu nahIM hai| 1. hindI sAhitya kA atIta, pR. 32, lekhaka - AcArya vizvanAthaprasAda mizra, pra. - vANI prakAzana, naI dillii-2| 2. hindI sAhitya kA AdikAla, pR. 22, lekhaka - AcArya hajArIprasAda dvivedI, pra. - bihAra rASTrabhASA prissd| 3. hindI sAhitya kA atIta, purovacana, pR. 4, lekhaka - AcArya . vizvanAthaprasAda mishr| hindI bhASA kA vikAsa, pR. 102, lekhaka - gopaalraay| 5. vahI. pR. 101 / 6. hindI bhASA aura lipi kA vikAsa evaM svarUpa, pR. 31, lekhaka - DaoN. bhavAnIdatta utpretii| 7. hindI sAhitya kA udbhava aura vikAsa, pR. 39, lekhaka - AcArya hajArIprasAda dvivedI, prakAzaka - rAjakamala prakAzana / 18, nIcU ba~galA (hindI bhavana) vizvanAtha zAMti niketana-731235 mobA. 9434142416, 9832976060 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 akTUbara 2007-2008 'paumacariu' meM kAvya-saundarya-sRSTi : kavi-dRSTi evaM prayoga - DaoN. madhubAlA nayAla Namaha nava kamala komala maNahara vara vahala kanti sohillaM usahassa pAya kamalaM sa surAsura vandiyaM sirasA dIhara-samAsa NAlaM sadda dalaM attha ke sarugghaviyaM vuha mahuyara pIya rasaM sayambhu kavvuppalaM jayau / ' Adi bhaTTAraka RSabha bhagavAna ke caraNa-kamala kI vandanA evaM kAvya ke jayazIla hone kI kAmanA ke sAtha AraMbha caritakAvya 'paumacariu' svayaMbhU kI utkRSTa sarjanA hai| apane yugIna prabhAva ke kAraNa svayaMbhU mana-vacana aura kAyA kI karma kI dizA meM pravRtti kA kAraNa jIva/manuSya ke vicAroM ko mAnate haiN| tatkAlIna dharmasAdhanA se anuprANita hone ke kAraNa kAma aura krodha unake lie citta kI vRtti nahIM - pApa haiM aura ina pApoM se tarane ke lie 'jina-bhakti' kI zaraNa Avazyaka hai| 'kavita-viveka eka nahIM more' - kavi tulasI kI ukta paMktiyoM ke lekhana se pUrva hI svayaMbhU - mai~ sarisau aNNu NAhiM kuka i| vAyaraNu kayAvi Na jaanniyu| Nau vitti-suttu vkkhaanniyu| pacamU Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 Na NisuNiu paMca-mahAya kavvu / Nau bharahu geu lakkhaNu vi savvu / u bujjhiuM piMgala patthAru / Nau bhammaha - daMDi alaMkAru / 1.3 / jaisI paMktiyoM kI sarjanA dvArA mAno budhajanoM ke prati vinatI, apanI dInatA aura kAvya - vidyA se anabhijJatA pradarzita karane kI paramparA kA zrIgaNeza karate haiM; aura, kAvya ko nAnA purANanigamAgama 'sAmaNNa bhAsa chuDu sAvaDau, chuDu Agama jutti kA vi ghaDau' prerita svIkArate hue apanI bhASA ko 'sAmaNNa bhAsa' ghoSita karate hue 'gAmilla bhAsa' ke pariharaNa kI bAta bhI karate haiN| DaoN. bhAgIratha mizra likhate haiM " eka bAta aura inakI racanAoM meM prApta hotI hai aura vaha hai bolacAla yA lokabhASA meM kAvya-racanA kI preraNA / " " kAvya-karma meM unakI ruci unheM sarjanA kI dizA meM prerita karatI hai; aura ve apanA 'vyavasAya' kAvya-karma nahIM chor3anA cAhate - apabhraMza bhAratI 19 - - vavasAu to vi Nau pariharami / vari raDDAvadhu kavvu karami / 1.3.9 / teIsavIM sandhi ke AraMbha meM rasAyana - rAmAyaNa kI kathA punaH prAraMbha karate hue svayaMbhU punaH apane ko vyAkaraNahIna, kavi-karmavihIna ghoSita karate haiM - to kavaNu gaNu amhArisahi~ / vAyaraNa vihUNe hi~ ArisahiM / 23.1.3 / - - kavi svayaMbhU kA lakSya spaSTa hai 1. kAvya-karma ke prati saMkalpabaddhatA kA nirvAha, 2. jinazAsana meM varNita 'rAma kathA' sunanA-sunAnA - sAsaNeMhiM, para paramesara suvvAi vivarerI / kaheM jiNeM - sAsaNeM kema thiya kaha, rAhava - kerii|1.9.9| nirAlA jise 'kalA' kahate haiM vaha kAvya kA saundarya hai| 'kalA kevala varNa, zabda, chanda, anuprAsa, rasa, alaMkAra yA dhvani kI sundaratA nahIM, kintu ina sabhI se sambaddha saundarya kI pUrNa sImA hai| " 3 zabda, artha, chanda, prabaMdha, bhAva, rasa, doSa, guNa ke aneka bhedoM kA jJAna kavi - viveka hai| ina sabakA prayoga svayaMbhU 'rAhavakathA' ke citraNa meM hI karanA cAhate haiN| AcArya hajArIprasAda dvivedI svayaMbhU ko zAstrIya - paramparA ke kaviyoM meM mAna dete haiM " svayaMbhU lokabhASA ke premI the parantu rasasRSTi ke abhijAta janocita niyamoM ke paripAlaka bhI the|" AcArya dvivedI svayaMbhU ke 'harivaMzapurANa' ke aMzoM ko uddhRta karate haiM- "unheM indra se vyAkaraNa, vyAsa se vistaraNa, piMgala se chanda aura prastAra - vidhi, bhAmaha - daNDI se alaMkaraNa, bANabhaTTa se ghanaghanita zabdADambara, harisena tathA anya kaviyoM se kavitva guNa aura caummuha se chandaja, dvipadI aura dhrupadoM se jar3ita paddhar3iyA bandha prApta huA / " 4 svayaMbhU ke kAvya meM isa gambhIra adhyayana-manana - Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 kA sAkSya vidyamAna hai|" ve manuSya aura prakRti kA manorama saundarya citra khIMcate haiM, saundarya yAne niyamitatA evaM caitanya kI iMdriyagocara abhivyNjnaa| "sAmAnya manuSya vyAvahArika kriyA meM jina bhAvoM kA vilaya karatA hai, una AMtarika bhAvoM ko utkaTatA taka lejAkara kalAkAra unakA vilaya kalAkRti meM karatA hai| ina AMtarika kriyApravaNa bhAvoM kA rUpAntaraNa kalAtmaka bhAvanA meM - saundaryabhAvanA meM hotA hai|" upamAna-prayoga meM kavi svayaMbhU kI vilakSaNa pratibhA kA vaibhava 'paumacariu' meM bikharA huA hai| AcArya hajArIprasAda dvivedI hindI-sAhitya ke itihAsa ko apabhraMza-paramparA se sambaddha karate hue bhaktikAla para par3e isake viziSTa prabhAva ke vizleSaNa ko paryApta vistAra dete haiN| svayaMbhU ne paramparA se prApta 'rAmakathA' ko apanI kalpanA se eka nayA rUpAyAma bhI diyA hai| aura paravartI hindI sAhitya ke vividha kAloM meM prApta paramparA - vIragAthA kAla kI yuddha-varNana zailI, bhakti-rIti-dhArA ke bhakti-zRMgAra-varNana kI sudRr3ha paramparA, upamAna-prayogoM, dhvani-prayogoM, zabdAvRttiyoM, dhrupada, paddhar3iyA bandha se vikasita dohA-caupAI kI puSTa zailI ko bhI vikAsa diyA hai| rAvaNa kA dazAnana honA, samudra meM zilAoM kA taira jAnA, setu-bandhana Adi prasaMgoM ko ve vijJAna-buddhi dvArA sahaja banAte haiN| apane bAla-rUpa meM krIr3A karatA dazAnana bhaNDAra meM praviSTa ho toyadavAhana kA hAra dekhatA hai jisameM maNiyoM se jar3e nau mukha haiN| usa hAra ko dhAraNakara rAvaNa usameM jar3I maNiyoM meM apane mukha-bimba ke ubharanevAle pratibimboM se suzobhita hokara dazAnana ke rUpa meM prasiddhi pAtA hai - sahasatti laggu kare dhmuhhoN| mittu sumittaho ahimuhhoN| parihiu pAva-muhai~ smutttthiyiN| NaM gaha bimbai su-pritttthiy| NaM sayavattai~ sNcrimiN| NaM kAmiNi-vayaNa kArimai~ / pekkheppiNu tAi~ dahANaNai~ thira-tArai~ taralai~ loynniN| te dahamuhu dahasiru jaNeNa kiu paJcANaNu jema psiddhigu|9.4| nAnA kSetroM se upamAna cayanakara ve unase upamA, rUpaka, utprekSA, sandeha Adi alaMkAroM kA sundara-vidhAna to karate hI haiM; zleSa, apahnuti, ullekha Adi ke prayoga meM bhI unakI pratibhA ubharI hai| kezavadAsa alaMkAroM ko - 1. sAdhAraNa 2. viziSTa - do rUpoM meM vibhAjita karate haiN| sAmAnya alaMkAroM ko unhoMne varNa, varNya, bhUmizrI, aura rAjazrI cAra prakAroM meM rakhA hai| DaoN. bhagIratha mizra sAdhAraNa alaMkAroM ko vastu-varNana Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 kA hI svarUpa mAnate haiM, jisake kAraNa Avazyaka vastu kA citra hamAre sAmane upasthita ho jaave| nAma-parigaNana, vastu parigaNana dvArA kavi ke prakRti evaM padArtha-jJAna kA paricaya to milatA hI hai; sAtha hI ye varNana tatkAlIna paramparAoM aura vanaspatizrRMkhalAoM ke anveSaNa meM sahAyaka ho sakate haiN| 10 nAma- parigaNana zakaTAmukha udyAna -vana-varNana meM AyA purimatAla udyAna kavi - kalpanA - prasUta ho sakatA hai; para vanaspatiyoM ke nAma kalpita nahIM punnAga, nAga, karpUra, kaMkola, elA, lavaMga, madhumAdhavI, viDaMga, mariyalla, jIra, uccha, kuMkuma, kuDaMga, navatilaka, padmAkSa, rudra, drAkSA, kharjUra, jaMbIrI, ghana, panasa, nimba, har3atAla, Dhauka, bahuputrajIvikA, saptacchada, dadhiparNa, naMdI, maMdAra, kunda, iMdu, sindUra, sindIvara, pADalI, pIppalI, nArikela, karamaMda, kanthAri, kariyara, karIra, kanera, karNavIra, mAlUra, zrIkhaNDa, sAla, hintAla, tAla, tAlI, tamAla, jambU, Amra, kecana, kadamba, bhUrja, devadAru, riTTha, cAra, kauSamba, sadya, koraNTa, accaiya, juhI jAsavaNa, mallI, ketakI, jAtakI, vaTavRkSa Adi / ' rAvaNa ke upavana varNana prasaMga meM bhI aneka vRkSoM ke nAma-varNana vistAra ke sAtha Ae haiN| - RSezvara RSabha-jinaparamparA - varNana se prAraMbha huA prastuta kAvya bharatezvara aura bAhubali prasaMga ke vividha aMzoM bharata aura bAhubali kI senA ke paraspara TakarAva, bAhubali ke AraMbha meM IrSyA - kaSAyavaza kevalajJAna prApta karane meM vilamba honA, bharata dvArA dharatI sauMpA jAnA, cAra ghAtiyA karma vinaSTa hone para kevalajJAna kI prApti ke sAtha vistAra pAtA hai| ikSvAku vaMza kI paramparA dharaNIdhara se AraMbha huI hai| toyadavAhana ke laMkApurI meM praveza ke sAtha rAkSasa vaMza kA pahalA aMkura phUTatA hai|' toyadavAhana kI paramparA bhI svayaMbhU dvArA nAma- parigaNana ke rUpa meM prastuta hai| toyadavAhana, mahArakSa, devarakSa, rakSa, Aditya, AdityarakSa, bhImaprabha Adi -Adi se AraMbha huA rAkSasa vaMza mahArava, meghadhvani, grahakSobha, nakSatradamana, tAraka, meghanAda, kIrtidhavala Adi nAmoM ke sAtha vistRta huA hai| ye nAma kAvya-vastu ke vistAra meM sahAyaka hue haiN| inameM aitihAsikatA kA anveSaNa kitanA saMbhava hai, yaha pRthak vicAraNIya hai; kintu, kAvya meM nihita varNana-paramparA ko jor3ane ke lie kavi aisI nAma - kalpanAoM kA sahArA letA hI hai; zAyada ye bhI usI kar3I ko jor3ate hoM / - rAvaNa kI tapasyA bhaMga - prayAsa ke prasaMga meM kavi punaH nAma-varNana prayoga karatA hai - mahAkAlinI, gagana - saMcAriNI, bhAnu- parimAlinI, kAlI, kaumArI, vArAhI, mAhezvarI, ghora vIrAsanI, yoga-yogezvarI, somanI, ratana brAhmaNI, indrAsanI, aNimA, laghimA, prajJapti, kAtyAyanI, DAyanI, uccATanI, stambhinI, mohinI vairividhvaMsinI, vAruNI, pAvanI, Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 apabhraMza bhAratI 19 kAmasukhadAyinI, sarva AkarSiNI, zaktisaMvAhinI, AsurI, rAkSasI, varSiNI, dAruNI, durnivArA, durdazinI Adi zaktiyA~ use vicalita karane kA prayAsa karatI haiN| rAvaNa tapa kara eka hajAra vidyAe~ siddha karatA hai aura chaH upavAsa kara candrahAsa khddg|' / rAvaNa-mandodarI prathama-darzana-prasaMga meM kavi nivRtti-pravRtti kA samanvaya bhI citrita karatA hai| paumacariu kI bunAvaTa samajhane ke lie pravRtti-nivRtti ke samanvaya kA svarUpa samajhanA Avazyaka hai| rAma-sItA jIvana kI pravRttiyoM meM bhAga lete hue, inameM Asakta hote hue bhI jIvana ke antima kSaNoM meM virakti (nivRtti mArga) apanA lete haiN| do bhinna dArzanika dRSTikoNoM kI do bhinna pariNatiyoM ko jIvana kI pUrNatA aura sArthakatA ke lie anivArya mAnate hue prastuta kAvya pravRtti-nivRtti ke samanvaya kA mArga prazasta karatA hai| araNya kANDa meM bhI kavi nAma-varNana kara jinadharma kI muni paramparA kA ekabAra punaH smaraNa karAtA hai - vizvanAtha, sambhavanAtha, sumatinAtha, padmanAtha, puSpadanta, zItalanAtha, zreyAMsa, vAsupUjya, vimalanAtha, anantasvAmI, dharma jinezvara, zAntinAtha, kunthunAtha, ara-arahanta, mallinAtha, munisuvrata Adi bIsoM jinavaroM kI vandanA rAma karate rAvaNa-upavana-vinAza prasaMga meM kavi svayaMbhU eka-eka vRkSa kA nAmollekha kara hanumAna dvArA usake ukhAr3e jAne kI prakriyA sampanna karavAte haiN| pArijAta, vaTavRkSa, kaMkelI (azoka), nAga campaka, vakula-tilaka, tAlavRkSa, sahAra vRkSa, tamAla Adi vRkSa hanumAna dvArA Ayudha kI bhA~ti prayoga kie jAte haiM - tAleNa aNNu / taraleNa aNNu / sAleNa annnnu| saraleNa aNNu / candaNeNa annnnu| vandaNeNa aNNu / NAgeNa annnnu| campaeNNa aNNu / NiveNa aNNu / pakkheNa aNNu / sajjeNa annnnu| ajjuNeNa aNNu / pADalie~ annnnu| pupphalie aNNu / ke aie~ annnnu| mAlaie~ aNNu / aNeNNa aNNu hau ema sennnnu|51.14| kAvya kI 56vIM sandhi meM vidyAdhara-sAdhita vidyAoM kA nAma-parigaNana huA hai - paNNattI, bahurUpiNI, vaitAlI, AkAzatalagAminI, stambhinI, AkarSaNI, mohinI, sAmudrI, rudrI, kezavI, bhogendrI, khandI, vAsavI, bahmANI, rauravakAriNI, vAruNI, candrI, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 sUrI, vaizvAnarI, mAtaMgI, vAnarI, hariNI, vArAhI, turaMganI, balazoSaNI, gAruDI, kAmarUpiNI, bahurUpadhAriNI, AzAlI aadi| yahA~ sAgara ke madhya velaMdhara nagara hai, jahA~ rAma kI senA se setu aura samudra yuddha karate haiN| pUrvavartI rAmAyaNa-graMthoM ke samAna 'paumacariu' meM rAvaNa vibhiSaNa ko lAta mArakara tiraskRta nahIM karatA, pratyuta candrahAsa khaDga lekara usa para TUTatA hai; aura, vibhISaNa maNi-ratnoM se alaMkRta khambhA ukhAr3akara usa para daur3a par3atA hai| lavaNa-aMkuza prasaMga meM rAma-lakSmaNa dvArA bhI na jItI jA sakanevAlI jAtiyoM aura kSetroM kA nAmollekha huA hai, jinheM lavaNa-aMkuza jItate haiN|10 saMkhyA-parigaNana - 'paumacariu' kI solahavIM sandhi nIti-vidyA se sambaddha hai| svayaMbhadeva ne yahA~ kevala saMkhyA-parigaNana kA sahArA liyA hai - cAra vidyAe~, chaH guNa, chaH bala, sAta prakRtiyA~, sAta vyasanoM se mukta, chaH mahAzatru, aTThAraha tIrtha - ina nItiyoM kA pAlanakartA hai raavnn| aNaraNNa se utpanna anantavIrya nAmaka muni ke samakSa rAvaNa eka vrata letA hai - jaM mai~ Na samicchai caaru-gttu| taM maNDa laemi Na pr-klttu|18.3| ___ vyatIta hote samaya kA parijJAna kavi svayaMbhU apanI kAla-jJAna-pratibhA dvArA karAte haiM - prANI kI Ayu nAr3iyoM ke pramANa meM parimita kara dI gaI hai| eka hajAra ATha sau chiyAsI ucchvAsoM ke barAbara eka nAr3I hotI hai| phira nAr3iyA~ eka muhUrta jitane pramANa hotI haiN| tIna hajAra sAta sau tihattara ucchavAsoM kA pramANa hotA hai| do muhUrtoM kA AdhA prahara prasiddha hai| vaha bhI sAta hajAra pA~ca sau chiyAlIsa ucchvAsoM ke barAbara hotA hai| isI taraha nAr3I-nAr3I se ghar3I banatI hai aura cauMsaTha ghar3iyoM se eka dina-rAta - kiNNa NiyacchahoM Au glntu| NADi pamANehi~ primijjntu| atttthaarh-sy-sNkh-pgaasehiN| siddhehi~ saDasiehi~ uusaaseNhiN| NADi-pamANu pagAsiu ehu| tihi~ NADihi~ muhuttu taM kehu| satta sayAhiehi~ ti-shaasNhiN| aNNu vi tehttri-uusaasehi| ekku muhutta-pamANu nnivddhu| du-muhuttehi paharaddha psiddhu| NADiheM NADihoM kumbhu gau causaTThihi~ kumbhe hi~ ratti-diNu ettiu chijjai Au-valu teM kajjeM thuvvai parama-jiNu / 50.7 / vastu-parigaNana - sahasrakUTa jinabhavana pahu~ca rAma evaM lakSmaNa vizvanAtha kI vandanA karate haiM; tadanantara bhojn-grhnn| lakSmaNa kI mA~ga para vajrakarNa dvArA prastuta kiye ' Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - apabhraMza bhAratI 19 gae bhojana kA vaiziSTya kavi svayaMbhU sAmAnya varNanAtmaka zailI meM nahIM, rUpakoM evaM zleSa dvArA sajjita bimbamAlAoM racate haiM rehai asaNa-vela balahaddahoM / NAi~ viNiggaya amaya - samuddahoM / dhavala-ppaura-kUra- phennujjl| pejjAvatta dinti cala caJcala / dhiya- kallola - vola pavahantI / timmaNa-toya-tusAra muantI / sAlaNa-saya-sevAla - karamviya / hari - halahara - jalayara - paricumbiya / kiM bahucaviNa sacchAu salo sa- viJjaNu / iTTha-kalattu va taM bhuttu jAhicchaeN bhoyaNu / 25.11 / paccIsavIM sandhi meM kalyANamAlA ke prasaMga meM tathA pacAsavIM sandhi ke sItAhanumAna ke bheMTa-prasaMga meM bhI nAnA vyaMjanoM kA parigaNana huA hai| kAma - dazA - varNana - prasaMga 'paumacariu' meM vidyamAna kAma- dazA varNana - prasaMga upamAna-prayogoM, rUpaka, mAnavIkaraNa Adi se samRddha hai / aneka sthaloM para Ae aise prasaMgoM meM kAma - dazA - prabhAvita pAtroM meM strI aura puruSa donoM hI haiM nalakUbara kI putravadhU, zUrpaNakhA, vanamAlA, bhAmaNDala, rAvaNa Adi / aise sthaloM meM viraha kI dasa dazAoM ke citraNa meM kavi ne apanI pratibhA kA paricaya diyA hai| - 13 - cinta paDhama-thANantareM lggi| vIyaeN piya muha daMsaNu maggai | taiyaeN sasai dIha - NIsAseM / kaNai cautthaeN jara viNNAseM / paJcameM DAheM aGgu Na muccai / chaTThaeN muhoM Na kAi mi ruccai / sattarme thArNe Na gAsu laijjai / aTThameM gamaNummAehiM bhijjai / NavamaeN pANa saMdehoM dukkai / dasamaeN marai Na kema vi cukkaI / 21.9 / jAyasI ke padmAvata meM rAjA ratnasena bhI padmAvatI ke darzana kara isI dazA ko prApta hotA hai| sUphI kaviyoM ne viraha-dazA citraNa kA yaha rUpa apabhraMza sAhitya se paramparA-rUpa meM prApta kiyA ho to isameM koI Azcarya nahIM / kAvya kA upamAnarUpa meM prayoga kAvya-upamAnoM evaM vyAkaraNika upamAnoM kA prayoga 'paumacariu' ke saundarya ko maulika AyAma detA hai| kAMTa ne saundarya kI do jAtiyA~ kalpita kI haiM svAyatta evaM parAyatta / nirapekSa, sArvabhaumika Ananda denevAlA saundarya svAyatta hai aura saundarya ke bAre meM vicAra Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 karate hue avadhAraNAoM evaM tatvoM kA bhAna mana meM rakhanA use saundarya kI parAyatta koTi meM le jAtA hai| "svayaM manuSya kA sauMdarya parAyatta kI koTi meM AtA hai|"21 kalAsauMdarya kA pratibhAjanya niyama 'paumacariu' meM dehIbhUta hai, isameM koI sandeha nahIM / vijayArddha parvata kI dakSiNa zreNI meM sthita Aditya nagara meM vidyAmandira rAjA kI putrI zrImAlA ke svayaMvara ke avasara para bane siMhAsana aise sugaThita hai jaise kAvya-vacana hoM Niya - Niya thANehiM Nivaddha maJca / mahakavi kavvavalAva va su- sacca 17.21 yuddha - varNana meM bhI kAvya-upamAna vidyamAna haiM - 14 sAhaNai mi avaropparu bhiDanti / NaM sukai kavva-vayaNai~ ghaDanti / . bhaJjanti khambha vihaDanti maJca / dukkavi-va - kavvAlAva va ku-saJca 17.51 vyAkaraNa kA upamAna-rUpa meM prayoga nirghAta aura mAli ke bIca hue yuddha meM donoM vIra taruvaroM, pASANoM, girivaroM, bhISaNa sarpa, garur3a, kumbhI aura siMha Adi vidyArUpoM se, bhayaMkara tIroM se yuddha karate hue mahAratha, chatra aura dhvajoM ko aise chinna-bhinna karate haiM jisa prakAra vaiyAkaraNa vyAkaraNa ke padoM ko chindanti mahAraha-chatta-dhayai~ / vaiyAgaraNa va vAyaraNa payai~ / 7.14.4 / rAma-bharata milana-prasaMga kA Ayojana latAgRha karate hue svayaMbhU punaH vyAkaraNika upamAna kA prayoga karate haiM - - su-paya su-sandhi su-NAma vayaNa - vihatti - vihUsiya / kaha vAyaraNahoM jema kekvaya enti padIsiya / 24.9 / rAma-bharata milana ke isa avasara para kaikeyI apane Agamana, upasthiti se aise bA~dhatI hai mAno su-sandhi, sundara bhASA-vibhakti se yuddha pada-bandhana huA ho / - kAmaparaka upamAna prayoga mAyA sugrIva evaM rAma ke yuddha-prasaMga meM kavi ne raNakauzala kI prastuti mAnava kI do bhinna pravRttiyoM ko samIkRta kara kAma ceSTAoM ke prayoga dvArA kI hai upamAna-rUpa - - - tiha para - tattAi~ / abbhiTTai~ veNNi mi sAhaNAi~ / jiha mihuNai~ tiha harisiya-maNAi~ / jiha mihuNai~ tiha aNurattAi~ / jiha mihuNai~ jiha mihui~ tiha kalayala - karai~ / jiha mihuNai~ tiha utprekSA - prayoga kailAsa prasaMga paumacariu meM bhinna rUpa meM AyA hai| nityAloka nagara kI vidyAdhara kumArI ratnAvalI se vivAha kara lauTatA huA rAvaNa melliya - sarai~ / 43.14 / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 AkAza meM apane puSpaka vimAna ke ruka jAne se kruddha ho uThatA hai| isa kSetra meM taparata mahAmuni ke ugra teja ke sammukha vivaza ho vaha vimAna to bhUmi para utAra lAtA hai kintu apanI hajAra vidyAoM kA smaraNa kara kailAsa giri ko ukhAr3a letA hai| indra ke mahAna airAvata kI sUMDa ke samAna AkAravAlI hathelI se dharatI uThA liye jAne para bhujaMga bhagna, zilAtala khaNDita, zailazikhara skhalita ho jAte haiM - katthai bhamaroliu dhaavddaau| uDDanti va ka ilAsahoM jddaau| katthai vaNayara Niggaya guhe hiN| NaM vamai mahAgiri bahu-muhe hiN| ucchaliu kahi mi jalu dhvl-dhaaru| NaM tuTTevi gau girivarahoM haaru|13.5| kahIM guphAoM se siMha aise nikalane lagate haiM mAno parvata aneka mukhoM se vamana kara rahA ho, kahIM jala-dhAra yoM uchalatI hai mAno parvata-hAra TUTa gayA ho| rAma-bharatamilana ke prasaMga meM saikar3oM yuvatiyoM se ghirI kaikeyI kI chavi utprekSA meM ba~dhakara anUThI vyaMjanA meM Dhala gaI hai - lakkhijai bharahahA~ taNiya maay| NaM gaya-ghaDa bhaDa bhaJjanti Aya / NaM tilaya-vihUsiya vaccha raai| sa-payohara ambara-soha nnaaiN| NaM bharahahA~ smpy-riddhi-viddhi| NaM rAmahoM gamaNahoM taNiya siddhi / 24.9 / ayodhyA kANDa ke dazaratha-kaMcukI-prasaMga meM kaMcukI dvArA vArdhakya kA varNana karane tathA satyabhUti muni dvArA pravrajyA grahaNa hetu utprerita kie jAne se usa dizA meM prerita rAjA dvArA kaikeyI ke patra bharata ko rAjya kA anapAlaka niyaktakara. baladeva ko chatra-siMhAsana aura dharatI bharata ko sauMpa dene kA Adeza die jAne para, vana-gamana ko udyata rAma kA sAtha dene ke lie jAnakI kA apane bhavana se nikalanA kavi ke zabdoM meM mAno himAlaya se gaMgA nadI nikalanA, chanda se gAyatrI kA chUTanA, zabda se vibhakti nikalanA, satpuruSa se kIrti kA nikalanA, rambhA kA apane sthAna se cUkanA hai (23.6.2-8) / aise kaI utprekSA-samRddha prasaMga kAvya meM haiN| upamA-prayoga - rAvaNa dvArA jinendra kI pUjA-prasaMga meM usake dvArA mUrcchanA krama-kampa aura trigAma, SaDja, RSabha, gAndhAra, madhyama, paMcama, dhaivata aura niSAda Adi sAta svaroM se yakta vINA bajAe jAne kA prasaMga svayaMbha ke saMgIta vidyA ke jJAtA hone kA saMketa hai| usa saMgIta ke sauMdarya kI abhivyakti kavi nAnA upamAnoM se kaise karate haiM, draSTavya hai - (vaha saMgIta) kalatra kI bhA~ti alaMkAra-sahita, suravanitA kI taraha Aroha-avaroha, sthAyI, saMcArI bhAvoM se paripUrNa, navavadhU ke lalATa kI taraha tilaka se sundara, AsamAna kI taraha mandatAra, sannaddha senA kI taraha laiyatANa, dhanuSa kI taraha Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 sajA prasanna bANa-sA hai| usa saMgIta para mugdha hue dharaNendra use 'amogha vijaya' nAmaka vidyA dete haiN| loka se upamAna-cayana - vizAla nandana vana meM hanumAna dvArA sItA-darzanaprasaMga meM svayaMbhU sItA ke saundarya-prastutIkaraNa meM jina upamAnoM kA prayoga karate haiM ve upamAna unake loka-bhramaNa kA sAkSya to juTAte hI haiM; sthAna vizeSa ke vAsI aura unake saundarya kI viziSTa bhaMgimA ke aMkana kA mAdhyama banakara kavi kI painI dRSTi kA paricAyaka bhI bane haiM - vara-poTTarieNhi maayndiehiN| siri-pavvaya taNieNhiM mnnddieNhiN| sulaliya-puTTie~ singgaariyaaeN| piNDatthaNiyae~ eluriyaaeN| vAramaI ke rehi~ vAhulehiM / sindhava-maNibandhahi~ vaTule hiN| mANuggIvae~ kcchaaynnenn| uTTauDe goggaDi yaheM taNeNa / dasaNAvaliyae~ knnnnaaddiyeN| jIhae~ kaarohnn-vaaddhiyeN| bhauhA jueNa ujjennenn| bhAleNa vi cittAUDa eNa / kAolihi~ kes-visesenn| viNaeNa vi dAhiNa esenn|49.8| nandIzvara vrata-prasaMga meM punaH kavi isI cAturya se puSpamAlAoM kA hI nahIM, kSetra/aMcala vizeSa ke nArI-saundarya ko vizeSa prastuti kA rUpa detA hai - evaM ca mAlAhi~ annnnnnnn-ruuvaahiN| kaNNADiyAhiM va sr-saar-bhuuaahiN| AhIriyAhiM va vaayaal-bhslaahiN| vara-lADiyAhiM va muh-vnnnn-kuslaahiN| soraTThiyAhiM va savvaMga muaahiN| mAlaviNiyAhiM va mjjhaar-chuaahiN| marahaTThiyAhiM va uddaam-vaayaahiN| geya-jhuNihiM va aNNaNNa chaayaahiN|71.9| ye cayanita upamAna isa tathya kA saMketa haiM ki svayaMbhU ne na kevala karnATaka, AhIra, soraTTha, mAlava, sindha, kaccha, ujjaina, mahArASTra Adi kSetroM kA paribhramaNa hI kiyA thA pratyuta ve ina kSetroM ke lokamAnasa kI pravRttiyoM, unake saundarya, vanaspatiyoM, pazu-pakSI-jagata, nadiyoM-parvatoM se bhI bhalI-bhA~ti paricita the| unakA yaha bhramaNa bhale hI dhArmika vizvAsa kA pratiphalana ho; kintu ye varNana isa bAta kA bhI saMketa dete haiM ki jahA~ unheM kAvya, vyAkaraNa, nakSatra-jyotiSa, Ayudha, saMgIta-vAdya Adi kalAoM kA samyak jJAna thA, vahIM unakI loka-jIvana meM bhI gaharI paiTha thii| sItAdevI ke saundarya kI prastuti - jyotsnA kI taraha akalaMka, amRta kI tRSNA kI taraha tRptirahita, jinapratimA kI taraha nirvikAra, rati-vidhi kI taraha vijJAna Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 17 kauzala se nirmita, chahoM jIva nikAyoM ko jIva-dayA kI bhA~ti abhaya pradAna karanevAlI, latA kI taraha abhinava komala raMgavAlI, pAvasa zobhA kI taraha payodharoM ko dhAraNa karanevAlI, dharatI kI taraha saba kucha sahanevAlI aura aDiga, vidyut kI taraha kAnti se ujvala, samudra-velA kI bhA~ti saba ora lAvaNya se bharapUra, zubhra kIrti kI taraha nirmala aura triloka-sthita zobhA ke rUpa meM - apanI upasthiti se kAvya ko eka nayI bhaMgimA se mar3hatI hai| sandhyAsaundarya kI abhivyaMjanA hetu kavi vIbhatsa upamAna ke prayoga meM alaM nahIM karatA - jAi saJjha Aratta pdiisiy| NaM gaya-ghaDa sindUra - vihuusiy| sUra-maMsa ruhiraali-ccciy| Nisiyari vva ANandu pnncciy|23.9| rAma-rAvaNa senA ke paraspara TakarAne ko kavi vyAkaraNika upamAnoM meM bA~dhatA hai vAyaraNu jema jaM pujjnniiu| vAyaraNu jema sa visajjaNIu / vAyaraNu jema aaym-nnihaannu| vAyaraNu jema Aesa-thANu / vAyaraNu jema atthuvvahantu / vAyaraNu jema guNa-viddhi dentu / vAyaraNu jema viggh-smaannu| vAyaraNu jema sandhijjamANu / vAyaraNu jema avvaya nnivaau| vAyaraNu jema kiriyA shaau| vAyaraNu jema prloy-krnnu| vAyaraNu jema gaNa liMga-saraNu / 58.91 virAdhita ke isa sandeza meM rAjya kI tulanA ke lie vyAkaraNa ke aMga - visarga, varNAgama, vigraha, sandhi, avyaya, nipAta, guNa, kriyA, gaNa Adi upamAna rUpa meM prayukta hue haiN| rUpaka sRSTi - Rtusaundarya-varNana-prasaMga meM svayaMbhU kevala varNanAtmakatA kA sahArA nahIM lete pratyut upamAna-prayogoM se rUpaka-sRSTi kara mAnasa-bimba kA gaThana karate haiN| rUpakoM kI chaTA isa prasaMga meM darzanIya hai - kamaloM ke vAsagRha meM zabdarUpa nUpuroM se praviSTa madhukarIrUpI antaHpura, koyalarUpI kAminI, zukarUpI sAmanta, kusuma- maMjarirUpI dhvajAe~, vAnararUpI mAlI se saje vasanta ke zrIgRha meM vasanta kA praveza hotA hai| narmadArUpI bAlA priya se anurakta hokara jhUmane lagatI hai va zRMgAra karatI hai - sararuha-vAsahara hi~ rv-nneuru| AvAsiu mhuari-anteuru| koila-kAmiNIu ujjaannehiN| suya-sAmanta layAhara-thANe hiN| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 apabhraMza bhAratI 19 paMkaya-chatta-daNDa sara nniyreNhiN| sihi-sAhulau mhiihr-sihrehiN| kusumA-maJjari-dhaya sAhAreMhiM / davaNA-gaNThivAla keyreNhiN| vANara-mAliya sAhA vndeNhiN| mahuvara mattavAla mayarandeMhiM / maJjutAla kllolaavaasehiN| bhaJjA ahinnv-phl-mhnnaarsehi| pekkheMvi entahoM riddhi vasantahoM mhu-ikkhu-suraasv-mntii| gammaya-vAlI bhumbhala-bholI NaM bhamai saloNahoM rattI / 14.2 / sUryAsta kA bimba upamAna sajjita alaMkRta zailI meM sAkAra ho uThA hai - sahasakiraNu sahasatti nniuddddevi| Au NAi~ mahi-vahu avrunnddevi| rAma dvArA aMgada ke mAdhyama se rAvaNa ko bhejA gayA saMdeza 'rUpaka' kA anyatama udAharaNa hai - kumbhakarNarUpI sUMDa se sajA dazamukharUpa hasti aura rAmarUpa siNh| samara kI parikalpanA bhoja ke rUpa meM karate hue kavi AyudhoM ko vyaMjanarUpa meM dekhatA hai - tIkhe tIra bhAta, mukke aura cakra ghRta-dhArA, sara-jhasara aura zakti sAlana, tIriya-torabha kar3hI, mudgara aura musuMDhI pattoM kA sAga, savvala-huli, hala, karavAla, Ikha kI jagaha tathA phara kaNaya-koMta aura kallavaNa caTanI - duppekkha tikkha-NArAya-bhattu / kaNNitha-khuruppa-aggimau dettu / mukkekka-cakka-coppaDaya dhaaru| sara-jhasara-satti-sAlaNaya-sAru / tIriya-tomara-timmaNa -nnihaau| moggr-susunnddhi-gy-ptt-saau| svvl-huli-hl-krvaal-ikkhu| phr-knny-kont-kllvnn-tikkhu|58.6| kAla 'paumacariu' meM mahAnAga ke rUpaka meM upasthita hai - visamahA~ dIharahoM annitttthiyhaaN| tihuynn-vmmiiy-pritttthiyhaaN| ko kAla-bhuyaMgahoM uvvri| jo jagu jeM savvu uvasaMgharai / 78.2 / utsarpiNI-avasarpiNI ina do nAginoM se ghirA hai yaha kaalnaag| sATha saMvatsara usake sATha putra haiM jinakI do patniyA~ - uttarAyaNa-dakSiNAyana nAma se prasiddha haiN| caitra se phAguna taka usake chaH vibhAga haiN| zleSa - 'paumacariu' kA eka anya AlaMkArika vaiziSTya hai - zleSaparaka zabdAvaliyoM kA pryog| kAvya meM artha kI samRddhi bar3hAne, usameM ekAtmakatA leAne meM zleSa kitanI sakriya bhUmikA kA nirvAha karatA hai, ise 'paumacariu' meM sahaja hI dekhA jA sakatA hai| paraspara-virodhavAle do artha sUcita karanevAle zabda bhASA meM nahIM hote to Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 kavi ko eka ke sthAna para do-do zabdoM kA upayoga karanA pdd'taa| samUcI bhASA meM hI anekArthatA anusyUta hai| kavi ne isa anekArthatA kA kauzala se upayoga kiyA hai - lehu liheppiNu jg-vikkhaayho| turiu visajjiu mhihr-raayhaaN| aggae~ ghittu vaddha lampikku v| hariNakkharahi~ lINu NaNDikku v| sundaru pattavantu vara-sAhu v| NAva-vahulu sari-gaMga-pavAhu va / 30.2 / apahnuti - azoka vana meM baiThI sItA kA rUpa vibhISaNa ko kaisA pratIta hotA hai, isake lie kavi apahRti kA sahArA letA hai - eha Na sIya vaNe TThiya bhllii| savvahu~ hiyae~ paiTThiya bhllii| eha Na sIya soy-sNpttii| laMkaheM vajAsaNi sNpttii| eha Na sIya dADha vr-siihhaaN| gy-gnnddtthl-vhl-rsiihhoN| eha Na sIya jIha jmraayhaaN| kevala hANi jasujama raayhoN|57.4| _ vizalyA ke saundarya-varNana-prasaMga meM apahRti kI chaTA bikharI hai - kiM calaNa-talaggai~ komlaaiN| NaM NaM ahinnv-rttupplaaiN| kiM Uru paropparu bhinnnn-tey| NaM NaM Nava rambhA-khambha eva / 69.21 / bhASika prayoga - isa prasaMga meM una zabdoM kA ullekha karanA Avazyaka pratIta hotA hai jinakA kavi ne aneka arthacchaviyoM meM anekazaH prayoga kiyA hai| aisA hI eka zabda hai - lkssmnn| lakkhaNa kahA~ nahIM, sarvatra usakI upasthiti hai - citra meM, saundarya meM, zRMgAra meM, saMgIta meM - ujvelijjai gijjai lkkhnnu| muravavajje vAijjai lakkhaNu / sui-siddhanta-purANe hi~ lkkhnnu| oMkAreNa paDhijjai lkkhnnu| aNNu vi jaM jaM kiM vi s-lkkhnnu| lakkhaNa NAmeM vuccai lkkhnnu|24.1| __ loka-citraNa - paumacariu meM loka-citraNa ko vistAra milA hai - kahIM zRMga sahita aura rahita bachar3oM se yukta goTha hai, to kahIM tamAla-tAr3a se AcchAdita vn| svayaMbhU kI kavi-pratibhA vanoM meM bhI jinAlaya sAkAra kara letI hai - vaNaM jiNAlayaM jahA sa candaNaM / jiNinda sAsaNaM jahA sa-sAvayaM / mahA-raNaGgaNaM jahA svaasnnN| mainda kandharaM jahA sa-kesaraM / jiNesa-hANayaM jahA mhaasrN| ku - tAvase tavaM NahA mayAsavaM / muNinda jIviyaM jahA s-mokkhyN| mahA NahaGgaNaM jahA sa-somayaM / 24.14 / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 - zleSa evaM upamA kI chaTA yahA~ kAvya-bandha kA rUpa letI hai| bimba-sRSTi - gati-kriyAtmaka-dhvanyAtmaka bimboM kI prastuti ne 'paumacariu' meM cAra cA~da lagA die haiN| ye bimba mizrita bhI haiM, pRthak bhii| rudrabhUti-lakSmaNa-yuddha prasaMga meM dhanuSa ke teja kA varNana to huA hI hai, sAtha hI kavi svakalpanA dvArA gatikriyAtmaka-dhvanyAtmaka bimboM kI aisI jhar3I lagAtA hai jo sarvathA maulika haiM, jaise - tIvra havA se Ahata megha, megha-garjanA se girate vajra azani, TUTate zikhara, dalita hotI dharatI, sA~poM kA viSAgni chor3anA, samudra meM usake pahuMcate hI jvAlAoM kA cingArI pheMkanA, sIpI-zaMkha sampuTa kA jala uThanA, phaTI sIpiyoM se muktAphala kA dhak-dhak karanA, sAgara-jala kI kaDU-kaDU, kinAroM kA hasa-hasa kara dhaMsanA, aadi| . lakSmaNa ke krodha ko kali-kRtAnta kI saMjJA milI hai - dhgdhgdhgntu| thrthrthrntu| 'haNu haNu' bhnnntu| NaM kali kiyntu|27.9| araNya ke mahAvaTavRkSa para svara karate pakSiyoM kI bolI ko kavi kakahare ke rUpa meM dekhatA hai, mahAvaTa mAno guru ho - guru-vesu karevi sundr-sraaiN| NaM vihaya paDhAvar3a akkhraaiN| vukkaNa-kisalaya ka-kkA rvnti| vAuli-vihaGga ki-kkI bhaNanti / vaNa-kukkuDa ku-kU Ayaranti / aNNu vi kalAvi ke -kkai cavanti / piyamAhaviyau ko-kkau lvnti| kaM-kA vappIha samullavanti / 27.15 / pAvasa Rtu kI grISma Rtu para vijaya eka narezvara kI dUsare narezvara para dhvanibimboM meM bA~dhI gaI vijaya-AyojanA hai - jaM pAusa - Narindu glgjji| dhUlI - rau gimbheNa visjjiu| dhagadhagadhagadhagantu uddhaaiu| hasahasahasahasantu saMpAiu / jalajalajalajalajala pclntu| jAlAvali-phulliMga mellntu| jhaDajhaDajhaDajhaDantu phrntu| truvr-riu-bhdd-thdd-bhjjntu|28.21 mAnasa-bimba - DUbate sUraja ke bimba-saundarya ko vRkSa ke rUpaka meM bA~dhate hue kavi svayaMbhU mAnasa-bimba kI sRSTi kahate haiM - sUrya DUbane ke pIche eka kAraNa nihita hai - usakA mahAyuddha-duHkha dekhane meM asamartha honaa| AkAzarUpI vRkSa meM sUryarUpI sundara phUla suzobhita ho gayA hai jisake sAtha zobhita haiM dizAoM rUpI zAkhAe~ - Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 ahavai Naha-pAyavahA~ vilaashoN| sayala diyantara-dIhara-DAlahoM / uvdisrNkholir-uvsaahhoN| snyjhaa-pllv-nniyr-snnaahhoN| vhuvv-abbh-ptt-scchaayhoN| gh-nnkkhtt-kusum-sNghaayhoN|63.11| sItA kI agni-parIkSA-prasaMga meM kavi svayaMbhU ne apanI parikalpanA dvArA agni kI lapaToM ko sundara nava kamaloM se Dhake sarovara kA rUpa de diyA hai| usa sarovara meM eka vizAla kamala uga AtA hai jisake madhya maNiyoM aura svarNa se sundara eka siMhAsana utpanna ho jAtA hai - tAma taruNa tAmaraseMhiM chnnnnu| so jjeM jalaNu saravaru uppaNNau / aNNu vi sahasavattu uppnnnnu| diyavae~ AsaNu NaM avinnnnu|83.14| sItA ke caritra kA ujjvala pakSa 'paumacariu' meM ubharA hai| bhakti-pradhAna kAvya hone ke kAraNa isa kAvya meM svayaMbhU mAnava-jIvana kI sArthakatA jinabhakti ke avalambana meM hI mAnate haiN| phalataH 'paumacariu' kA pratyeka caritra tapazcaraNa aMgIkAra kara samasta AsaktiyoM - sneha kA tyAgakara pUrvajanma-kRta karma-bandhana se mukti kI icchA vyakta karatA hai| nArI-deha kI garhaNA dharma-zAstroM kA vivecya viSaya rahA hai, yahA~ bhI vaha usI rUpa meM vidyamAna hai, hAlA~ki Adhunika AlocanA-dRSTi isa garhaNA ko nahIM sviikaartii| 'rAma ke caritra meM mahAkAvyocita garimA - jo duHkha aura sukha meM, saphalatA aura viphalatA meM, ullAsa meM aura avasAda meM advitIyatA aura apUrvatA lA detI hai - nahIM A pAyI hai| sItA avazya ujjvala banI hai, para anta taka jAkara vaha bhI parAjita-sI hokara vairAgya mArga kA avalambana karatI hai, tAki phira dUsare janma meM strI hokara janma na lenA pdd'e|"13 "paumacariu' rasa-sRSTi aura caritra-saMcaraNa meM 'viruddhoM kA sAmaMjasya' liye hai| pravRtti-nivRtti, zRMgAra-vairAgya, zRMgAra-yuddha, kAvya-vastu-abhivyaMjanA, saMgIta evaM bhASita dhvaniyoM kA camatkAra 'kavvuppala' (kAvya-utpala) meM kyA kucha nahIM hai, jise kavilekhanI ne na sa~vArA ho| phira bhI, kAvya meM sarala mAnasa kI hI abhivyakti huI hai| prasaMga prema kA ho yA yuddha kA - abhivyaktigata sahajatA sarvatra vidyamAna hai| 'pati kI vIratA ko sahaja garva kA viSaya banAkara vIra bAlAe~ aisI darpoktiyA~ karatI haiM ki basa dekhate hI banatA hai| yaha ekadama navIna prANa-spandI kAvya hai|"14 AcArya hajArIprasAda dvivedI svayaMbhU evaM puSpadanta ko bhAratIya bhASAoM ke kAvya ke adbhuta jvalanta jyotiSka mAnate hue unheM prathama zreNI ke kaviyoM meM sthAna Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 pAne yogya mAnate haiN| kAvya-saundarya-samAhAra kI dRSTi se kahA jA sakatA hai ki svayaMbhU apane 'kavvu' (kavi-karma) meM saphala hue haiN| 1. paumacariu - mahAkavi svayaMbhU, prakAzaka bhAratIya jJAnapITha, 1.1.1-2 2. DaoN. bhagIratha mizra, hindI kAvyazAstra kA itihAsa, pR. 280 3. nirAlA, prabandha pratimA, pR. 272 4. hajArIprasAda dvivedI granthAvalI-6, pR. 297 5. rA.bhA. pATaNakara, saundarya mImAMsA, pR. 143 6. kezavadAsa, kavipriyA, pA~cavA~ prabhAva 7. paumacariu - 3.1.1-13 8. paumacariu - 6.1 9. paumacariu - 9vIM sandhi, 11, 12, 13 10. paumacariu - 82.6.1-7 11. rA.bhA. pATaNakara, saundarya mImAMsA, pR. 91 12. paumacariu - 58.3.3-9 13. paumacariu - 83.17.9 14. paumacariu - 49.1.1 15. hajArIprasAda dvivedI graMthAvalI-6, pR. 291 - AcArya hindI vibhAga, kumAU~ vizvavidyAlaya, nainItAla - - - Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 akTUbara 2007-2008 23 kavi svayambhU kRta paumacariu meM stuti kAvya DaoN. umA bhaTTa sAhitya racanA kI dRSTi se IsA kI chaThI zatAbdI se bArahavIM zatAbdI taka kA samaya apabhraMza bhASA kA hai|' chaThI zatAbdI ke alaMkArazAstrI bhAmaha ne apane kAvyAlaMkAra meM apabhraMza kI gaNanA saMskRta aura prAkRta ke sAtha kI hai| apabhraMza sAhitya ko purANakAvya, caritakAvya, kathAkAvya tathA muktakakAvya Adi meM vargIkRta kiyA jA sakatA hai jisameM bhakti, nIti, nivRtti, zRMgAra tathA vIrarasaparaka racanAe~ milatI haiN| apabhraMza ke pramukha kaviyoM meM svayambhU, puSpadaMta, kanakAmara, raidhU, nayanandi, vIrakavi, rAmasiMha, sarahapA, joindu Adi haiN| pramukha mahAkavi svayambhU AThavIM zatI ke kavi haiN| inake tIna graMtha upalabdha haiM - paumacariu, riTThaNemicariu tathA svayambhUchanda / paumacariu kA viSaya rAmakathA hai| riTThaNemicariu meM tIrthaMkara neminAtha, unake cacere bhAI kRSNa tathA kaurava - pANDavoM kI kathA hai / svayambhUchaMda meM prAkRta evaM apabhraMza ke chaMdoM kA vivecana kiyA gayA hai| karnATaka nivAsI svayambhU kI gaNanA bhArata ke zreSThatama kaviyoM meM hotI hai / prabandha kAvya ke kSetra meM svayambhU apabhraMza ke Adikavi mAne jAte haiM tathA unakI tulanA saMskRta ke Adikavi vAlmIki se kI jAtI hai / ' paumacariu apabhraMza kI mahAkAvya paraMparA kA kAvya hai jise purANa kAvya paraMparA ke aMtargata rakhA gayA hai| yaha jaina paraMparA meM likhita rAmacarita hai / ataH rAma ke caritra ko jaina Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 dRSTikoNa se prastuta karatA hai| svayambhU se pUrva AcArya raviSeNa saMskRta meM padmapurANa kI tathA vimalasUri prAkRta meM paumacariya kI racanA kara cuke the| lokabhASA apabhraMza meM isakI pUrti svayambhU ne kii| yadyapi svayambhU ne kAvya-racanA kA uddezya AtmAbhivyakti mAnA hai, parantu vidvAnoM ne rAmakathA ke mAdhyama se jinabhakti kA pracAra evaM jaina darzana kI sArthakatA siddha karanA bhI svayambhU kA lakSya kahA hai| anya jaina racanAoM kI taraha paumacariu bhI dhArmika bhAvanA se anuraMjita hai tathA isake sabhI pradhAna pAtra jinabhakta haiN| saMsAra kI anityatA, jIvana kI kSaNabhaMguratA aura duHkha-bahalatA dikhAkara virAga utpanna karake zAnta rasa meM kAvya tathA jIvana kA paryavasAna hI ina kaviyoM kA mUla prayojana rahA hai| parantu jaisA ki DaoN. rAmasiMha tomara likhate haiM, dharma aura sAhitya kA adbhuta sammizraNa jaina sAhitya meM milatA hai| jisa samaya jaina kavi kAvya rasa kI ora jhukatA hai to usakI kRti sarasa kAvya kA rUpa dhAraNa kara letI hai aura jaba dharmopadeza kA prasaMga AtA hai to vaha padyabaddha dharma-upadezAtmaka kRti bana jAtI hai|' jaina dharma ke pUjya puruSoM meM 'jina' kA sarvocca sthAna mAnA jAtA hai, yadyapi unheM jagatasRSTA nahIM mAnA jAtA parantu kaThora sAdhanA dvArA karmaphala tathA kaSAyoM ko naSTa karake ananta zakti, ananta jJAna tathA AtmasvarUpa ko prApta karane ke kAraNa jaina bhaktoM ne 'jina' ke lie una sabhI vizeSaNoM kA prayoga kiyA hai jo veda-purANoM meM sAmAnyataH Izvara ke lie prayukta hote haiN| 'jina' kI bhakti jaina dharma kA eka mahatvapUrNa aMga hai| 'jina' ko 'jinendra', 'tIrthaMkara', 'svayambhU', 'arhat' Adi nAmoM se pukArA gayA hai| sAdhanA dvArA karmamala ko naSTa karane ke kAraNa inheM 'jina' kahA jAtA hai|" saMyama dhAraNa karane se ve pUjya mAne jAte haiN| ataH jo devI-devatA saMyamarahita haiM. unheM jaina dharma meM pUjya nahIM mAnA jaataa| saMsAra se virakta deva, guru, dharma, Agama Adi pUjya mAne jAte haiM tathA unheM ArAdhanA-arcanA karane yogya mAnA jAtA hai|12 jaina paramparA meM sarvocca sthAna 'jinendra' kA hai| kavi svayambhU kRta paumacariu meM jitanI bhI stutiyA~ AI haiM ve saba jinendra ke prati abhivyakta haiN| jaina paramparA meM rAma sarvocca zakti nahIM haiN| rAma ke caritra aura zakti para vahA~ zaMkAe~ prakaTa kI gaI haiM - jai rAmaho tihuaNu uvare maai| to rAvaNu kahi tiya lei jaai||" arthAt yadi rAma ke udara meM tribhuvana samA jAtA hai to rAvaNa unakI patnI kA apaharaNa kara kahA~ le jAtA hai? rAma yahA~ eka sAmAnya mAnava ke rUpa meM haiM, na ve devakoTi meM haiM aura na hI mahAna aadrsh| svayambhU ne anya devI-devatAoM ko jinendra kI vandanA karate hue dikhAyA hai| inameM hindU paurANika devI-devatA bhI haiM tathA nAga, nara, kinnara Adi bhii| apabhraMza ke prabandhakAvyoM meM bhI saMskRta tathA prAkRta ke prabandhakAvyoM kI hI taraha maMgalAcaraNa, guruvandanA, sajjana-durjana smaraNa, AtmanindA Adi pravRttiyA~ milatI haiN| paumacariu kA prAraMbha RSabhadeva kI vaMdanA se hotA hai| do paMktiyoM meM kI gaI isa vandanA ko maMgalAcaraNa kahA jA sakatA hai - Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 maha Nava kamala komala maNahara vara vahala kanti sohillaM / usahassa pAya kamalaM sa surAsuraM vandiyaM sirasA / / " arthAt nava kamaloM kI taraha komala, sundara, zreSTha, atyanta saghana kAnti se yukta, sura aura asuroM dvArA vandita, RSabha bhagavAna ke caraNakamaloM meM namaskAra hai| RSabhadeva kI vandanA ke bAda svayambhU muni, AcArya, parameSThI guru ko namana kara caubIsa tIrthaMkaroM kI vandanA karate haiN| isa stuti kI eka vizeSa zailI hai| isameM pratyeka paMkti kI prathama arddhAlI meM tIrthaMkara ko nAmapUrvaka praNAma kiyA gayA hai tathA dvitIya arddhAlI meM tIrthaMkara kI vizeSatA batAI gaI hai 25 paNaveSpiNu Ai bhaDArAho / saMsAra samuhuttArAho // paNaveppaNu ajaya jiNesaraho / dujjaya kandappa dpphrho||1.1|| artha - saMsArarUpI samudra se tAranevAle Adi bhaTTAraka RSabhajina ko praNAma karatA hU~ / durjeya kAma kA darpa haranevAle ajita jinezvara ko praNAma katA hU~ / tulasIdAsa kI taraha pratyeka kANDa ke prAraMbha meM Izvara kI saMstuti ke rUpa meM maMgalAcaraNa svayambhU ne nahIM diye haiN| kevala cAlIsavIM sandhi ke prAraMbha meM munisuvrata svAmI kI stuti kI gaI hai| yahA~ para sItAharaNa ke bAda kA prasaMga prAraMbha hotA hai| isameM pahale eka zabda meM muni kA vizeSaNa dete hue phira usakI vyAkhyA kI gaI hai| - asAhaNaM / kasAya- soya - sAhaNaM / avAhaNaM / pamAya-mAya-vAhaNaM / avandaNaM / tiloya - loya - vandaNaM / artha - jo sAdhanarahita haiM, kaSAya aura zoka kA nAza karanevAle haiN| jo (svayaM) bAdhArahita haiM (para) pramAda aura mAyA ke bAdhaka haiN| jo duSToM se avandanIya haiM aura tIna loka dvArA vandanIya haiN| yahA~ para yamaka kA camatkAra dikhAyA gayA hai| paccIsavIM sandhi ke AThaveM kaDavaka meM bIsa tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai| RSabha, ajita, saMbhava, abhinandana, sumati, padmaprabha, supArzva, candraprabha, puSpadanta, zItalanAtha, zreyAMsa, vAsupUjya, vimalanAtha, anantanAtha, dharmanAtha, zAntinAtha, kunthunAtha, aranAtha, mallinAtha tathA munisuvrata ina bIsa tIrthaMkaroM kI stuti unake nAma ke artha kI vizeSatA se jor3ate hue kI gaI hai, jaise - jaya saMbhava-saMbhava NiddalaNa 125.8.31 arthAt janma kA nAza karanavAle he saMbhava, ApakI jaya ho / jaya sumai bhaDArA sumar3a kara 125.8.41 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 arthAt sumati denevAle he sumati svAmI, ApakI jaya ho| paumacariu meM jinendra kI stuti karanevAloM meM rAvaNa18, rAma, lakSmaNa, sItA, hanumAna, indra, sugrIva Adi pramukha haiN| ye sabhI stutiyA~ jinamandira meM jAkara jinapratimA ke samakSa kI gaI haiN| kevala caudahavIM sandhi meM, rAvaNa jalakrIr3A ke uparAnta nadI kinAre bAlukA kI vedI banAkara usa para jinapratimA sthApita kara 'jinadeva' kI stuti-pUjA karatA hai| stuti se pUrva vidhi-vidhAnapUrvaka pUjA-arcA kA bhI ullekha kiyA gayA hai| stuti se pUrva yA bAda meM tIna bAra jinapratimA kI pradakSiNA karane kA bhI ullekha hai|26 'jina' kI pUjA kA ullekha paumacariu meM kaI bAra AtA hai| phala-phUla, dIpa, naivedya, ghaNTA-dhvani, maNi-ratna Adi bheMTa se yaha pUjA kI jAtI hai| pUjA ke bAda stuti prAraMbha hotI hai| kahIM-kahIM stuti dI gaI hai, kahIM stuti kA ullekha mAtra kiyA gayA hai| caudahavIM sandhi meM rAvaNa pahale jalakrIr3A karatA hai, tatpazcAt bAlukA kI vedI banAkara usa para jinapratimA sthApita kara jala, dUdha, maNiratna, vilepana, dIpa, dhUpa, naivedya, puSpa Adi se pUjA karake phira gAyana prAraMbha karatA hai| ___ ikahattaravIM sandhi meM bhI rAvaNa zAntinAtha kI pUjA karatA hai| isa prasaMga meM kavi ne jinAlaya kA, jinendra ke abhiSeka kA evaM pUjA kA suvistRta tathA alaMkRta varNana kiyA hai| udAharaNa ke lie 'jina' ko naivedya arpaNa karate hue likhatA hai - rAvaNa ne naivedya se pUjA kI jo gaMgA-pravAha kI taraha dIrgha, muktA-samUha ke samAna svaccha, sundarI ke samAna sumadhura, uttama amRta rasa ke samAna surabhita, svajana ke samAna snehila, uttama tIrthaMkara kI taraha siddha, sUrata ke samAna timmaNa (strI, pakvAnna) se yukta thii| isa varNana meM upamA tathA zleSa donoM alaMkAroM kA prayoga kiyA gayA hai| pUjA ke uparAnta rAvaNa dodhaka, bhujaMgaprayAta tathA nArAca chandoM meM 'jina' kI sudIrgha stuti karatA hai| yaha paumacariu meM racI gaI stutiyoM meM sabase lambI stuti hai| stutiyoM ke sandarbha meM svayambhU ne saMgItazAstra ko bhI jor3A hai| battIsavIM sandhi meM vana meM bhramaNa karate hue rAma, lakSmaNa aura sItA kulabhUSaNa aura dezabhUSaNa muniyoM kI pUjA karake madhura gAyana prAraMbha karate haiN| isa avasara para rAma sughoSa nAma kI vINA bajAte haiM, lakSmaNa lakSaNoM se yukta gIta gAte haiM tathA sItA bharatamuni dvArA nATyazAstra meM ullikhita nava rasa, ATha bhAva, dasa dRSTiyoM aura bAIsa layoM se yukta tAla-vitAla para nRtya karatI haiN| terahavIM sandhi meM bAli para upasarga karane ke kAraNa rAvaNa ko pazcAttApa hotA hai| bali se kSamA mA~gane ke bAda rAvaNa bharata dvArA banAye gaye jinAlaya meM jAkara 'jina bhagavAna kI pUjA karake vINAvAdana karate hue madhura gandharva gAna gAtA hai jo mUrchanA, kampa, krama, trigrAma aura saptasvaroM se yukta thaa| isa prasaMga meM bhI pUjA-arcA tathA gaMdharva gAyana kA varNana alaMkRta zailI meM kiyA gayA hai| sAmAnyataH bhagavAna kI stuti karate hae bhakta Izvara ke guNagAna ke sAtha-sAtha apane lie bhI kucha na kucha yAcanA karatA hai| paumacariu meM AI huI stutiyoM meM bhakta kI laukika Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 vAMchAoM kA/manokAmanAoM kA ullekha bahuta kama huA hai| RSabhadeva ke janma ke uparAnta indra dvArA unake abhiSeka ke bAda stuti kI gaI hai usameM unheM manoratha pUrNa karanevAlA kahA gayA hai tathA unase yAcanA kI gaI hai ki janma-janma meM hameM guNoM kI sampatti deN| lakSmaNa dvArA jaba sugrIva ko sItA kI khoja karane kA Adeza diyA jAtA hai to sagrIva kArya-siddhi kI kAmanA se jinamandira meM jAkara jinasvAmI kI stuti karatA hai aura stuti ke bAda pratijJA karatA hai ki yadi maiM sItAdevI kA vRtAnta na lAU~ to merI gati saMnyAsa kI ho (arthAt maiM saMnyAsa grahaNa kruuNgaa)|3 stutikAvya meM prAyaH ArAdhya ke saundarya-varNana kI paramparA milatI hai| paumacariu meM stutiyoM ke antargata jinadeva ke zArIrika saundarya kA varNana bahuta adhika nahIM miltaa| munisuvrata svAmI ko sundara megha, ali, bhramara tathA keza ke samAna raMgavAlA kahA gayA hai| RSabhadeva ko namaskAra karate hue unheM kamala ke samAna komala, manohara tathA kAntiyukta kahA gayA hai| indra kI jinendra ke rUpa para Asakti ke mAdhyama se bhI apratyakSa rUpa se unake saundarya kA varNana kiyA gayA hai| kavi kahatA hai ki 'jina' ke rUpa para Asakta indra ke netra tRpti nahIM pA rahe haiN| hindU devatAoM kI stutiyoM meM jisa prakAra ArAdhyadeva ke jIvana-prasaMgoM tathA duSTa saMhAraka ke rUpa meM kiye gaye kAryoM kA ullekha hotA hai, vaha bhI paumacariu kI stutiyoM meM nahIM miltaa| jaina dharma meM AtmA kA pariSkAra, AtmA ko zuddha-mukta karanA sarvopari mUlya hai| jainadharma AtmavAdI hai aura AtmA kI pUrNa svataMtratA evaM svAvalambana hI isakA carama lakSya hai jisake lie Atmazodhana kI prakriyA Avazyaka hai| saMbhavataH yahI kAraNa hai ki 'jina' kI stutiyoM meM unake saMsAra se virakta, kAma-krodha moha ko jItanevAle, kevalajJAna se yukta, janma-maraNa se vivarjita rUpa kA bakhAna bAra-bAra kiyA gayA hai| inameM se kaI vizeSaNa jaina dharma ke siddhAntoM ke anurUpa haiM, jaise - paMca mahAvratoM ko dhAraNa karanevAlA, cAra kaSAyoM kA nAza karanevAlA, chaha prakAra ke jIva nikAyoM ke prati zAnti rakhanevAlA, sAtoM narakoM ko jItanevAlA aadi-aadi| . jaya khama dama tava vaya Niyama krnn| jaya kali mala koha kasAya hrnn| jaya kAma koha ari dappa dlnn| jaya jAi jarA maraNanti hrnn|40 to kaI vizeSaNa aise bhI haiM jo kisI bhI dharma yA sampradAya ke ArAdhyadeva ke lie Aropita kiye jA sakate haiN| jaise - tribhuvana ke svAmI (1.9.3), tInoM lokoM ke paramezvara, tribhuvana ke manoratha pUrNa karanevAlA, deva-asuroM ke dvArA pradakSiNA kiyA huA, vizvaguru'' Adi vizeSaNa 'jina' ko sarvocca sattA ke rUpa meM pratiSThita karate haiN| eka-do sthaloM para svayaMbhU ne 'jina' ko mAtA-pitA, guru, bahina, bhAI, mitra, sahAyaka Adi sambodhanoM se bhI pukArA hai| devendrakumAra jaina ise svayaMbhU kA bhAvAtireka mAnate haiN| 'jina' ko niraMjana, nirapekSa, sarvajJa, parAtpara jaise vizeSaNoM se bhI sambodhita kiyA gayA hai jo nirguNa brahma kI parikalpanA ke sannikaTa hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 eka mahatvapUrNa bAta ina stutiyoM ke saMdarbha meM yaha bhI kahI jA sakatI hai ki inameM isa bAta kA mahatva nahIM hai ki kauna kisakI stuti kara rahA hai| jina tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai unameM cAritrika bhinnatA nahIM hai, ve prAyaH guNoM meM eka-se haiN| hanumAna yA ziva yA rAma kI taraha unake guNoM aura AcaraNa meM bhinnatA nahIM hai| na hI stutikartA ke anusAra koI bhinnatA dikhAI detI hai| stutikartA cAhe rAma ho yA rAvaNa yA sugrIva; niSThA, jinadeva ke vizeSaNa, stutiyoM kI bhASA-zailI Adi para koI prabhAva par3atA huA nahIM dikhAI detaa| kAvyAtmakatA kI dRSTi se ye stutiparaka prasaMga svayambhU kI kAvyakalA kA zreSTha udAharaNa kahe jA sakate haiN| ina stutiyoM meM layAtmakatA kA nirvAha hai| ye sabhI stutiyA~ geya haiN| 86vIM sandhi meM hanumAna ke dvArA kI gaI stuti isa dRSTi se udAharaNIya hai - jaya jaya jiNavarinda dharaNinda Narinda surinda vndiyaa| jaya jaya canda khanda vara vintara vahu vindaahinnndiyaa| jaya jaya vaMbha saMbhu maNa bhaMjaya mayaradvaya vinnaasnnaa| jaya jaya sayala samagga dubbheya vayAsiva cAru saasnnaa| 86.15 / alaMkAroM kA pracura prayoga ina stutiyoM meM kiyA gayA hai| anuprAsa, upamA, rUpaka, yamaka, zleSa kA adhika prayoga milatA hai| 'jina' kI stuti karate hue kavi unheM siddhirUpI varAMganA ke atyanta priya, saMyamarUpI girizikhara para uganevAle, sAta mahAbhayarUpI azvoM kA damana karanevAlA, jJAnarUpI AkAza meM vicaraNa karanevAlA sUrya kahatA hai|43 rAvaNa dvArA zAntinAtha kI pUjA ke prasaMga meM pratyeka arddhAlI meM upamA tathA zleSa kA sAtha-sAtha prayoga kiyA gayA hai| nissaMdeha yaha kavi kA kAvya-kauzala hai| parantu kahIM-kahIM alaMkRta zailI bhakti-bhAva kI abhivyakti meM bAdhaka bhI pratIta hone lagatI hai| 40vIM sandhi ke prAraMbha meM munisuvratanAtha kI vandanA meM yamaka kA prayoga isI prakAra kA hai| isI prakAra zleSa alaMkAra ke pradarzana ke lie Izvara kI stuti meM gAye gaye gIta kI tulanA priya strI tathA surata tatva se karanA bahuta ucita nahIM kahA jA sktaa| parantu svayambhU kI kAvya-pratibhA ke ye sahaja udgAra haiM, isameM sandeha nhiiN| bhinna-bhinna chandoM kA prayoga inameM kiyA gayA hai jo ki apabhraMza kAvya kI eka pramakha vizeSatA hai| samAsabahula zailI kA prayoga bhI kahIM-kahIM stutiyoM meM kiyA gayA hai| jahA~ yamaka va zleSa kA sAthasAtha prayoga hai vahA~ zailI kliSTa hai, anyathA sarala, sahaja zailI kA prayoga ina stutiyoM meM kiyA gayA hai| 1. apabhraMza bhASA kI zodha pravRttiyA~, DaoN. devendrakumAra zAstrI, pR. 58-60 2. zabdAthau sahitau kAvya gadya-padya ca tdvidhaa| saMskRta prAkRta cAnyadapabhraMza iti tridhaa| kAvyAlaMkAra 1.16 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 3. jaina tathA upAdhye, paumacariu, bhAga 5 kI bhUmikA, pR. 11 4 apabhraMza ke Adikavi svayambhU, trilokInAtha premI, apabhraMza bhAratI-1, pR.1, janavarI,1990 5. apabhraMza bhASA kA adhyayana, vIrendra zrIvAstava, pR. 16 6. pAyaDami appu rAmAyaNa kaave| paumacariu, 1.1.19 7. paumacariu aura rAmakathA paramparA, madhubAlA nayAla, apabhraMza bhAratI 5-6, pR. 13, 1994 8. apabhraMza ke Adikavi svayambhU, trilokInAtha premI, apabhraMza bhAratI-1, pR. 3 9. prAkRta aura apabhraMza sAhitya aura usakA hindI sAhitya para prabhAva, DaoN. rAmasiMha tomara, prakAzaka - hindI pariSad prakAzana, prayAga vizvavidyAlaya, prayAga, pR. 67 10. mahAkavi puSpadanta, rAjanArAyaNa pANDeya, pR. 126 11. ukta, pR. 135 12. pAuDadohA, prastAvanA, devendrakumAra zAstrI, pR. 3 13. paumacariu, 1.10.3 14. apabhraMza rAmakAvya paramparA meM paumacariu, maMju zukla, apabhraMza bhAratI-9-10, pR. 21 akTUbara 1997-98 15. * jaya inda Narinda canda nnmiy| pa.ca. 23.10.7 * ta NAgenda surenda nnrindhi| vandiu muNi vijjAhara vindhi| pa.ca. 25.7.7 .tiloya loya vdnn| pa.ca. 40.1.4 * suriMda rAya pujjnn| pa.ca. 40.1.5 * jaya tiyasida vida vaMdiya py| pa.ca. 2.6.7 16. pajjuNNacariu, prastAvanA, vidyAvatI jaina, pR. 20 17. paumacariu, prAraMbha 18. paumacariu, 71.11 19. paumacariu, 32.7, 23.10, 43.19 20. paumacariu, 32.7, 23.10 21. paumacariu, 32.7, 23.10 22. paumacariu, 86.15 23. paumacariu, 2.6 24. paumacariu, 44.5 25. paumacariu, 71.11 26. payahiNa devi tivAra puNu caliyau vaNa vaasho| 23.10.13 * ta jiNa bhavaNu Niyavi prituttttii| payahiNa davi tivAra vitttthi| 25.7.5 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 apabhraMza bhAratI 19 27. tuppakhIra sisireMhiM ahisiNcevi| NANA viha maNirayaNehi aNcevi| NANA vihahiM vilevaNa bhesahiM / dIva dhUva vali puppha NiveehiM / pujja karevi kira gAyai jaaveNhiN| paumacariu, 14.9 28. pacchA carueNa maNohareNa / gaMgAvAheNa va diihrenn| muttA NiyareNa va paNDureNa / sukalatta muheNa va sumhurenn| varaamiyaraseNa va surhienn| suaNeNa va suhu shennienn| titthayara varema va siddhenn| suraeNa va timmaNa siddhenn| paumacariu, 71.10 29. paumacariu, 71.11 30. rAma suSosa vINa apphaali| jA muNiyavarahu vi cirai caali| lakkhaNu gAi salakkhaNu geu / satta vi sara tigAma sara bheu| tAla vitAla paNaccai jANai / Nava rasa aTTa bhAva jA jaanni| dasa diTTiu vAvIsa layAI / bharaha bharaha gaviTTai jaai| paumacariu, 32.8 31. ta pujja karevi ADhattu geu / mucchaNa kama kampa tigAma bheu| sara sajja risaha gandhAra baahu| majjhima paMcama dhaivaya nnisaahu| mahureNa thireNa paloTTeNa / jaNa vasiyaraNa samatthaeNa / gAyai gadhavvu maNoharu rAvaNu rAvaNa hatthaeNa / paumacariu,13.9 32. jaga guru puNNa pavittu tihahuaNaho maNoraha gaaraa| bhave bhave amhe dejja jiNa-guNa-sampatti bhddaaraa| paumacariu, 2.8.10 33. paumacariu, 44.5 34. rvnnnny| ghaNAli vAra vnnnny| 40.1.10 35. Namaha Nava kamala komala vara vahala kati sohilla, parama prAraMbha 36. rUvAloyaNe ruuvaasttiN| titti Na jaMti purandara NettaiM 2.7.2 37. jambUsAmicariu ke vairAgya prasaMga, suzrI prIti jaina, jainavidyA-5-6 (vIra vizeSAMka), pra. jainavidyA saMsthAna, jayapura, apraila 1997, pR. 97 38. paumacariu 32.7, 23.10, 45.5 39. paumacariu 32.7 40. paumacariu 23.10 41. paumacariu, 2.6 42. tuhu~ gai mai jaNeru sasa mAyari bhAyari suhi shaayo| paumacariu 86.15.8 *tuhu mAya bappu tuhu baMdhu jnnu| paumacariu 43.19 43. jaya saMjama giri siharugga miy| jaya ida Narida cada Namiya jaya satta mahAbhaya haya dmnn| jaya jiNa ravi NANambara gmnn| paumacariu 23.10.7-8 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 44. paumacariu 71.10 45. sAlaMkAru susaru suviyaGka suhAvau piya kalattu v| Arohi adharohi thAiya saMcArihi suraya tattu v| paumacariu 13.10.1 AcArya, hindI vibhAga DI.esa.bI. parisara kumAU~ vizvavidyAlaya, nainItAla Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 sohai halaharajatthahiM karimayaramINajalayaravamAli cllvnnjlhivlyNtraali| docaMdasUrapayaDiyapaIvi jaMbUtarulaMchaNi jNbudiivi| khAraMbhoNihisAmIvasaMgi surasiharihi saMThiu daahinnNgi| sarigiridaritarupuravaravicittu etthatthi pasiddhau bharahakhettu / tahu majjhi pariTThiu magahadesu jaM vaNNahuM sakkai Neya sesu| muhi ghulai jAsu jIhAsahAsu jasu NANi Natthi dosaavyaasu| ghattA - sImArAmAsAmahiM paviulagAmahiM gajjaMtahiM dhvlohhiN| sohai halaharajatthahiM dANasamatthahiM NiccaM ciya nnillohhiN||11|| mahAkavi puSpadanta, mahApurANa, 1.11 - jalagajoM, magaroM, matsyoM aura jalacaroM ke kolAhala se vyApta caMcala lavaNa samudra ke valaya meM sthita, do-do sUryoM aura candroM se Alokita honevAle tathA jambuvRkSoM se zobhita jambUdvIpa hai| usameM sumeru parvata ke, lavaNa samudra kI samIpatA karanevAle dakSiNa bhAga meM prasiddha bharata kSetra hai, jo nadiyoM, pahAr3oM, ghATiyoM, vRkSoM aura nagaroM se vicitra hai| usake . madhya meM magadha deza pratiSThita hai, zeSanAga bhI usakA varNana nahIM kara sakatA, yadyapi usake mu~ha meM hajAra jIbheM calatI haiM, aura usake jJAna meM doSa ke lie jarA bhI guMjAyaza nahIM hai| ghattA - vaha magadha deza, sImAoM aura udyAnoM se hare-bhare bar3e-bar3e gA~voM, garajate hue vRSabha samUhoM, aura dAna dene meM samartha lobha se rahita kRSaka samUhoM se nitya zobhita rahatA hai||11|| anuvAdaka - DaoN. devendrakumAra jaina Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 akTUbara 2007-2008 33 apabhraMza sAhitya ke kavi : svayaMbhU aura puSpadaMta zrI anilakumAra siMha seMgara ' - prAraMbha meM apabhraMza zabda kA prayoga usa artha meM hotA thA jo bhASA ke stara meM girA hotA thaa| AraMbha meM saMskRta ke bhartRhari, pataMjali ne saMskRta ke vikRta zabda rUpa ke lie 'apabhraMza' kA prayoga kiyA thA isalie apabhraMza kA artha kiyA gayA bhraSTa, vikRta athavA azuddha / kintu dhIre-dhIre isakA vistAra bhASA vizeSa ke lie hone lgaa| saMskRta ke AcAryoM aura apabhraMza ke kaviyoM ne apabhraMza ko dezI bhASA kahA hai / kintu apabhraMza kavi svayaMbhU aura puSpadaMta ne apanI bhASA ko 'grAmINa bhASA' kahA hai| AThavIM zatAbdI se lekara caudahavIM zatAbdI taka jo bhASA sAhitya ke kSetra meM chAI huI thI use hama 'apabhraMza' ke rUpa meM jAnate haiN| kevala dakSiNa ko chor3akara pUre bhArata meM isa kAla meM apabhraMza meM kAvyoM kI racanA huI hai| jina kaviyoM ne isa bhASA ko sAhityika garimA pradAna kI hai unameM svayaMbhU aura puSpadaMta kA nAma pramukha hai| svayaMbhU kI 'rAmAyaNa' aura puSpadaMta kA 'mahApurANa' bhAratIya sAhitya ke anupama graMtha haiN| inake alAvA joindu, rAmasiMha, hemacandra, somaprabha, jinaprabha, jinadatta, rAjazekhara, zAlibhadra, abdula rahamAna, saraha aura kaNha Adi kavi haiN| ina kaviyoM ne carita kAvya, gItikAvya, viraha kAvya, rahasyapradhAna kavitA tathA kathA kAvya likhe haiM / bhAmaha pahale vyakti haiM jinhoMne apabhraMza kA 'sAhityika bhASA' ke rUpa meM ullekha kiyA hai| isake bAda daMDI ne pataMjali aura bhAmaha donoM ke matoM kA samAveza kiyaa| apabhraMza ko sAhitya Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 kI bhASA batAte hue unhoMne kahA hai ki apabhraMza AbhIrAdi kI bhASA hai aura zAstrAnusAra saMskRta ke atirikta sabhI bhASAe~ apabhraMza haiN| rAjazekhara ne apanI racanAoM meM apabhraMza ke saMbaMdha meM jo ullekha kiyA hai usase yahI jJAta hotA hai ki unake samaya meM apabhraMza patita na samajhI jAkara abhijAtya varga kI bhASA banI tathA vidvAnoM meM bhI Adara pAne lgii| jagaha-jagaha para rAjazekhara ne apabhraMza kI prazaMsA kI hai aura 'bAla rAmAyaNa' meM apabhraMza kAvya ko 'subhaNya' bhI kahA hai| bharatamuni (vikrama tIsarI zatAbdI) ne apabhraMza nAma na dekara lokabhASA ko 'deza bhASA' kahA hai| apabhraMza meM svayaMbhU kA 'paumacariu' (pauma-carita) aura 'harivaMzapurANa', puSpadaMta kA 'mahApurANa', yazakIrti kA pAMDavapurANa aura raidhU kA 'padmapurANa' aura 'harivaMzapurANa' ullekhanIya haiN| ina purANoM meM 'rAmakathA' aura 'kRSNakathA' kAvya bhI hai| kavi svayaMbhU svayaMbhU kA 'paumacariu' eka mahatvapUrNa racanA hai| yaha racanA rAmakathA para AdhArita hai| 'paumacariu' ko svayaMbhU pUrA nahIM kara sake, ise unake putra tribhuvana svayaMbhU ne pUrA kiyaa| rAhula sAMkRtyAyana ne apanI pustaka 'hindI kAvyadhArA' meM isake eka aMza ko prakAzita kiyA hai| kavi svayaMbhU ne rAma aura kRSNa se saMbaMdhita carita kAvyoM kA vistAra aura vikAsa kiyaa| unhoMne rAma ko lekara 'paumacariu' aura kRSNa ko lekara 'riTThaNemicariu' caritakAvya kI racanA kii| kavi svayaMbhU kI nimnalikhita racanAe~ haiM - paumacariu, riTThaNemicariu, svayaMbhU chaMda aadi| kavi svayaMbhU ko prasiddhi paumacariu (rAma-kAvya) se hI milii| paumacariu pA~ca kANDa aura tirAsI saMdhiyoM (saMrgoM) vAlA eka vizAla mahAkAvya hai| isake pA~ca kANDa isa prakAra haiM - vijjAharakANDa, ujjhAkANDa, sundarakANDa, jujjhakAMDa aura uttrkaaNdd| 'paumacariu' meM rAmakathA ko eka nadI kA rUpaka diyA gayA hai| kavi svayaMbhU kA kathana hai ki varddhamAna mahAvIra ke mukha-kuhara se nikalakara yaha rAmakathArUpI saritA kramAgata rUpa se bahatI calI A rahI hai| baddhamANNa-muha-kuhara viNiggaya / rAmakathA-NaI eha kamAgaya / rAmakathA ko lekara aneka carcAoM meM svayaMbhU kI apanI rAmAyaNa kama rocaka nahIM hai jahA~ tamAma maulika udbhAvanAe~ dekhane ko milatI haiN| ___kavi svayaMbhU rAmakAvya likhane ke pahale spaSTa zabdoM meM apane mata ko isa prakAra se prakaTa karate haiM - maiM janatA kI bhASA meM janatA ke lie kAvya kA nirmANa kara rahA huuN| rAma kA caritrAMkana Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 karate samaya na to unhoMne Adarza kA dAmana pakar3A hai aura na hI usameM kisI prakAra kI alaukikatA kA samAveza kiyA hai| unhoMne rAma ko sAdhAraNa manuSya ke rUpa meM prastuta kiyA hai| tulasI ke rAma aura svayaMbhU ke rAma meM antara hai| tulasI ke rAma bhagavAna haiM, pUjya haiM, jabaki svayaMbhU ke rAma sAdhAraNa manuSya haiM jo sItA ko pAne ke lie rote haiN| rote to tulasI ke rAma bhI sAdhAraNajana kI taraha hI haiM para eka abhinaya kI taraha / rAvaNa jaise parAkramI rAjA se saMgharSa kara use vApasa lAte haiN| 35 jaba sItA vApasa AtI hai to rAma use saMdeha najara se dekhate haiN| use agni parIkSA ke lie vivaza karate haiN| agni parIkSA ke lie varAsana para baiThatI hai| rAma sItA ko aura sItA rAma ko dekhatI hai| rAma vyaMgya se muskurAte haiM aura socate haiM ki ise kaise svIkAra kiyA jAe jo itane samaya taka dUsare puruSa ke adhIna thii| rAma dhikkArate hue kahate haiM ki nArI azuddha hotI hai, nirlajja hotI hai aura malinamati hotI hai kaMtahi taNiya kaMti pakkhappiNu bhaNDa pAhu bihaseppaNu jai vi ku laggayAu Niravajju mahilau hoMti suThu Nilajju / 83.8 / - varNana isa mahAkAvya meM vana-varNana, jalavihAra-varNana, sUryodaya sUryAsta-varNana, Rtu-va Adi kA bhI varNana hai / svayaMbhU ne apanI racanAoM meM gaMdhokadhArA, dvipadI, helA maMjarI, jaMbheTiyA, vadanaka, pArANaka, madanAvatAra, vilAsinI, pramANikA samAnikA Adi chandoM kA bhI prayoga kiyA hai| kabi svayaMbhU kI sampannatA ko dekhakara unheM 'chaMdaza cUr3AmaNi', 'kavirAja cakravartI' se vibhUSita kiyA gayA hai| kavi svayaMbhU kA 'paumacariu' vilApa evaM yuddha-varNana ke lie prasiddha hai, dazarathavilApa, rAma vilApa, bharata vilApa, rAvaNa-vilApa, nArI- vilApa Adi kA citraNa huA hai| antataH hama kaha sakate haiM ki kavi svayaMbhU ne apane jIvanakAla ke sabhI kSetroM meM gaharI paiTha jamAyI hai| kathA kahane kI zailI tathA kavitva zakti 'pauma cariu' meM dikhAI par3atI hai| unakI bhASA kI svabhAvikatA, pravAhamayI loka-pracalita bhASA bhI dikhAI par3atI hai| unakI racanAoM meM saMgIta-kalA Adi kA gaharA adhyayana dikhAI par3atA hai| inhIM vizeSatAoM ke kAraNa unheM 'apabhraMza bhASA kA vAlmIki' kahA jAtA hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 kavi puSpadaMta puSpadaMta barAra ke rahanevAle the| ve brAhmaNa the| unakA samaya 10vIM zatAbdI ke Asa-pAsa mAnA jAtA hai| unhoMne apane jIvana kA adhikAMza samaya rASTrakUTa kI rAjadhAnI mAnyakheTa meM bitaayaa| puSpadaMta kI prasiddhi kA AdhAra unakI racanA 'mahApurANa' hai| isameM unhoMne rAma-kathA, kRSNa-kathA aura jaina-tIrthaMkaroM ke jIvana-carita ko zAmila kiyA hai| kucha AlocakoM kA kahanA hai ki vAlmikI-vyAsa kI rAmakathA-paraMparA ke samAnAntara eka aura dUsarI paraMparA thii| yaha paraMparA guNabhadra ke uttara rAmAyaNa meM pAyI jAtI hai| puSpadaMta kI nimnalikhita racanAe~ haiM - mahApurANa, jasaharacariu aura nnaaykumaarcriu| puSpadaMta kA kAvya rAmakAvya nahIM ho skaa| para kRSNa kI bAla-lIlA kA varNana unhoMne bar3I kuzalatApUrvaka kiyA hai| puSpadaMta ke kRSNa bahuta hI naTakhaTa haiM - dhUli dhUsareNa varamukkasareNa tiNA muraarinnaa| kIlArasavaseNa govAlaya govI hiyy-haarinnaa| raMgateNa ramaMtaramaMteM maMthau dhariu bhamaMta aNaMteM / maMdIrau toDivi AvaTTiuM addha-viroliGa dahiuM plottttiuN| kA vi govi goviMdahu laggI eNa mahArI maMthaNi bhggii|85.6| - dhUla se sanA huA vaha murArI braja kI gopiyoM ke hRdaya meM rahanevAlA hai| vaha krIr3A karatA hai aura gopiyA~ usakI krIr3A dekha-dekhakara mugdha hotI haiN| A~gana meM kRSNa daur3A phira rahA hai, kabhI mathanI ko lekara daur3atA hai to kabhI dahI kI hA~DI tor3a detA hai, kabhI dahI palaTa detA hai| gopiyA~ kRSNa kI isa krIr3A se nArAja nahIM hotIM, balki isase unheM sukha milatA hai| kAvyoM kI udAtta zailI, alaMkAra-yojanA evaM chaMda-kauzala Adi guNa puSpadaMta ko zreSTha mahAkaviyoM kI zreNI meM le AtA hai| upamA, rUpaka, vyaktireka, bhrAMtimAna, yamaka aura zleSa ke prayoga bar3e hI cittAkarSaka haiN| lokoktiyoM ne bhASA ko AkarSaka banA diyA hai| hama dekhate haiM ki svayaMbhU aura puSpadaMta apabhraMza ke pramukha kavi haiN| unhoMne apabhraMza bhASA ko sAhityika garimA pradAna kI hai| prasiddha Alocaka nAmavara siMha ke zabdoM meM - 'isa taraha svayaMbhU aura puSpadaMta donoM hI kavi apabhraMza-sAhitya ke siramaura haiN| yadi svayaMbhU meM bhAvoM kA sahaja saundarya hai to puSpadaMta meM baMkima bhaMgimA hai, svayaMbhU kI bhASA meM pracchanna pravAha hai to puSpadaMta kI bhASA meM arthagaurava kI alaMkRta jhaaNkii| eka sAdagI kA avatAra hai to dUsarA alaMkaraNa kA udAharaNa hai|" anta meM DaoN. zailendrakumAra tripAThI ke zabdoM meM kahA jA sakatA hai - "daraasala sAhitya kI dUsarI paramparA kA sUtra yA bIja agara kahIM dekhanA ho to saMskRta se haTakara apabhraMza bhASA ke ina Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 kaviyoM kI racanAoM meM dekhA-jAnA caahie| jinhoMne sAhitya ko sacamuca kUpa se bAhara lAne kI koziza kI tathA vyavahAra ke dharAtala para maulika udbhAvanA kI zakti kA bIjAropaNa sAmAnya jana meM kiyaa|" 1. kAvyadarza - daMDI 2. hindI sAhitya kA dUsarA itihAsa - DaoN. baccana siMha 3. hindI sAhitya kA adyatana itihAsa - DaoN. mohana avasthI 4. hindI ke vikAsa meM apabhraMza kA yoga - DaoN. nAmavara siMha variSTha zodha chAtra hindI bhavana vizvabhAratI, zAMtiniketana 731235 (pa. baMgAla) mo. 09832277110 - - - Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 apabhraMza bhAratI 19 kusumiyaphaliyaI NaMdaNavaNAI aMkuriyaI NavapallavaghaNAI kusumiyaphaliyaI nnNdnnvnnaaii| jahiM koilu hiMDai kasaNapiMDu vaNalacchihe NaM kjjlkrNddu| jahiM uDDiya bhamarAvali vihAi pavariMdaNIlamehaliya nnaai| oyariya sarovari haMsapaMti cala dhavala NAI sppuriskitti| jahiM salilaI mAruyapelliyAI ravisosabhaeNa va hlliyaaii| jahiM kamalahaM lacchii sahu~ saNehu sahaM sasahareNa vaDDau viroh| kira do vi tAI mahaNubbhavAI jANaMti Na taM jddsNbhvaaii|| jahiM ucchuvaNaI rasagabbhiNAI NAvai kavvaI sukaihiM tnnaaii| jujjhaMtamahisavasahucchavAI mNthaamNthiymNthnnirvaaii| cavaluddhapucchavacchAulAI kIliyagovAlaI goulaaii| jahiM cauraMgula komalataNAI ghaNakaNakaNisAlaI krisnnaaii| ghattA - tahiM chuhadhavaliyamaMdiru NayaNANaMdiru Nayaru rAyagihu riddh| mahAkavi puSpadaMta, mahApurANa, 1.12 __jisameM aMkurita, naye pattoM se saghana phUloM aura phaloMvAle nandanavana haiN| jisameM kAle zarIravAlA kokila ghUmatA hai mAno jo vanalakSmI ke kAjala kA piTArA ho, jahA~ ur3atI huI bhauMroM kI katAra aisI zobhita hotI hai jaise indranIla maNiyoM kI vizAla mekhalA ho| sarovaroM meM utarI huI haMsoM kI katAra aisI mAlUma hotI hai jaise sajjana puruSa kI calatI-phiratI caMcala kIrti ho| jahA~ havA se prerita jala aise mAlUma hote haiM jaise sUrya ke zoSaNa ke Dara se kA~pa rahe hoN| jahA~ kamala lakSmI se sneha karate haiM lekina candramA ke sAtha unakA bar3A virodha hai| yadyapi donoM samudramanthana se utpanna hue haiM lekina jar3a (jar3atA aura jala) se paidA hone ke kAraNa ve isa bAta ko nahIM jaante| jahA~ IkhoM ke kheta rasa se paripUrNa haiM, mAno jaise kakaviyoM ke kAvya ho| jahA~ lar3ate hue bhaiMsoM aura bailoM ke utsava hote rahate haiM, jahA~ mathAnI ghumAtI huI gopiyoM kI dhvaniyA~ hotI rahatI haiM, jahA~ caMcala pU~cha uThAye hue bacchoM kA kula hai, aura khelate hae gvAlavAloM se yukta gokula hai| jahA~ cAra-cAra aMgala ke komala taNa haiM aura saghana dAnoM vAle dhAnyoM se bharapUra kheta haiN| ghattA - usa magadha deza meM cUne ke dhavala bhavanoM vAlA netroM ke lie AnandadAyaka rAjagRha nAma kA samRddha nagara hai| anuvAdaka - DaoN. devendrakumAra jaina Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 akTUbara 2007-2008 39 sAdhAraNa siddhasenasUri-racita 'vilAsavaI-kahA' (vilAsavatI kathA) - zrI vedaprakAza garga hindI ke premAkhyAnaka kAvyoM kI pRSThabhUmi kA nirmANa prAkRta evaM apabhraMza bhASAoM kI sAhityika racanAoM meM ho gayA thaa| yaha paramparA use riktha rUpa meM ukta bhASAoM kI kRtiyoM se prApta huI, kyoMki donoM hI bhASAoM meM isa prakAra kI racanAe~ pahale hI likhI jA cukI thiiN| varNyaviSaya, zailI, chaMda tathA prAkRta-apabhraMza kAvyoM ke prabaMdha-zilpa ke anurUpa jo premAkhyAnaka kAvya race gae, unakA mUla-srota ukta kAvyasAhitya hI hai| apabhraMza meM racita premAkhyAnaka kAvyoM kI jo paramparA milatI hai, vaha bhI prAkRta ke premAkhyAnaka kAvyoM se vikasita huI hai| jana-jIvana meM pracalita rahanevAlI loka-kathAoM ko apanAkara likhe jAnevAle kAvya tatkAlIna sAhitya ke viziSTa aMga rahe haiN| usa yuga kI premakAvya paramparA ke anurUpa hI likhI jAnevAlI apabhraMza kI eka racanA 'vilAsavaI-kahA' (vilAsavatI kathA) hai, jo viSayavastu, zailI evaM prabaMdha-racanA kI dRSTi se premAkhyAnaka kAvya-paraMparA kI eka kar3I vizeSa hai| prastuta lekha meM apabhraMza ke isI premAkhyAnaka kAvya ke saMbaMdha meM paricayAtmaka rUpa se likhA jA rahA hai| ___ 'vilAsavaI-kahA' (vilAsavatI kathA) nAmaka isa kathA-kAvya kA sarvaprathama paricaya paM. becaradAsajI dozI ne 'bhAratIya vidyA patrikA' meM diyA thaa| tadanantara san 1956 meM DaoN. zambhUnAtha siMha ne 'hindI mahAkAvya kA svarUpa-vikAsa' nAmaka apane zodha-prabaMdha meM isakA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 atyanta saMkSipta paricaya diyA thaa| zrI agaracanda nAhaTA prabhRti vidvAnoM ne bhI apane lekhoM ke mAdhyama se yadA-kadA isakI carcA kI hai| isa kathA kI do tAr3apatra - pratiyA~ jaisalamera ke graMthabhaMDAra meM surakSita haiN| saMbhava hai, anyatra bhI isakI pratiyA~ hoM / 40 vilAsavatI kathA ke lekhaka zvetAmbara jaina sAdhu siddhasenasUri the / unakA gRhastha jIvana kA nAma 'sAdhAraNa' thA / isalie unheM 'sAdhAraNa siddhasenasUri' kahA jAtA hai| jaina - sAhitya meM siddhasena nAmaka cAra vidvAna AcArya hue haiN| pahale AcArya siddhasena divAkara the, dUsare siddhasena, tIsare sAdhAraNa siddhasena aura cauthe siddhasena sUri / sAdhAraNa siddhasena 'nyAyAvatAra' tathA 'sanmati - tarka' ke racayitAoM se alaga the| isa prakAra sAdhAraNa siddhasena dArzanika siddhasena sUri se bhinna the| unakI prasiddhi kevala sAhityika rUpa meM milatI hai| kavi ne aneka stuti, stotra, ra Adi bhI likhe haiM, jinameM se kucha aba upalabdha nahIM haiN| stavana kavi siddhasena mUla kula ke vANijya tathA kauTikagaNa vajra zAkhA meM bappabhaTTi sUri kI paramparA ke antargata yazobhadra sUri gaccha ke vidvAna the / kavi kAvyakalA-marmajJa kaviyoM ke vaMza meM utpanna huA thaa| usakI prasiddhi sAdhAraNa nAma se adhika thI / yadyapi kAvya-racanA meM nipuNa kavi kI khyAti usake sAdhu-dIkSA lene ke pUrva hI phaila cukI thI, kiMtu 'vilAsavaI kahA' kI racanA usa muni bana jAne ke bAda kI thI / yaha kathA - kAvya mInamAla kula ke zreSThI lakSmIkara zAha ke anurodha se likhA gayA thA / racanAkAra gujarAta ke hI kisI bhAga kA nivAsI thA / isa premAkhyAnaka kathA - kAvya kI racanA pauSa caturdazI somavAra ko vi.saM. 1123 meM gujarAta ke dhandhukA nAmaka nagara meM huI thii|' saMdhi-baddha yaha kAvya-graMtha 3620 zlokapramANa hai| isameM gyAraha saMdhiyA~ haiN| pahalI sandhi meM sanatkumAra evaM vilAsavatI kA samAgama, dUsarI meM vinayaMvara - kI sahAyatA, tIsarI meM samudra - pravAsa meM naukA bhaMga, cauthI meM vidyAdharI - saMyoga, pA~cavIM meM vivAhaviyoga, chaThI meM vidyA - sAdhanA evaM siddhi, sAtavIM meM durmukhavadha, AThavIM meM anaMga - rati vijaya aura rAjyAbhiSeka, navIM meM vinayaMvara - saMyoga, dasavIM meM parivAra-milana tathA gyArahavIM meM sanatkumAra va vilAsavatI ke nirvANa-gamana kA varNana huA hai| isa prakAra isa kathA - kAvya meM vilAsavatI evaM sanatkumAra kI kathA atyanta rocaka zailI meM nibaddha hai / racayitA ne isa kathA ko AcArya haribhadrasUri kRta 'samarAicca kahA' ke AdhAra para likhI hai| yaha kathA usase jyoM kI tyoM lI gaI hai, isalie kathA meM kavi kI koI maulika udbhAvanA nahIM dikhalAI par3atI hai, kiMtu kathA kA viyoga - varNana usakI maulika kalpanA hai| kAvya meM aise kaI suMdara citra haiM jo bimbAdhArita saundaryabodha se yukta haiN| pratyeka saMdhi meM alaga-alaga sthaloM para kavi ne prakRti-citraNa ke dvArA mAnava ke Antarika bhAvoM ko abhivyakta kiyA hai aura isI rUpa meM aneka kArya-vyApAroM kA suMdara citra aMkita kiyA hai| sAtha hI vibhinna prasaMgoM meM kavi ne mana kI dazAoM kA vizeSa citraNa kiyA hai aura kaI mArmika bhAvoM kI rasa-dazA ko abhivyakta karane meM vaha samartha huA hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 kathA-kAvya meM sthAna-sthAna para gIti-zailI ke bhI darzana hote haiN| daivI-saMyoga aura Akasmika ghaTanAoM kI saMyojanA se kAvya meM Adyanta utsukatA evaM kutUhala banA rahatA hai| isIlie usameM rocakatA evaM madhuratA kI kamI nahIM hai| kavi ne vibhinna sthaloM para isake mAdhyama se nATakIya dRzyoM kI saMyojanA bhI saphala rUpa meM kI hai, jisase pAThaka ke mana meM taraha-taraha kI kalpanAe~ ubharatI haiN| vAstava meM isa prakAra kI vizeSatAe~ bahuta kama kAvyoM meM dikhalAI par3atI haiN| ___ kAvya meM kavi kA zabda-vinyAsa sundara rUpa meM hai aura bhASA prAMjala va suSTha hai| usameM sUktiyoM, kahAvatoM evaM muhAvaroM kA sundara prayoga huA hai, jinase bhASA aura bhAvoM meM sajIvatA A gaI hai| yaha racanA kAvya-kalA kI dRSTi se apabhraMza ke premAkhyAnaka kAvyoM meM utkRSTa hai aura kathAnaka rUr3hiyoM ke adhyayana kI dRSTi se atyanta mahatvapUrNa hai| bhAva, bhASA evaM zailI kI dRSTi se yaha atyanta sampanna tathA prasAda guNa se yukta kAvya hai| yadyapi prAyaH sabhI rasoM kI saMyojanA isa kAvya meM huI hai, kiMtu mukhya rUpa se vipralambha zRMgAra kA prAdhAnya hai| ataH kAvya kathA kI vizeSatAoM ko dekhate hue yaha nissaMdeha kahA jA sakatA hai ki vAstava meM yaha kavi apanI isa suMdara kRti ke dvArA amara ho gyaa| 1. ekkArasahiM saehiM gaehiM tevIsa varisa ahi ghiN| posa cauddasi some siprA dhadhuMkkaya purammi / / * dhandhukA nAma kA nagara gujarAta pradeza meM ahamadAbAda ke nikaTa hai| isa nagara meM hI kalikAla sarvajJa AcArya hemacandra sUri tathA 'supAsanAhacariyaM' ke racayitA maladhAra-gacchIya lakSmaNa gaNi jaise vidvAnoM kA janma huA thaa| 2. esA ya gaNijjaMti pAeNA NuTThabheNa chdenn| saMpuNNAhaM jAyA chattIsa sayAI viisaaii|| 3. samarAiccavahAu uddhariyA suddha sNdhibdhenn| koUhaleNa esA pasannavayaNA vilaasvii|| - - - Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 jahiM pikkasAlichette ghaNeNa jahiM kIlAgirisiharaMtaresu komldlvellihrNtresu| sikkhaMti pakkhi daradAviyAI viddmnniymmmnnullaaviyaaii| jahiM pikkasAlichette ghaNeNa chajjai mahi NaM uppriynnenn| paMgutteM dIheM pIyaleNa nnivddNtriNchpllvclenn| jahiM saMcarati bahugohaNAI java kaMgu mugga Na hu puNu tnnaaii| govAlabAla jahiM rasu piyaMti thalasararuhasejjAyali suyNti| mAyaMdakusumamaMjari sueNa hayacaMcueNa kymnnnnuenn| jahiM samayala sohai vAhiyAli vAhaNapayahaya vittharai dhuuli| hari bhAmijjaMti kasAsaNehiM aNNANiya NAI kusaasnnehiN| Nijjati NAya kaNNAraehiM NAya vva nnaayknnnnaarehiN| rujjhaMti gayAsA IriehiM sIsa vva gyaasaaiiriehiN| Asayara diti sikkhAvayAI NaM muNivara gunnsikkhaavyaaii| kappUravimIsu pavAsiehiM jahiM pijjai salilu pvaasiehiN| ghattA - sasipahapAyArahiM gouradArahiM jinnvrbhvnnshaashiN|| maDhadeulahiM vihArahiM gharavitthArahiM vesaavaasvilaashiN||14|| mahAkavi puSpadaMta, mahApurANa, 1.14 jahA~ krIr3AparvatoM ke zikharoM ke bhItara komala dalavAle latAgRhoM meM pakSIgaNa thor3Athor3A dikhanA, aura viToM ke dvArA mAnya kAma kI avyakta dhvani karanA sIkha rahe haiN| jahA~ pake hue dhAnya ke khetoM se bhUmi aisI zobhita hai mAno usane uparitana vastra ke prAvaraNa (dupaTTe) ' ko or3ha rakhA ho| jo (prAvaraNa) lambA, pIlA aura girate hue zukoM ke paMkhoM ke samAna caMcala hai| jahA~ aneka godhana jau, kaMgu aura mUMga khAte haiM, phira ghAsa nahIM khaate| jahA~ gopAlabAla rasa kA pAna karate haiM aura gulAba ke phUloM kI sejapara sote haiN| jahA~ krodha karane vAle zuka ne apanI coMca se Amrakusuma kI maMjarI ko Ahata kara diyA hai| jahA~ para samatala rAjamArga zobhita hai| usa para vAhanoM ke pairoM se Ahata dhUla phaila rahI hai| jahA~ saIsoM ke dvArA ghor3e ghumAye jA rahe haiM, jaise khoTe zAsanoM se ajJAnIjanoM ko ghumAyA jAtA hai| mahAvatoM ke dvArA hAthI vaza meM kiye jA rahe haiM, jaise saperoM ke dvArA sA~pa vaza meM kiye jAte haiN| savAroM ke dvArA hAthI aura ghor3e roke jA rahe haiM, jaise nirAza AcAryoM dvArA ziSyoM ko roka liyA jAtA hai| khaccaroM ko zikSA zabda kahe jA rahe haiM, mAno munivara guNavratoM aura zikSAvratoM ko de rahe haiN| jahA~ pyAuoM para Thahare hue pravAsiyoM ke dvArA kapUra se milA huA pAnI piyA jAtA hai| ghattA - jinake parakoTe candramA kI prabhA ke samAna haiM aise, gopura dvAravAle hajAroM jina-maMdiroM, maThoM, devakuloM, vihAroM, gRha vistAroM, vezyAoM ke AvAsoM aura vilAsoM meM se||14|| anuvAdaka - DaoN. devendrakumAra jaina Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 akTUbara 2007-2008 43 siddhoM aura nAthoM ke sAhitya ke sAmAjika saMdarbha - zrI rAmamUrti tripAThI bhAratavarSa apane mUla svabhAva meM AdhyAtmika rahA hai aura hai / usakI anubhava-sAkSi parAtpara cinmaya sattA meM pUrNa AsthA hai, yadyapi usakA idamitthaM nirUpaNa asaMbhava hai tathApi apanIapanI pahu~ca ke anurUpa citta ko kahIM ekAgra karane ke lie gantavya ke tIra para use AcAryoM ne lakSaNa - lakSita kara liyA hai, sAtha hI Rju kuTila nAnA pathoM kA AviSkAra bhI kara liyA gayA hai| hara vyakti gantavya taka apanI cAla se calakara pahu~catA hai, phalataH yahA~ nAnA prakAra ke matamatAntaroM kA jAla phailatA rahA hai| eka-eka prasthAna kI kaI-kaI avAntara zAkhAe~ hotI gaI haiM, kAraNa hai ruci aura saMskAra bheda / yahA~ koI tattvavettA apane prasthAna ko aitihAsika nahIM maantaa| sanAtanI vidyA kI zAbdI abhivyaktivAlI cAhe brAhmaNa dhArA ho yA prAtibha abhivyakti mAnanevAlI zramaNadhArA / nAthadhArA mUla puruSa matsyendranAtha the jinake ziSya the - gorakhanAtha / kucha vidvAna donoM ko bauddhasiddha paramparA se jor3ate haiM, para aba yaha nahIM mAnA jaataa| matsyendranAtha yoginI kauma ke pravartaka the, para gorakhanAtha haThayoga ke pravartaka the aura isakI anAditA banAne ke lie ziva se jor3a liyA gyaa| haThayoga kI sAdhana-praNAlI SaTacakra bheda hai aura phala hai siddhi / isakI mUla bAta hai candra aura sUrya ko samIkRta kara mUlAdhAra meM prasupta kuNDalinI zakti ko jagAkara Urdhva-yAtrA dvArA sahasrArastha ziva se tAdAtmyApanna karanA / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 zarIra meM cAra avayava asthira haiM - kAma, zukra, prANa aura mn| inake sthirIkaraNa ke binA koI bhI sAdhanA, sAdhanA nahIM kahI jA sktii| nAtha paMtha kI sAdhanA kAma-prANa kI sAdhanA hai aura maMtrayAnI bauddhasiddhoM kI bindu-saadhnaa| inakA lakSya hai - bodhicitta kA smutpaad| zukra saMvRtacitta hai use bodhicitta meM pariNata karane ke lie zukra kA zodhana kara uSNIya cakra meM pratiSThita karanA par3atA hai| etadartha ekamAtra zUnyatA aura karuNA kI milita yuganaddha mUrti zrI sadguru hI hai| yahI ziSya meM mahAsukha kA vistAra karatA hai| yahA~ mUla viSaya hai siddhoM aura nAthoM ke sAhitya ke sAmAjika sandarbha, ataH Upara atyanta saMkSepa meM unakA saiddhAntika svarUpa spaSTa kara diyA gayA hai| cAhe bauddhasiddhoM ke caryApada yA dohe hoM athavA nAthasiddhoM kI bAniyA~, sAmAjika saMdarbha inhIM se prApta kie jA sakate haiN| unake siddhAnta-nirUpaka granthoM se isakA patA nahIM cala sktaa| 'guhya samAja taMtra' yA prajJopAya vinizcaya siddhi' se kyA milane vAlA hai? 'siddha siddhAnta paddhati' yA 'gheraNDa saMhitA' se hI kyA upalabdha hogA? hA~, ina siddhAntaparaka graMthoM se samAja meM adhyAtma ke prati AsthA paidA kI jA sakatI hai| sAmAnyataH yaha dhAraNA hai ki ye siddha baMgAla se jur3e haiM, aura nimna varga se Ae haiM, para aisA nahIM hai| ye baMgAla, AsAma, ur3IsA, bihAra, pUrvI uttarapradeza, rAjasthAna, mahArASTra aura sudUra dakSiNa karnATaka taka ke haiN| isI prakAra inameM se kaI to rAjA aura rAjakumAra taka batAe gae haiN| zAsita janatA meM brAhmaNa, kSatriya, kAyastha, korI, zUdra varga se bhI taMtrayAna meM dIkSita milate haiN| inakI racanAoM - caryApada aura dUhe - meM isa vividhatA kI jhalaka kama milatI hai, saMbhava hai vikramazIla yA vikramazilA vizvavidyAlaya meM prAyaH sabake praveza aura sAdhanA kI yathAsaMbhava ekarUpatA ke kAraNa vividhatA aprAsaMgika ho gaI ho| ukta dvividha racanAoM meM sAdhanAoM aura tajanya upalabdhiyoM kI hI carcA prastuta hai| abhivyakti ke lie aprastuta rUpa meM sAmAjika jIvana ke saMdarbha A jAte haiN| mAnava vanya-prANiyoM kI taraha ekala rahakara jIvanayApana nahIM karatA, vaha jisa samudAya kA aMga banakara rahanA pasanda karatA hai use samAja kahate haiN| katipaya mAnavetara prANI bhI jhuNDa meM rahanA pasanda karate haiM para unakA uddezya mAtra AtmarakSA hai| hamArI paramparA meM isa jhuNDa ko 'samAja' kahA gayA hai| samAja kevala AtmarakSA ke lie nahIM banA hai, usameM rahakara mAnava apanI aparimeya saMbhAvanAoM ko caritArtha karatA hai| ye saMbhAvanAe~ sAmAjika yA sabako samAna banAe rakhane ke lie bhI ho sakatI haiM aura vyaktigata stara para AdhyAtmika upalabdhiyoM ke lie bhI hotI haiN| bauddhasiddha hoM yA nAthasiddha - samAja kI vyavasthA se haTakara jaba ve vyaktigata stara para AdhyAtmika stara kI upalibdhayoM meM antarmukhI hokara AtmalIna ho jAte haiM aura sAdhanA tathA usakI upalabdhiyoM taka hI apanI abhivyakti kI sImA banA lete haiM taba sAmAjika saMdarbha kA prasaMga gauNa ho jAtA hai, Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 45 usakA upayoga apanI upalabdhiyoM kI abhivyakti ko bodhagamya banAne ke lie aprastuta ke rUpa meM prAyaH lAyA jAtA hai| samAja ke sadasya ke rUpa meM mAnava ne jo kucha arjita kiyA hai - mUlya, jJAna, vizvAsa, yAtu rasmarivAja, manoraMjana ke sAdhana Adi - prAyaH sabhI se ghaTita ikAI ko saMskRti kahA jAtA hai| isameM mAnavIya aura sAmAjika mUlya aura mAnyatAoM kA bhI samAveza hai - isalie saMskRti ko jIvana-mUlya (Values of Life) bhI kahate haiN| sAmAnyataH hama unheM dharma ke nAma se bhI pukArate haiM aura sabhyatA yAnI jIvana-yApana ke sAdhanoM se pRthak kara lete haiN| dharma yA mUlya ke rUpa meM kucha mUlya haiM jo samAja ko svastha banAe rakhane ke lie Avazyaka evaM anivArya haiM para dharma ke kucha rUpa prAtisvika rUpa se AdhyAtmika upalabdhi ke lie haiN|* isa saMdarbha meM hamArI sImA unhIM ghaTakoM taka hai jinheM sAmAjika vyavasthA kI surakSA aura samunnati ke lie upayogI mAnA jAtA hai| vaise to yaha bhI kahA gayA hai - "ayameva paro dharmaH yadyogenAtmadarzanam' bauddhasiddha yA nAtha yogI kA mukhya lakSya yahI hai| para isakI siddhi ke lie ve ekAnta . cAhate haiM aura samAja se kaTa jAte haiN| gorakhanAtha (gorakhabAnI, pRSTha 17) kahate haiM - girahI so jo girahai kAyA / abhi antara kI tyAgai maayaa|| yogI gRhI yA gharabArI nhiiN| yadi samAja kI katipaya mAnyatAe~ unheM bAdhA pratIta hotI haiM to ve usakI AlocanA bhI karate haiN| unakI dRSTi meM kramAgata cAturvarNya vyavasthA aisI hI hai, isalie asvIkArya lagatI hai| vahA~ arjita kI jagaha janmajAta uccAvaca bhAva kA nirdhAraNa hotA hai| yahA~ donoM ekamata hokara mAnate haiM ki mahattA ucca kula meM janma lene mAtra se nahIM, apitu sAttvika puruSArtha se arjita kI jAtI hai aura use mAnavamAtra kara sakatA hai| prakRti ne kisI ke sAtha pakSapAta nahIM kiyA hai| bauddhasiddha kahatA hai ki brAhmaNa yA paNDita zAstra raTakara vAcAla banatA hai to usase kyA huA, yadi vaha AtmadarzI nahIM huA - AtmadIpa nahIM huA - paNDia sakala satta bkkhaanni| dehahi buddha basaMta na jANai // sarahapAda ne dohA koza ke pahale hI dohe meM brAhmaNavAda para prahAra kiyA hai| caryApadoM kI apekSA dohAkoza meM yaha svara aura tIkhA sunAI par3atA hai| sarahapAda (dohAkoza meM) kahate haiM - *samAja ko dhAraNa karanevAle dharma yA saMskRti kI AtmavAdI aura vaijJAnikoM dvArA do dRSTiyoM se vyAkhyA kI gaI hai| AtmavAdI dRSTi se use jIvana-mUlya (pAramArthika aura vyAvahArika) kahate haiM aura vaijJAnika dRSTi se vaha sabakucha jo samAja ke sadasya ke rUpa meM vaha arjita karatA hai| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 apabhraMza bhAratI 19 bamhaNei ma jAnantahi bheu| evai par3hi au e ccau beu / maTTi pANi kusa paDhantaM / gharahi baisi agi huNantaM / kajje birahia hutavaha home| akkhi uhAvia kahue dhuumeN||1-2|| gorakha bhI mAnate haiM ki vibhinna matoM vAle paNDita apane mata kA maNDana aura dUsare mata ke khaNDana meM lage rahate haiM, kintu yogI ko isa prakAra ke zAstrArtha meM nahIM par3anA caahie| siddha aura nAtha - donoM guru-vacana ko hI ekamAtra zaraNa mAnate haiM - koI vAdI koI vivAdI, jogI ko vAda na karanA (gorakhabAnI, pRSTha 5) varNAzramavAdiyoM kA spRzya-aspRzya-viveka siddhoM ko bahuta sAlatA hai| ve isa bAta ko rekhAMkita karate haiN| siddha kaNahapA kahate haiM - nagara bAhira DoMbi tohori kudd'iyaa| chai choi yAdusi bAhama naaddiyaa| Alo DoMbi toe sama kariba ma saangg| nidhiNa kAnha kApAli joi lAGga / una dinoM ucca varNavAle na kevala antyajoM kA sparza mAtra nahIM karate the, apitu isake kAraNa unheM nagara ke bAhara basAyA jAtA thA, prAya dakSiNa dizA kI or| ve kahate haiM - 'arI Domina, terA ghara to nagara ke bAhara hai, kintu tuma brAhmaNoM aura brahmacAriyoM ko chU-chU diyA karatI ho| terA sAtha mujhe karanA hai kyoMki maiM bhI svayaM kapAlI hU~ - naMgA jogI hU~ tathA isI kAraNa maiM ghRNAspada bhI samajhA jAtA huuN|' ina siddhoM ne brAhmaNoM, poMge paNDitoM, pAkhaNDiyoM, durAcArI, kApAlikoM ke sAtha-sAtha bhraSTa bauddhoM kI bhI bhartsanA kI hai| vinayazrI ne apane eka pada meM kahA hai ki samarasa dazA meM brAhmaNa aura cANDAla meM koI bheda nahIM hai| isase spaSTa hai ki antaHkaraNa kA zodhana jina mUlyoM ke jIne se hotA hai unase vimukha jo bhI rahatA thA adhyAtma meM siddhajana unakI nindA khulakara karate the| nAthapaMthI bAniyoM meM to mUlyoM kI carcA sarvatra sunAI par3atI hai| gorakha ne jo apane svapna kI nagarI basAI hai - usameM satya bAdazAha kI bIvI hai, santoSa zAhajAdA aura kSamA tathA bhakti - do dAI haiN| 'gorakhabAnI' (pRSTha 121) meM kahA gayA hai - tahA~ satya bIvI, santoSa sAhijAdA, chimA bhagati dvai daaii|27| siddhoM ne bhI kahA hai ki saMsAra ke kIcar3a meM citta ko kamala kI taraha rahanA caahie| moha-rUpI vardhiSNu vRkSa ko kATane, AvArA mUSika rUpa caMcata citta-svabhAva ko nAza karane, viSaya-rUpI viSadaMza se bacakara rahane tathA vizuddhAnanda kI prApti ke lie sudUra laMkA na jAne kI zartiyA salAha bhI dI gaI hai - Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 uju re uju mAlehu re bAMka / niyaDi vohi mA jAhu re lAMka / hAthera kAGkaNa mA leu dApaNa / adhaNai apA bujhatu NiJa maNa // ( sarahapAda, caryA 32 ) eka tarapha nAthagaNa gharabArI na hone kI bAta karate haiM, dUsarI tarapha bauddhasiddha guNDarIpAda bAnI su - 47 jo ini ta binu khanahiM na jIvami / to muha cumbI kamala rasa pIvami // (caryA 4 ) aisI racanAoM meM kucha anyathA pratIti hotI hai parantu tathya yaha hai ki caryAkAroM ne naranArI milana rasa ke pratIkoM dvArA pAramArthika Anandaloka kI sRSTi kI hai / caryA padoM meM sthAnasthAna para yaha nArI mahAmudrA yA yoginI rUpa meM prakaTa huI hai| guNDarIpAda ukta racanA ke mAdhyama se kaha rahe haiM -'he nairAtmya yoginI ! tumhAre binA maiM kSaNamAtra ke lie bhI jIvita nahIM rahU~gA / sahajAnanda svarUpa tumhAre mukha kA cumbana kara maiM bodhicittarUpa kamala - rasa kA pAna karU~gA / ' samAja ko dharma-bhAvanA yA mUlya-bhAvanA hI dhAraNa karatI hai| AtmavAdI dRSTi se mUlya (Values of Life) hI saMskRti hai, jisake vyAvahArika aura pAramArthika - do pakSa haiN| Atmadarzana pAramArthika pakSa hai aura karuNA Adi padArtha-vRttiyA~ vyAvahArika / siddhoM ne ina donoM kI abhivyakti kI hai| samprati, vaijJAnika dRSTi se 'Culture' ke anUdita rUpa 'saMskRti' meM vaha sabakucha AtA hai jinheM samAja ke sadasya ke rUpa meM mAnava ne arjita kiyA hai - jJAna, vizvAsa, rasma-rivAja, jIvikA ke sAdhana, manoraMjana ke prakAra Adi / ye draSTavya haiM - (i) spRzya-aspRzya kA viveka yA vicAra bhI arjita tattva hI hai, varNAzramavAdI samAja kI yaha eka rUr3hi banakara dUSita stara taka pahu~cA dI gaI, isakA ullekha Upara kiyA jA cukA hai| (ii) sAmAjika prathAe~ yA rItirivAja / samAja kI svIkRti se hI prathAe~, rasma aura rivAja sthApita hote haiM, para samaya ke lambe daura meM viveka - prasUta-sthiti zithila yA niHzeSa ho jAtI hai taba vaha prathA arthahIna rUr3hi bana jAtI hai| aba daheja kI hI prathA, jo Aja parezAnI kI jar3a bana gayI hai, usakA ullekha nimnalikhita paMktiyoM meM hai - bhava nirvANe paDaha mAdalA / mana pavana karauM kasAlA / jaa jaa duMduhi sAda uchliyaa| kAnha DoMbi vivAhe caliyA // DoMbI vivAhiyA ahAriu naag| jauta ke kia ANu satu dhAma // - - ( kaNhapA, caryA 19) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 arthAt jisa samaya kaNha Domina se vivAha karane calA, usa samaya bhava evaM nirvANa - donoM ke paTaha aura mAdala ninAdita hue| mana evaM pavana ke karaMga evaM kazAlA bajane lge| Domina kA pANigrahaNa kara kaNha ne apane janma kA anta kara ddaalaa| daheja ke rUpa meM usane anuttara dhAma prApta kara liyA, phalataH aba vaha sadA Anandamagna rahane lgaa| isI prakAra zabarapA ne antyeSTikriyA ke vivaraNa se bhI apanI upalabdhi prastuta kii| yahA~ caMcAlI (arthI), dAhakriyA, gRdhra evaM siyAroM kA rudana, dasoM dizAoM meM bali kA piNDadAna - aura isa prakAra sAdhaka zabara kA zabarapanA miTa jaaegaa| usa samaya samAja meM jIvikA ke kyA sAdhana the - isa para bhI unakI racanAoM se patA calatA hai| virUpA meM apanI sAdhanA-paddhati kA paricaya dete hue mada kI taiyArI tathA usake vikraya kA varNana karane meM laga jAte haiN| isase patA calatA hai ki una dinoM isa prakAra kI koI jIvikA calatI rahI hogii| ve kahate haiM ki eka hI kalAlI do gharoM kA sambandha jor3a diyA karatI hai aura cikane valkala dvArA madirA ko bA~dha detI hai jisako dekhate hI mada ko kraya karanevAlA Apa se Apa A jAtA hai aura phira vahA~ se vaha nikala nahIM paataa| eka hI choTI sI gagarI meM patalI-sI nalI lagI rahatI hai, isa kAraNa bar3e zAnta bhAva se use calAnA kahA jaaegaa| isI prakAra siddha zAntipA ne apanI eka caryA ke dvArA dhuniyA~ ke hAtha dhunI jAnevAlI rUI ke mahIna aMzoM kA smaraNa dilAyA hai| unakA kahanA hai ki ve rUI ko usake sUkSma se sUkSmatara ko tabataka dhanatA calA gayA jabataka kucha bhI zeSa nahIM raha gyaa| isa prakAra rUI ko zanya taka pahu~cA diyA tathA use jamA kiyA aura svayaM apane ko hI niHzeSa kara ddaalaa| siddha taMtIyA ne to svayaM apane vayanajIvI kArya-paddhati kI ora saMketa kiyA hai| yaha vayana-kArya anAhata zabda . hai| isI prakAra siddha kaNhapA apanI Domina se kahate haiM ki aba tU apanI tA~ta beca de aura caMgele ko bhI apane pAsa na rkh| isase caMgelI, sUpa Adi se bInane kA patA calatA hai| ina tamAma jIvikA ke upAyoM kA utanA ullekha nahIM milatA jitanA nAvoM ke khene kaa| udAharaNa ke lie siddha kAmaliyA kI caryA lI jA sakatI hai jisase isakA patA calatA hai| unhoMne kahA hai karuNA kI nAva sone se bharI huI hai aura isameM cA~dI rakhane ke lie koI jagaha nahIM hai| aba tU khUTe ko ukhAr3akara ba~dhe hue rasse ko khola de aura sadguru se pUchakara Age bar3ha jaa| isI prakAra DoMbIpA ne bhI kahA hai - gaMgA va yamunA ke madhya nAva calatI hai| vahA~ rahanevAlI Domina jogI ko suvidhA ke sAtha pAra karA detI hai| siddha sarahapAda bhI kAyA ko eka choTI nAva kahate haiN| isakA kerUvAra mana hai| ye to hue jIvikA ke saadhn| samprati, samAja meM pracalita manoraMjana ke prakAroM para aaeN| siddha bhUsukapAda ne manoraMjana ke sAdhanoM meM hariNa ke AkheTa kA varNana kiyA hai jisase patA calatA hai ki tadartha kaise-kaise aura kyA-kyA kiyA jAtA rahA hogaa| siddha bhUsukapAda ne hiraNa ke AkheTa ke lie kahIM ha~kavA kI aMzoM Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 aura kahIM jAla bichAne kI bAta kI hai / siddha kaNDapA kI eka caryA se jJAta hotA hai ki usa samAja meM zataraMja ke khela kA bhI pracalana thA / ve karuNA kI jhalaka para se zataraMja khelate haiN| isI prakAra vINApA ne apanI caryA dvArA vINA ke nirmANa evaM vAdana kA bhI acchA citraNa kiyA hai| unakI vINA meM sUrya kI tUMbI aura candra kI tA~ta hai / 49 niSkarSa yaha ki caryA padoM ke antargata katipaya aise citraNoM para dhyAna jAtA hai to lagatA hai ina logoM ne samakAlIna samAja kI sthiti, usake kucha sadasyoM kI manovRtti, rahana-sahana, prathAoM tathA manoraMjana sAdhanoM kA kucha na kucha saMketa kiyA hai| jahA~ taka nAthadhArA kA sambandha hai Upara unake siddhAntoM kA kucha paricaya diyA jA cukA hai / samAja - nirdhAraka saMskRti ke AtmavAdI dRSTi se nirgata mUlyoM kI caryA pahale kI jA cukI hai aura gorakhabAnI meM aise mUlyaparaka upadeza bhare hue haiM jinakI tatkAlIna samAja meM mAnyatA thI - tanaka na bolivA, Thabaki na calivA dhIrai dharivA pA~va / garaba na karivA, sahajai rahivA, bhaNata gorakha rA~va // 27 // - ( gorakhabAnI, pRSTha 11 ) vaijJAnika dRSTi se nirdhArita saMskRti ghaTakoM ke bhI aprastuta rUpa meM saMketa milate haiN| aprastuta hI nahIM, prastuta rUpa meM bhI samAja kI upayogI bAta kahate haiM . - liyA na svAti, baida ra rogI, rasAyaNI aravyaci ghAya / bUr3hA na jogI sUrA na pIThi pAchai ghAva yatanAM na mAnai zrI gorakharAya / / 210 // ( gorakhabAnI) jo strI svAti jala ke lie cAtaka ke samAna pati-prema nahIM rakha sakatI, vaha strI nahIM / vaidya agara vastutaH vaidya hai to use roga nahIM vyApa sakatA / rasAyanI ko, jo lohe Adi nIcI dhAtuoM ko sone meM badalane kA dAvA karatA hai, mA~gakara khAne kI AvazyakatA nahIM honI cAhie / ko bur3hApA nahIM AnA caahie| zUra kI pITha para ghAva nahIM ho sktaa| yadi ina logoM meM ye bAteM pAI jAe~ to ye kramazaH ve jo haiM - ve haiM / - aprastuta ke sahAre ina nAthoM ne bhI abhivyakti kI hai, jaise - nAka na nikase, bUMda na Dhalakai, sahaja aMgIThI bhari bhari raoNdhai / sidha samAdhi yoga abhyAsI, taba guru paracai sA~dhai // 44 // yahA~ bhojana banAne kI prakriyA aprastuta hai / isI prakAra eka naTa-vidyA hai ki khambhe aura DorI ke sahAre AsamAna para pahu~ca jAtA hai, yaha bhI aprastuta hI hai - Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 dhIraja thaMma na Dori dhuni, samAnA AsamAna / aTala dulIcA alakha pada, jahA~ gorakha kA dIvAna // 45 // - (gyAna tilaka - gorakhabAnI, pRSTha 218 ) bhojana-prakriyA kA anekatra varNana hai, jaise siddhoM meM naukA kA disaNa hamArI dIvI pAkai, agani balai mulatAna / aise hama jogesvara niyanA, pragaTA pada nirvAna / / apabhraMza bhAratI 19 kahIM-kahIM kisAnI kA bhI aprastuta milatA hai, jaise - - ( gyAna tilaka - gorakhabAnI, pRSTha 218 ) DOO hAlI bhItari kheta nidAMNai, bagu meM tAla samAI / barakhai mora kaThUkai sAraNa, nadI apUThI AI || 16 // isa prakAra prAyaH ina donoM saMpradAyoM meM aprastutoM dvArA - ( gyAna tilaka - gorakhabAnI, pRSTha 218 ) sAmAjika sandarbhoM kA saMketa 2, sTeTa baiMka kaoNlonI devAsa roDa, ujjaina (ma. pra. ) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 akTUbara 2007-2008 mahAkavi bhAsa-kRta 'avimArakam' meM prayukta prAkRta ke avyaya - DaoN. (zrImatI) kauzalyA cauhAna prAkRta meM rUpAntara ke anusAra padoM ke do bheda haiM - vikArI aura avikaarii|' jisa sArthaka zabda ke rUpa meM vibhakti yA pratyaya jor3ane se vikAra yA parivartana hotA hai use vikArI kahate haiN| vikArI arthAt parivartanazIla sArthaka zabdoM ke saMjJA, sarvanAma, kriyA aura vizeSaNa - ye cAra mUla bheda haiN| aise zabda, jinake rUpa meM koI vikAra arthAt parivartana utpanna na ho aura jo sadA sabhI liGgoM, sabhI vibhaktiyoM aura sabhI vacanoM meM ekasamAna raheM, avikArI arthAt avyaya kahalAte haiN| avyayavAcI zabda sadA ekarUpa rahate haiN| inake rUpoM meM koI ghaTAva-bar3hAva nahIM hotA hai| pANini ke anusAra svara-Adi tathA nipAta kI avyaya saMjJA hotI hai| taddhita pratyayAnta', kRdanta tathA kucha samAsAnta zabda bhI avyaya hote haiN| AcArya hemacandra ne apane prAkRta-vyAkaraNa ke AThaveM adhyAya ke dvitIya pAda ke 175veM sUtra se lekara isI pAda kI samAptiparyanta aneka avyayoM kA vibhinna arthoM meM prayoga darzAyA hai| bhAsa viracita 'avimArakam' meM prayukta prAkRta meM yadyapi pANini dvArA nirdiSTa avyayoM kA bhI prayoga kiyA gayA hai parantu prastuta zodha-patra meM hemacandrAcArya ke prAkRta-vyAkaraNa ko hI AdhArabhUta mAnakara 'avimArakam' meM prayukta prAkRta ke avyayoM kA ullekha kiyA jA rahA hai| 1. kila - (anizcitAkhyAnArthaka) - AcArya hemacandra ne kila ke artha meM kira, ira tathA hira avyayoM ke prayoga kA ullekha kiyA hai| parantu vararuci ke anusAra anizcita Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 arthAt asamyag artha ko sUcita karane ke lie 'ira', 'kira' tathA 'kila' avyayoM kA prayoga hotA hai| avimArakam meM ina tInoM avyayoM meM se kevala 'kila' kA prayoga nimnalikhita sthaloM para huA hai - tuvaM kila avedio| aMka-2, pR. 28 sudaM ca mae bhaTTiNIya samIve amaccehi kila bhnnidN| aMka-2, pR. 36 tahiM kila bhaTTiNIe bhnnidN| aMka-3, pR. 60 tado taM pi kila aNumadaM mhaaraaenn| aMka-3, pR. 60 uThehi kil| aMka-3, pR. 83 edaM vi osadhaM limpehi kil| aMka-5, pR. 128 saaMkila kAsirAo jaNNavAvAreNa Na aaado| aMka-6, pR. 142 ajja kila ahiasandAvo jaado| aMka-6, pR. 144 2. Ama - (abhyupagamArthaka) prAkRta ke anusAra abhyupagama arthAt svIkAra tathA sammati jaise arthoM ke lie 'Ama' avyaya kA prayoga karanA caahie| avimArakam meM nimnalikhita sthaloM para 'Ama' avyaya kA prayoga huA hai - Ama bho ! diTThAo tattahodIo! aMka-2, pR. 49 Ama bhodi ! jaNNopavIdeNa bamhaNo, cIvareNa rttpddo| aMka-5, pR. 135 3. evva - (avadhAraNArthaka) trivikramadeva ke anusAra zaurasenI prAkRta meM eva ke . artha meM 'evva' avyaya kA prayoga hotA hai| avimArakam meM nimnalikhita sthaloM para 'evva' avyaya kA prayoga huA hai - tattahodo AvAsa evva gcchaami| aMka-2, pR. 26 eso bhaTTidArao ido evva aaacchdi| aMka-2, pR. 30 tahiM tahiM evva paDanti aMka-2, pR. 31 joasatthaM evva hodu| aMka-2, pR. 41 pavesamattaM evva dullhN| aMka-2, pR. 44 ettha evva jAmAduo ANIdavvo tti| aMka-3, pR. 60 NakkhattavisesaM evva cintaanti aMka-6, pR. 143 4. halA - (AmantraNArthaka) AcArya hemacandra ne sakhi ke AmantraNa ke lie vikalpa se 'mAmi', 'halA' tathA 'hale' avyayoM ke prayoga kA ullekha kiyA hai| 4 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 ina tIna avyayoM meM se avimArakam meM kevala 'halA' avyaya kA hI nimnalikhita sthaloM para prayoga huA hai - halA mAadhie ! kiM edN| aMka-4, pR. 88 halA NaliNie ! ehi daav| aMka-6, pR. 145 5. ammo - (Azcaryabodhaka) prAkRta meM Azcarya artha ke lie 'ammo' avyaya kA prayoga hotA hai| avimArakam meM bhI Azcarya artha meM hI nimnalikhita sthaloM para isa avyaya kA prayoga huA hai - ammo pipplvdi| aMka-2, pR. 40 ammo shiio| kiM edN| aMka-4, pR. 88 6. via - (upamArthaka) - prAkRta meM iva avyaya ke artha meM vikalpa se 'miva', 'piva', 'viva', 'vva', 'va' tathA 'via' avyayoM kA prayoga hotA hai| avimArakam meM ina avyayoM meM se nimnalikhita sthaloM para kevala 'via' avyaya kA hI prayoga huA hai - aNNadiso via sNvutto| aMka-2, pR. 26, 46 mama pAdA siviNe hatthiNA AsAdiamANassa via tahiM tahiM evva pddnti| aMka-2, pR. 31 evaM vi| aMka-2, pR. 45 pasAriagulamahurasaGgado via| aMka-2, pR. 46 aNulitto via paNDubhAveNa ido eva aaacchdi| aMka-2, pR. 46 AmantaNavippaladdho via bamhaNo ahorattaM cintesi| aMka-2, pR. 48 gaNiA via rattiM passado saiduM aaacchaami| aMka-2, pR. 48 evaM vi| aMka-3, pR. 62, 82 ogho via ubhaapakkhaM piiddei| aMka-3, pR. 79 bhaTTidAriA padumiNiA via dissdi| aMka-4, pR. 87 eso khu pAsAdo NivvAvidadIvo via me pddibhaadi| aMka-4, pR. 88 siviNaM via kiM edN| aMka-4, pR. 89 taM via pekkhAmi aMka-4, pR. 115 vaDuo via tuvarasi aMka-4, pR. 118 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 bAlacandalehA via diTiM tosedi / sampadi Nassadi via me sarIradAho / mUDA via jAdA / ekakkhaNeNa Nassadi via me sarIradAho / appasaNNA via ussuA dIsai / adya kisaGkedA via amhAaM savvasaGkaDA / caladI via me hiaaM / kutsA 7. thU - (kutsArthaka ) prAkRta meM artha ke lie 'thru' avyaya kA prayoga hotA hai| avimArakam meM 'thU 'avyaya kA dvitvayukta prayoga upalabdha hotA hai / dvitva ke kAraNa hI ise hrasva ukAra ho gayA hai| nimnalikhita prayoga draSTavya hai - apabhraMza bhAratI 19 ucchiTTaM karissaM / thu thu / aMka-4, pR. 117 18 19 8. haddhi - (nirveda sUcanArthaka) prAkRta meM nirveda arthAt kheda, zoka tathA vairAgya ko darzAne ke lie 'haddhi' tathA 'haddhI' " - ina donoM hI avyayoM kA prayoga hotA hai| avimArakam meM 'haddhi' avyaya kA prayoga nimnalikhita sthaloM para huA hai. haddhi duvAraNiroheNa ava adasandAvaM attANaM karissadi / - haddhi taM eva sNvuttN| 9.1 khu - kiNNu khu bhavissadi / aMka- 5, pR. 124 aMka-5, pR. 129 aMka-5, pR. 131 aMka-5, pR. 131 aMka - 6, pR. 143 aMka-6, pR. 144 aMka - 6, pR. 167 aMka-5, pR. 133 aMka-5, pR. 133 9. khu-hu-NaM (nizcayArthaka bodhaka) mahArASTrI prAkRta meM nizcaya, vitarka, sambhAvana aura vismaya ityAdi ko darzAne ke lie 'hu' tathA 'khu' avyayoM kA prayoga hotA hai| 20 avimArakam kI prAkRta meM nimnalikhita sthaloM para ina avyayoM kA prayoga draSTavya hai - sacco khu loappavAdo / kiMNu khu Idiso / khu bhaNidaM / dhokhu so jo| kiM Nu khu ettha kayyaM / ke khuvAe / aMka-1, pR. 11 aMka-2, pR. 26 aMka-2, pR. 36 aMka-2, pR. 36 aMka-2, pR. 37 aMka-2, pR. 38. aMka - 2, pR. 46 aMka-2, pR. 49 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 haM bhindAmi khu mandabhAA / suttA khuvaM / abbhantaramaNDave khuM raidaM saaNaM / adipaNDidA kha saMvuttA / abhiNavA khu khaa| kiMNu khu bhve| bAkhu me duhi / ko khu abhUdapUvvo roo| mAadhiA khu ahaM / vilAsiNI khu ahaM / sovANasaddeNa khu bhaTTidAriAe vidaM / ko khuvuttanto bhaTiMdAra assa / eso khubhaavaM kAmadevo / bhaNidaM khu mae puddhmN| ciraM khu uvvitttthaa| kiM Nu khu bhave / khu sujojido khu bhaTTidAriAe rUvANurUvo bhattA / eso khu saMvaccharo adikkando / so khuvuttantotti suNia sIdadi via sarIraM / eso khu pAsAdo NivvAvidadIvo via meM paDibhAdi / Na sakkaM khu bhaTTidAriAe avatthAdaMsaNaM / ajja khu tattahodIe bhaNidaM / parissanto khu ahN| ciraM khu suttamhi / kiNNu khu jIvadi vaMkhu savvalo ahaM surUvo tti attANaM Aarasi aMka - 3, pR. 55 aMka - 3, pR. 56 aMka - 3, pR. 57, 83 aMka - 3, pR. 58 aMka - 3, pR. 58 aMka - 3, pR. 59 aMka - 3, pR.60 aMka - 3, pR. 62 aMka-3, pR. 62 aMka - 3, pR.62 aMka - 3, pR. 62 aMka - 3, pR. 78 aMka-3, pR. 79 aMka - 3, pR. 80 aMka - 3, pR. 81 aMka - 4, pR. 85 aMka - 4, pR. 86 aMka - 4, pR. 87 aMka - 4, pR. 88 aMka-4, pR. 88 aMka - 4, pR. 88 aMka - 4, pR. 90 aMka-4, pR. 113 aMka-4, pR. 115 aMka-4, pR. 115 aMka-4, pR. 118 aMka-5, pR. 124 55 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 bho ! vissaridaM khu mae edaM / ki saccaM edaM / khu itthiA khu ahN| hasso khu aaM mhaNo / adisumAro khu ahaM / kiMNu khu edaM bhavissadi / kiNNu khujaadA iaM / pesido khu sovIrarAassa amaccehi dUdo / kaNNu khu bhave / 9.2 hu - hu hu ettha ko vijo / kiNNu hu esA mama mAdA / 9.3 ui - apabhraMza bhAratI 19 aMka - 5, pR. 126 aMka-5, pR. 131 aMka - 5, pR. 134 aMka-5, pR. 136 aMka-5, pR. 138 aMka - 6, pR.142 aMka-6, pR. 143 aMka-6, pR. 145 aMka-6, pR. 146 prayoga draSTavya hai. - aMka-2, pR. 39 aMka-5, pR. 127 aMka - 6, pR. 144 zaurasenI prAkRta meM nanu ke artha meM 'NaM' avyaya kA prayoga hotA hai| avimArakam kI nizcayArthaka 'NaM' kA prayoga nimnalikhita sthaloM para huA hai mahArANa kahidaM / halA ! NaM pavisAmo / NaM NiTThadaM kayaM amhAaM rAaule vivitte avaAse NaM NiTriTThado suapaJjaro bhaTTidArie / NaM sambhAvaNIo eso / so eva so| NaM maNDaNavelA bhaTTidAriAe / halA ! NaM sIdalaM de sarIraM / NaM taM NivediuM Aadamhi / prAkRta meM aMka-1, pR. 5 aMka-2, pR. 39 aMka-2, pR. 42 aMka - 3, pR. 56 aMka-3, pR. 63 aMka - 3, pR.63 aMka - 4, pR. 89 aMka-5, pR. 128 aMka-6, pR. 145 10. pi, vi (samuccayArthaka ) - prAkRta meM api ke artha meM 'pi' tathA 'vi' avyayoM kA prayoga hotA hai| 22 avimArakam kI prAkRta meM bhI nimnalikhita sthaloM para ina avyayoM kA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 10.1 pi - ahaM pi dAva bamhaNaparivAdaM prihrnto...gcchaami| ahaM pi tahiM acchriaN| tahiM pi ko vi jnno| ahaM pi dAva diase nnarN...aaacchaami| eka pi diasaM apekkhantI jiiviuN| tado taM pi kila aNumadaM mhaaraaenn| ahaM pi kAle passado pabhavAmi tti| AsuyyodaaMpi Na kidA paasaadrannaa| mama evaM pi hiaappIdikaraM Na jaadN| ahaM pi....iha aaadmhi| ahaM pi dAva adisso| evaM pi esA baalcndlehaa| ahaM pitaM jANia....vissambhaM Na kremi| eka pi tahiM dullahaM mama NaaNAdo bappaM Na nniggcchi| evaM pi bhoaNaM cintesi| kiM pi kattuM vvsia...pddidaa| haM evaM pi imehi dilN| haM, evaM pi bhaavaM jaannaadi| 10.2 vi - mae vi saha goTThiM nnecchdi| tesaM attho vi munnio| sIlaM jANanto vi attaNo bhoaNavissambheNa chaalidomhi| bhoaNaM vi aliaM cintemi| jAva ahaM vi dhaavaami| mama vi sA aja vi pcchaadedi| aMka-2, pR. 26 aMka-2, pR. 35 aMka-2, pR. 42 aMka-2, pR. 48 aMka-3, pR. 60 aMka-3, pR. 60 aMka-2, pR. 61 aMka-4, pR. 85 aMka-4, pR. 88 aMka-4, pR. 89 aMka-4, pR. 117 aMka-5, pR. 124 aMka-5, pR. 125 aMka-5, pR. 132 aMka-5, pR. 135 aMka-5, pR. 136 aMka-5, pR. 137 aMka-6, pR. 165 aMka-2, pR. 26 aMka-2, pR. 29 aMka-2, pR. 30 aMka-2, pR. 30 aMka-2, pR. 30 aMka-2, pR. 35 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 apabhraMza bhAratI 19 ekassA vi kiJci Na mntedi| attANaM keNa vi kAraNeNa pacchAdedi tti| ettha ko vi Na dissdi| kAmedavo vi bhaTTidAriAe rUvaM pekkhia kilissidi| teNa so vi kilissidi tti tkkemi| kiM vi cintaanto citttthii| eso vi kilissidi tti| tahiM pi ko vi jaNo ahiadaraM jo cintaanto acchdi| so vi dAva amhAaM aghaNNadAe keNa vi akkosanto vi ekko icchidvvo| kiM aNNo vi atthi| aha asA vi maM pekkhantI savvaM vissatthaM Na bhnnaadi| mama vi attharaM atthrehi| bhaTTidAriA vi avatthAdullahaM NidaM lbhdi| NaNu puppha vi vaasiiadi| ahaM vi cintemi| khaNamattaM vi Na rmdi| taha vi bhaTTidAriaM assaasissaamo| puNo vi tAdiso eva sNvutto| ahaM vi kumAraM vA kumArassa sarIraM vA pekkhissaami| amhehi sadadalAlidA vi adesakAlaJadAe attaNo ahikaJabhAvaM dNsedi| suasAriA vi vakkhANaM eva kaheduM aarddhaa| bhUdiasAriA vi savvaloavuttantaM kahaissAmi tti aaadaa| ettha vi mahanto aNattho utthtthido| edasmi Naare keNa vi vissambhaM ma kremi| aMka-2, pR. 35 aMka-2, pR. 36 aMka-2, pR. 37 aMka-2, pR. 38 aMka-2, pR. 38 aMka-2, pR. 39 aMka-2, pR. 41 aMka-2, pR. 42 aMka-2, pR. 46 aMka-2, pR. 51 aMka-3, pR. 56 aMka-3, pR. 61 aMka-3, pR. 64 aMka-3, pR. 78 aMka-4, pR. 86 aMka-4, pR. 87 aMka-4, pR. 87 aMka-4, pR. 90 aMka-4, pR. 112 aMka-4, pR. 112 aMka-5, pR. 121 aMka-5, pR. 121 aMka-5, pR. 121 aMka-5, pR. 122 aMka-5, pR. 125 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 59 Na hu ettha ko vi jnno| aMka-5, pR. 127 evaM vi osadhaM limpehi kil| aMka-5, pR. 128 ahava ahaM vi rodaami| aMka-5, pR. 132 tadA vi mahanteNa ArambheNa rodidu Araddho aMka-5, pR. 132 taha vi aNussuo rodaami| aMka-5, pR. 132 keNa vi saMoo jaado| aMka-6, pR. 142 kiM vi cintaantI appasaNNA via ussuA dIsai aMka 6, pR. 143 esA mama mAdA vasumittAe saha kiM vi cintedi| aMka-6, pR. 144 11. hI hI (harSa dyotaka) - zaurasenI prAkRta meM vidUSaka ke harSadyotana ke lie hI hI avyaya kA prayoga hotA hai| avimArakam kI prAkRta meM nimnalikhita sthaloM para isa avyaya kA prayoga draSTavya hai - hI hI kiM bahuNA, mae vi saha goThiM nnecchdi| aMka-2, pR. 26 hI hI eso attabhavaM kAmuajaNavaNNaeNa aNulitto via paNDubhAveNa ido eva aaacchdi| aMka-2, pR. 46 Uparalikhita uddharaNoM se spaSTa hotA hai ki avimArakam meM prAkRta ke avyaya-prayogoM meM adhikAMza sthaloM para AcArya hemacandra dvArA nirdiSTa avyayoM kA hI prayoga huA hai| parantu prAkRta ke ina avyaya-prayogoM meM kucha udAharaNa aise bhI upalabdha hote haiM jinakA ullekha AcArya hemacandra se lagabhaga 6 zatAbdI pUrva24 vararuci viracita 'prAkRtaprakAza' meM huA hai| prAkRta bhASA nirantara vistAra ko prApta hotI rahI hai| isI kAraNa etad viSayaka aneka vyAkaraNa-granthoM kI bhI samayasamaya para racanA hotI rahI hai| yahI kAraNa hai ki avimArakam meM prAkRta ke avyayoM meM aise bhI prayoga upalabdha hote haiM jinakA ullekha caudahavIM zatI ke lekhaka trivikrama ne apane grantha 'prAkRtavyAkaraNavRtti' tathA satrahavIM zatI ke AcArya mArkaNDeya ne bhI apane grantha 'prAkRtasarvasva' meM kiyA hai| Uparalikhita prayogoM meM adhikAMza avyaya aise haiM jinakA nirdeza hemacandrAcArya ne mahArASTrI prAkRta ke sandarbha meM kiyA hai parantu NaM tathA hI hI avyaya aise haiM jinakA ullekha zaurasenI prAkRta ke sandarbha meM kiyA gayA hai| avimArakam, racayitA - mahAkavi bhAsa, vyAkhyAkAra - AcArya rAmacandra mizra, prakAzaka - caukhambA vidyAbhavana, vArANasI, prathama saMskaraNa, 1962 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 1. abhinava prAkRta - vyAkaraNa, DaoN. nemicandra zAstrI, pR. 148, tArA pablikezansa, vArANasI, prathama saMskaraNa, 1963 / vahI sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhktissu| vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tdvyym|| vaiyAkaraNa - siddhAntakaumudI, prathamo bhAgaH, avyayaprakaraNam, pR, 569, racayitA - zrI bhaTTojidIkSita, vyAkhyAkAra - zrI gopAladatta pANDeya, caukhambA surabhAratI prakAzana, vArANasI, caturtha saMskaraNa, 1996 / abhinava prAkRta - vyAkaraNa, DaoN. nemicandra zAstrI, pR. 213 / svraadinipaatmvyym| aSTAdhyAyI, 1.1.37, racayitA - pANinI, pariSkartA - ma.ma. paNDitarAja DaoN. zrI gopAla zAstrI 'darzanakesarI', prakAzaka - caukhambhA surabhAratI prakAzana, vArANasI, prathama saMskaraNa, 19761 tddhitshcaasrvvibhktiH| vahI, 1.1.38 7. kRnmejntH| vahI, 1.1.39 avyyiibhaavshttc| vahI, 1.1.41 avyym| prAkRta - vyAkaraNa, 8.2.175; adhikAroyam , itaH paraM ye vakSyante A pAdasamApte stavyayasaMjJA jJAtavyAH / * vahI, 8.2.175 para vRtti, racayitA - zrI hemacandra, prakAzaka - bhaNDArakara oNriyaNTala risarca insTITyUTa, pUnA, 1980 / * prAkRta vyAkaraNa, siddhahemazabdAnuzAsana kA AThavA~ adhyAya, racayitA - zrI hemacandra, saMpAdaka - DaoN. ke.vA. ApTe, prakAzaka - caukhambA saMskRta bhavana, vArANasI, prathama saMskaraNa, 1996 / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 10. kirera hira kilArthe vA / prAkRta - vyAkaraNam, 8.2.186 11. irakirakilA anizcayAkhyAneSu / prAkRtaprakAzaH, 8.6, racayitA - vararuci, kulapateH DaoN. maNDanamizrasya prastAvanayA samalaGkRta, saMpAdaka AcArya baladeva upAdhyAya, sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI, dvitIya saMskaraNa, 1996 12. Ama abhyupagame / prAkRta vyAkaraNam, 8.2.177 13. evArthe evv| prAkRtavyAkaraNavRttiH, 3.2.18, sampAdaka paNDita jagannAtha zAstrI, sAhityAcArya, prakAzaka caukhambA saMskRta sIrIja oNphisa, banArasa, saMvat 2007 / 14. mAmi halA hale sakhyA vA / prAkRta vyAkaraNam, 8.2.195 - - 15. ammo Azcarye / prAkRta - vyAkaraNam, 8.2.208 16. miva piva viva vva va via ivArthe vA / prAkRta - vyAkaraNU, 8.2.182 17. thU kutsAyAm / prAkRta - vyAkaraNam, 8.2.200 avimArakam, caturtho'GkaH, pR. 117 - 19. haddhI nirvede / 18. haddhi khedAnutApayoH / prAkRtasarvasvam, 8.8, racayitA - mArkaNDeya, saMpAdaka - DaoN. kRSNacandra AcArya, prakAza prAkRta TaiksTa sosAyaTI, ahamadAbAda- 9, san 1968 / prAkRta - vyAkaraNam, 8.2.192 20. hu khu nishcyvitrksNbhaavnvismye| prAkRta vyAkaraNam, 8.2.198 - 61 - - Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 21. NaM nnvrthe| prAkRta - vyAkaraNam, 8.4.283; zaurasenyAM nanvarthe Namiti pryoktvyH| vahI, 8.4.283 para vRtti| 22. pyaadyH| prAkRta - vyAkaraNam, 8.2.218; pi vi apyrthe| vahI, 8.2.218 para vRtti| 23. hI hI viduussksy| prAkRta - vyAkaraNam, 8.4.285; zaurasenyAM hI hI iti vidUSakANAM harSe dyotye pryoktvyH| vahI, 8.4.285 para vRtti| 24. vararuci tathA hemacandra ke bIca lagabhaga 6 zatAbdiyoM kA vyavadhAna hai| prAkRtaprakAzaH, prastAvanA, pR. 32 25. vahI, pR. 34 26. vahI, pR. 30 27. NaM nnvrthe| prAkRta - vyAkaraNam, 8.4.283 28. hI hI viduussksy| vahI, 8.4.285 1/4, TIcarsa kaoNlonI samara hila zimalA-171005 _____ _ Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 akTUbara 2007-2008 63 'paumacariu' meM saMjJA zabdoM ke prayukta paryAyavAcI zabda - zrImatI sImA DhIMgarA manuSya eka sAmAjika prANI hai| samAja meM rahate hue use apane mana ke bhAvoM yA vicAroM ko abhivyakta karane ke lie yA dUsaroM ke vicAroM yA bhAvoM ko grahaNa karane ke lie bhASA kI AvazyakatA hotI hai| bhAratIya AryabhASAoM kI zrRMkhalA meM 'apabhraMza' kA sthAna eka ora prAkRta tathA dUsarI ora hindI Adi Adhunika AryabhASAoM ko jor3anevAlI kar3I ke rUpa meM hai| isI se Adhunika bhAratIya bhASAoM kA janma huA hai| kisI bhI bhASA kI abhivRddhi meM zabdoM ke paryAyavAcI kA bahuta mahattva hotA hai| vastutaH ve zabda bhASA ke vipula vaibhava ko prakaTa karate haiN| eka hI artha ke vAcaka aneka zabda jinakA samAna bhAva ho paryAyavAcI zabda kahalAte haiN| prastuta lekha meM mahAkavi svayaMbhU ke 'paumacariu' meM saMjJA zabdoM ke prayukta paryAyavAcI zabda diye jA rahe haiN| 'svayaMbhU' ko apabhraMza bhASA kA prathama mahAkavi hone kA zreya prApta hai| aba taka jJAta evaM prApta apabhraMza sAhitya meM svayaMbhU hI sabase prAcIna kavi haiM, isalie sAhitya jagata meM 'svayaMbhU' apabhraMza ke Adikavi mAne jAte haiN| svayaMbhUracita kAvyoM meM paumacariu' rAmakathAtmaka kAvya hai| paumacariu kI bhASA sAhityika, pANDityapUrNa aura prAMjala hai| 'paumacariu' meM saMjJA zabdoM ke prayukta paryAyavAcI Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 apabhraMza bhAratI 19 zabdoM ke prastuta saMkalana se bhASA kI zabda-saMpadA kA patA clegaa| sAtha hI kAvya-racanA meM madada milegii| ___ yahA~ para prAraMbha meM hindI zabda va unake sAmane 'paumacariu' meM prayukta paryAyavAcI apabhraMza zabda, unake liMga va prasaMga diye jA rahe haiM - 1. anucara kiGkara (pu.) (22.3.5) bhicca (pu.) (30.9.4) karilla (pu.) (79.12.8) 2. A~kha akkha (napuM.) (1.6.7) cakkhu (pu. napuM.) (1.12.4) acchi (strI.) (1.14.2) joyaNa (napuM.) (9.11.6) Netta (pu. napuM.) (2.1.gha.) NayaNa (pu.) (2.9.1) ' loyaNa (pu. napuM.) (9.11.6) go (strI.) (26.10.10) 3. AkAza gayaNa (napuM.) (1.5.2) Nahayala (pu.) (1.9.7) AyAsa (pu.napuM.) (1.11.2) Naha (pu.) (1.16.3) NahaGgaNa (napuM.) (3.9.4) ambara (napuM.) (13.1.1) abbha (napuM.) (28.11.3) gauNa (napuM.) (18.2.9) 4. Aga dhUmaddhaya (pu.) (1.15.8) huavaha (pu.) (2.5.1) sihi (pu.) (2.11.gha.) aggi (pu. strI.) (3.2.2) huAsaNa (pu.) (3.8.6) jalaNa (pu.) (4.6.1) huAsa (pu.) (5.2.7) havi (pu. napuM.) (15.3.5) vaisANara (pu.) (44.13.6) cuNNugdha (napuM.) (81.10.5) . 5. indra inda (pu.) (1.14.1) amarinda (pu.) (2.1.6) suravai (pu.) (2.1. gha) sahasakkha (pu.) (2.6.2) dasasayaNetta (pu.) (2.6.5) amaresara (pu.) (5.6.7) purandara (pu.) (8.7.gha) amarAhiva (pu.) (8.10.1) vAsava (pu.) (9.2.1) AkhaNDala (pu.) (17.14.4) surinda (pu.) (22.8.6) 6. udyAna ujjANa (napuM.) (26.5.10) uvavaNa (napuM.) (26.6.1) ArAma (pu.) (90.6.4) 7. U~Ta karaha (pu.) (3.5.3) uTTha (pu.) (25.10.8) 8. kathA kahA (strI.) (1.2.gha.) kahANaya (pu.) (11.2.1) 9. kamala kamala (napuM.) (prAra.1) uppala (napuM.) (prAraM.2) kandoTTa (napuM.) (1.13.8) kaMja (napuM.) (18.6.1) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 65 AraNAla (napuM.) (75.17.7) paGkaya (napuM) (3.6.5) tAmarasa (napuM.) (9.8.6) indIvara (napuM.) (27.3.4) aMburuha (napuM.) (22.4.5) 10. kAmadeva aNaGga (pu.) mayarahara (pu.) kusumAuha (pu.) (14.7.8) (14.7.6), (31.8.4) 11. kuttA 12. kauA 13. garmI 14. gAya 15. guphA aravinda (napuM.) (2.17.1) pauma (napuM.) (3.4.5) sayavatta (napuM.) (6.1.9) rAIva (napuM.) (15.7.3) therAsaNa (napuM.) (36.14.1) aMbhoya (napuM.) (5.16.2) vammaha (pu.) (17.4.gha.) mayaNa (pu.) (14.7.gha.) mayaraddhaya (pu.) (27.3.gha.) kAma (pu.) (46.2.8) sANu (pu.) (49.18.5) vAyasa (pu.) (27.2.6) virasauha (pu.) (36.15.7) uNhAla (pu.) (28.2.8) golA (strI.) (27.14.5) kandara (napuM.) (26.13.1) aMka (napuM.) (2.3.1) ucchaMga (napuM.) (36.8.5) geha (napuM.) (1.16.5) Nilau (pu.) (3.7.9) ghara (pu. napuM.) (2.16.9) turaGga (pu.) (1.5.4) haya (pu.) (2.16.3) turaya (pu.) (6.14.3) canda (pu.) (1.3.gha.) sasahara (pu.) (1.6.2) mayalaJchaNa (pu.) (3.7.gha.) amayavAha (pu.) (25.13.8) amiyataNu (pu.) (27.10.6) soma (pu.) (24.14.7) NisAyara (pu.) (13.12.9) maNDala (pu.) (54.11.1) bukkaNa (pu.) (27.15.5) kAyala (pu.) (81.10.3) gimbha (puM.) (28.3.1) gova (strI.) (34.11.2) guhA (strI.) (19.6.6) uccoli (strI.) (9.3.1) 16. goda 17. ghara gihelaNa (napuM.) (2.17.1) mandira (napuM.) (32.1.gha) 18. ghor3A. turaGgama (pu.) hari (pu.) (2.14.3) (5.4.3) 19. candramA sasi (pu.) yanda (pu.) miyaGka (pu.) hariNadeha (pu.) caMDa (pu. napuM.) caMdamasa (pu.) (1.5.5) (1.15.3) (20.8.8) (40.13.5) (69.5.2) (15.11.07) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 apabhraMza bhAratI 19 20. jaMgala araNNa (napuM.) (5.4.2) kANaNa (napuM.) (19.13.2) vaNa (napuM.) (19.15.gha.) raNa (napuM.) (28.7.8) 21. jala salila (pu. napuM.) (1.4.8) NIra (napuM.) (1.6.5) jala (napuM) (14.3.2) vAri (napuM) (14.13.7) aMbha (napuM.) (14.12.3) abbha (pu.) (11.1.5) vANia (napuM.) (54.12.4) toya (napuM.) (4.10.6) 22. janaka jaNaya (pu.) (21.1.7) purandara-rAya (pu.) (21.10.5) (mithilAnareza) mihilA-NAha (pu.)(21.10.10) 23. janma jamma (pu. napuM.) (prAra.4) jAi (strI.) (1.9.5) 24. talavAra khagga (pu.) (7.8.gha.) asi (pu.) (36.3.6) karavAla (pu.) (36.10.8) maNDalagga (pu. napuM.) (37.2.3) 25. totA kIra (pu.) (11.14.4) suya (pu.) (14.2.3) 26. dazaratha dasaraha (pu.) (21.1.7) dasasandaNa (pu.) (21.3.3) 27. dina diNa (pu.napuM.) (prAra.2) diyaha (pu.) (22.2.1) divasa (pu.) (22.3.1) vAsara (pu.napuM.) (5.16.4) 28. duHkha dukkha (puM.) (1.1.6) veyaNa (napuM.) (5.13.6) saMtAva (pu.) (40.1.1) duha (pu.) (7.10.2) sura (pu.) (prAra.1) deva (puM.) (1.1.17) givvANa (pu.) (1.16.4) devaya (pu.) (6.9.8) dhaNa (napuM.) (2.16.4) davva (pu. napuM.) (7.12.8) vitta (napuM.) (13.1.4) attha (pu.) (22.3.3) 31. dhanuSa cAva (pu.) (21.12.2) dhaNu (pu. napuM.) (21.12.7) sarAsaNa (pu.) (21.12.gha.) dhaNuhara (pu.) (21.7.6) 32. dharatI/ khetta (pu. napu.) (4.13.8) thala (napuM.) (6.11.6) pRthvI rasAyala (8.9.8) mahIyala (pu.) (3.13.gha.) avaNIyala (pu.) (19.18.1) dharitti (strI.) (85.4.2) pihimi (strI.) (1.4.gha.) mahi (strI.) (1.5.gha.) vasundharA (strI.) (1.8.3) dharaNi (strI.) (1.10.2) puhai (strI.) (3.13.1) meiNi (strI.) (3.13.7) mahivIDha (pu.) (4.5.3) khoNi (strI.) (5.10.gha) ilA (strI.) (6.5.2) elA (strI.) (87.14.2) pihivi (strI.) (1.4.9) puDhavi (strI.) (35.12.gha.) 29. devatA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 33. dhvani 34. nagara 35. nadI 36. nArada 37. nAva 38. pakSI 39. pati 40. patnI 41. parvata 42. pitA 43. putra 44. putrI jhuNi (strI) paTTaNa ( napuM.) pura (napuM. ) i (strI.) vAhiNI (strI.) (77.2.6) jalavAhiNI (strI.) (5.12.6) pisuNa (pu.) NAvA (strI.) vohittha ( napuM. ) (16.6.2) (37.9.2) ( 69.3.8) (1.1.8) sauNa (pu.) vihaya (pu.) (23.12.4) pakkhi (pu. strI. ) (35.3.2) bhattAra (pu.) (9.1.8) pai (pu.) bhattAra (pu.) dhaNA (strI.) dAra (pu. strI.) bhajjA (strI.) gehiNi (strI.) giri (pu.) pavvaya (pu. napuM.) iri (pu.) sela (pu.) saila (pu.) vappa (pu.) (prAra. 1) (2.2.2) (5.5.8) (1.2.1) jaNa (pu.) jaa (pu.) puta (pu.) sua (pu.) agaja (pu.) uttI (strI.) puti (strI.) (42.1.2) (50.10.8) (36.6.2) (18.10.8) (24.5.gha.) ( 41.14.gha.) (1.6.4) (1.11.6) (3.8.7) (7.10.gha.) (12.8.6) (3.9.6) (5.6.2) (21.4.1) (1.16.1) (6.10.2) (86.18. 3) (5.13.gha.) (9.1.8) jhaGkAra (strI.) (7.2.3) Nayara (napuM.) (2.2.5) sari (strI.) (1.2.6) sariyA (strI) (6.3.3) NAraya (pu.) (16.9.1) taraNDaya (pu. napuM.) (24.8.7) vihaGgama (pu.) vihaGga (pu.) daia (pu.) kanta (pu.) pattiya (strI.) kalatta (napuM.) daiyA (strI.) ghariNi (strI.) mahIhara (pu.) maMdara (pu.) meru (pu.) sihari (pu.) khaDakka (pu.) jaNera (pu.) tAa (pu.) NandaNa (pu.) taNa (pu.) suva (pu.) duhiyA (strI.) dhIyA (strI.) (3.5.3) (33.6.gha) (39.10.4) (49.19.gha.) (30.11.9) (2.16.gha.) (73.13.6) (37.2.9) (1.7.6) (2.14.7) (5.1.6) (12.8.6) (43.17.8) (4.13.2) (7.11.4) (4.2.6) (11.12.1) (7.1.R.) (6.2.3) (9.2.5) 67 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 45. per3a 46. paira 47. prabhAta 48. phUla 49. baMdara 50. bahina 51. bAdala 52. bAla 53. bAlaka 54. baila 55. bha~varA NandaNI (strI.) (10.1.5) (21.4.4) suyA (strI.) taru(pu.) duma (pu.) rukkha (pu. napuM. ) pAyava (pu.) pAya (pu.) ( 11.3.7) (19.12.1) ( prAra. 1 ) kama (pu.) (1.15.gha.) (2.2.9) caraNa (napuM.) suvihAya (pu.) (1.15.9) suppahAya ( napuM.) (14.1.1) puppha (napuM.) (phulla) (napuM.) pavaGgama (pu.) kai (pu.) makkaDa (pu.) vannara (pu.) sasA (strI.) bahiNa (strI.) ghaNa (pu.) jalahara (pu.) ambuhara (pu.) varAhava (pu.) cira (pu.) (1.1.8) (3.7.1) sAvaa (pu.) Dimbha (pu.) vala (pu.) (1.12.gha.) (3.6.4) (3.5.4) (6.9.1) (6.10.7) (7.4.6) (5.5.3) ( 33.11.1) (2.1.2) (6.3.5) (27.4.1) (72.14.6) (10.3.8) (19.8.9) (24.13.8 ) (27.1.7) (30.7.6) aNaDuha (pu.) bailla (pu.) (39.8.10) mahuyara (pu. strI.) (5.14.8) chappaya (pu.) (6.6.4) taNayA (strI.) dhI (strI.) pAyaya (pu.) viDavi (pu.) vaccha (pu.) calaNa (pu.) paya (pu. napuM. ) vihAya (pu.) gosa (pu.) kusuma (napuM. ) vANa (pu. napuM. ) sAhAya (pu.) pamaya (pu.) bhaiNi (strI.) meha (pu.) dhArAhara (pu.) abbha (napuM.) jalaa (pu.) kesa (pu.) bAla (pu.) sisu (pu.) apabhraMza bhAratI 19 (15.9.5) (8.6.11) (3.1.gha) (20.2.3) (29.5.1) visaha (pu.) goNa (pu.strI.) ali (pu.) bhasala (pu.) (1.5.gha.) (9.7.2) (14.1.prAra.) (70.6.3) (1.15.3) ( 5.1. prAra. ) (6.9.3) (6.11.3) (12.12.1) (2.5.gha.) (10.1.gha.) (11.1.5) (27.2.4) (11.6.1) (24.5.2) (10.9.4) (27.2.3) (56.15.4) (6.5.7) (10.3.1) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 69 56. bhojana (5.12.3) (49.9.4) (25.11.2) (50.10.9) (25.11.6) (31.3.2) 57. machalI 58. mana 59. manuSya (36.12.7) (1.7.8) (21.11.8) (7.12.gha.) 60. mA~ 61. mitra 62. muha (1.2.1) (14.13.7) indindira (pu.) (13.7.4) dhuagAya (pu.) phullandhaa (pu.) (7.13.5) silImuha (pu.) bhoyaNa (napu.) (25.11.1) aNNa (napuM.) AhAra (pu.) (50.10.8) bhojja (napuM.) pAraNA (napuM.) (50.10.gha.) AsaNa (napuM.) jhasa (pu.) (1.15.4) maccha (pu.) mINa (pu.) (33.12.8) citta (napuM.) (36.5.gha.) maNa (pu. napuM.) jaNa (pu.) (1.5.gha.) Nara (pu.) mANava (pu.) (1.14.1) mANusa (pu.) jaNaNI (strI.) (1.10.gha) jaNeri (strI.) mAyari (strI.) (9.6.4) mitta (pu.) (6.4.gha.) vayaNa (pu. napuM.) (prAra.1) muha (napuM.) ANaNa (napuM.) (5.5.6) Asa (napuM.) jampaNa (napuM.) (25.19.1) mokSa (pu.) (prAra.3) siva (pu. napuM.) NivvANa (napuM.) (5.10.2) maraNa (napuM.) (11.12.9) miccu (pu.) mittu (pu.) (86.17.4) samara (pu. napuM.) (1.10.4) raNa (pu. napuM.) jujjha (napuM.) (4.5.gha.) saMgAma (pa.) bhaNDaNa (napuM.) (27.2.6) AhayaNa (napuM.) Ahava (pu.) (8.7.2) jujjhaNa (napuM.) sandaNa (pu.) (16.9.3) sayaDa (pu. napuM.) raha (pu. napuM.) (17.1.1) Naravai (pu.) (1.6.1) pahu (pu.) NarAhia (pu.) (1.12.7) Niva (pu.) rANA (pu.) (2.15.5) Naravara (pu.) rAya (pu.) (4.3.8) Narinda (pu.) Nivai (pu.) (9.2.4) NarAhiva (pu.) rajja (napuM.) (6.15.gha.) 63. mokSa (1.1.11) 64. mRtyu (11.10.8) 65. yuddha (1.12.2) (16.8.8) (41.15.gha.) (12.8.9) (16.14.5) 66. ratha 67. rAjA (1.12.1) (2.12.2) (3.10.2) (4.10.2) (19.16.5) 68. rAjya Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 69. rAta 70. rAma 71. rAvaNa rati (strI.) Nisi (strI.) savvarI (strI.) balaeva (pu.) rAma (pu.) rAhavacanda (pu.) vala (pu.) sIrAu (pu.) halAuha (pu.) 74. vacaNa / vANI 75. zarIra 72. lakar3I lauDi (napuM.) 73. lakSmaNa vAsuva (pu.) lakkhaNa (pu.) jaNaddaNa (pu.) NArAyaNa (pu.) (26.4.gha.) (27.1.gha.) (27.7.8) sIrappaharaNu (pu.) (45.15.1) (9.3.6) dasANaNa (pu.) dahamuha (pu.) (9.4.gha.) rAvaNa (pu.) (9.6.gha.) dahagIva (pu.) (10.2.3) (12.7.3) dasasira (pu.) vIsapANi (pu.) (38.18.1 ) Nisiyara - NAha (pu.) (52.10.gha.) (10.7.5) (13.12.5) (58.11.8) (21.1.3) (21.6.3) ( 23.6.1) dAmoyara (pu.) vAyA (strI.) vayaNa (napuM.) kAya (pu.) gata (napuM . ) kalevara (pu.) gAya (puM.) (17.6.5) (21.1.3) (21.6.3) (26.4.1) (26.4.gha.) kaNha (pu.) (26.19.8) lacchigeha (pu.) ( 29.10.8 ) aNantavIra (pu.) (30.6.8) (32.2.7) (18.4.8) (4.3.5) ( prAra. gha.) (1.2.11) (86.10.11 ) (5.12.3) apabhraMza bhAratI 19 yaNa (strI.) (7.13.1) viDirillA (strI.) (37.1.4) rAmacanda (pu.) (21.4.gha.) rAhava (pu.) (21.7.7) valahadda (pu.) (26.4.4) halahara (pu.) (26.14.gha.) halahei (pu.) (27.4.gha.) jANai - kanta (pu.) (45.14.2) rAmaNa (pu.) dahasira (pu.) dahavayaNa (pu.) dasAsa (pu.) laGkesara (pu.) Nisinda (pu.) lakkuDi ( napuM.) sumitti (puM.) samiti (pu.) hari (pu.) sAraGgadhara (pu.) mahumahaNa (pu.) sirihara (pu.) govinda (pu.) vakka (pu.) girA (strI.) deha (pu.) sarIra (pu.) taNu ( napuM.) (9.3.gha.) (9.4.gha.) (10.1. prAra.) (11.11.7) (20.2.gha) (42.4.1) (11.6.4) (21.4.gha) (23.5.5) (26.14.1) (26.13.1) (27.5.1) (29.11.1) (31.11.6) (1.6.7) (9.14.6) (1.9.4) (1.6.5) (41.1.gha.) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 76. zastra 77. zatru 78. zera 79. saMsAra 80. samudra Auha (pu.) (36.5.7) riu (pu.) (1.1.4) paDivakkha (pu.) (2.6.2) vairi (pu.) (6.1.9) sattu (pu.) (7.9.6) ari (pu.) (13.12.2) arAi (pu.) (16.14.3) hari (pu.) (1.6.3) paJcamuha (pu.) (1.15.2) paJcANaNa (pu.) (3.8.8) kesari (pu.) (3.10.8) sIha (pu.) (4.2.gha.) mainda (pu.) (7.6.1) mayAhivai (pu.) (19.7.6) hariNAhivai (pu.) (19.7.gha.) harivara (pu.) (20.19.6) siGgha (pu.) (3.5.5) saMsAra (pu.) (1.1.1) bhava (pu.) (1.1.6) jaga (napuM.) (1.7.gha.) loa (pu.) (1.11.4) bhuvaNa (napuM.) (1.16.gha.) jaa (napuM.) (8.11.6) samudda (pu.) (1.1.1) sAyara (pu.) (1.6.5) mayarahara (pu. napuM.) (1.10.6) jalaNihi (pu.) (1.15.6) uvahi (pu.) (2.10.5) mahovahi (pu.) (3.3.7) rayaNAyara (pu.) (3.8.3) mahaNNava (pu.) (17.2.gha.) ahi (pu.) (2.12.4) bhuaGga (pu.) (5.12.gha.) sappa (pu. strI.) (7.11.5) visahara (pu.) (8.3.1) paNNaya (pu.) (9.3.gha.) uraa (pu. strI.) (10.12.4) bhuyaGgama (pu.) (13.2.2) phaNi (pu.) (19.3.4) uraga (pu. strI.) (27.10.7) siva (pu.) (27.2.6) sivAla (pu.) (9.11.2) jaMbuva (pu.) (32.10.2) jaMbU (pu.) (38.10.6) sira (napuM.) (prAra. 1) uttamaGga (napuM.) (1.8.11) mattha (pu.napuM.) (1.8.gha) sIsa (pu.napuM.) (2.6.4) NiDAla (napuM.) (8.9.1) sIyA (strI.) (21.8.gha) vaidehi (strI.) (21.14.5) jANai (strI.) (22.6.6) sIyAevi (strI.) (23.6.2) jaNaya-suA (strI.)(27.3.5) suggIva (pu.) (43.1.2) suggIu (pu.) (43.1.prA.) kikkindhAhivai (pu.)(43.3.1) 81. sA~pa 82. siyAra 83. sira 84. sItA 85. sugrIva Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 86. sUrya 87. senA 88. sevaka 89. sonA (svarNa) 90. svapna 91. strI 92. hanumAna 93. hariNa 94. hRdaya taraNi (pu.) sUra (pu.) aruNa (pu.) haMsa (pu.) (1.4.2) (1.16.8) (20.9.7) (30.7.5) (45.8.9) (10.11.8 ) (4.8.gha.) (6.2.8) (26.2.gha.) (22.3.5) kaNaya ( napuM.) (1.4.gha.) suvaNa ( napuM. ) (2.16.4) cAmIyara ( napuM. ) ( 7.2.2) siviNaya (pu. napuM.)(19.1.9) sovaNa (napuM.) (16.3.5) tiriya (strI.) (1.8.12) NArI (strI.) (1.10..) (19.5.4) (77.18.1 ) bhakkhara (pu.) bhANu (pu.) bala (napuM.) seNNa (strI napuM.) bhicca (pu.) kiGkara (pu.) kantA (strI.) itti (strI.) mArui (pu.) (19.11.4) sirisailu (pu.) (19.11.gha.) pavaNaJjaya (43.7.2) NandaNa (pu.) haNua (pu.) (43.11.3) aNila putta (pu.) (45.10.1) aMjaNeu (pu.) (50.5.1) mAruva- sua (pu.) (52.10.5 ) miga (pu.) (3.5.2) kuraGga (pu.) (10.9.1) hiyaa ( napuM. ) (prAra. 2 ) diyara (pu.) akka (pu.) Aica (pu.) tavaNa (pu.) divasayara (pu.) mitta (pu.) sAhaNa ( napuM. ) varUhiNI (strI.) pAikka (pu.) kaJcana (pu.) hema (napuM.) kalahoya ( napuM.) suviNa (pu. napuM.) tiyA (strI.) kalatta (napuM.) dAra (pu. napuM. ) bhAmiNI (strI.) apabhraMza bhAratI 19 (1.6.3) (19.16.1) (23.7.6) (35.10.gha.) (15.3.9) (86.16.2) (4.9.3) (21.8.1) (26.3.1) (1.5.8) (3.4.4) sAraGga (pu.) urayala (pu.) (48.10.6) (1.14.gha.) (1.10.3) (2.16.gha.) (18.10.8) (89.6.6) sundaru (pu.) (19.11.gha.) haNuvanta (pu.) (19.11.gha.) pavaNajAu (pu.) (43.8.1) samIraNa NandaNa (pu.) (45.5.1) pahaJjaNi (pu.) pAvaNi (pu.) (48.11.1) (52.2.gha.) (3.5.4) (10.3.5) Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 ____73 95. havA maru (pu.) vAu (pu.) samariNa (pu.) hattha (pu. napuM.) (1.5.2) (2.17.6) (3.8.7) (13.11.gha.) 96. hAtha pavaNa (pu.) (1.4.4) mArua (pu.) (1.6.6) vAya (pu.) (3.7.1) pANi (pu.) (8.5.8) kara (pu.) (15.3.7) gaa (pu.) (1.5.4) hatthi (pu. strI.) (4.1.3) kari (pu.) (10.10.3) gainda (pu.) (11.7.3) kumbhi (pu.) (20.2.3) 97. hAthI kuJjara (pu.) vAraNa (pa.) tamvarema (pu.) NAa (pu.) daMti (pu.) (1.6.4) (4.8.2) (11.5.5) (16.4.6) (8.1.4) 1. paumacariu (hindI anuvAdasahita) - saM. - DaoN. eca.sI. bhAyANI, anu. - DaoN. devendrakumAra jaina, prakAzaka - bhAratIya jJAnapITha prakAzana 2. paumacariu (mUla) - saM. DaoN. eca.sI. bhAyANI, prakAzaka - siMghI jaina zAstra zikSApITha, bhAratIya vidyAbhavana, mumbaI 3. apabhraMza hindI koza - DaoN. narezakumAra, DI. ke. priMTavarlDa (prA.) li., dillI apabhraMza sAhitya akAdamI jayapura . . . Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 akTUbara 2007-2008 apabhraMza bhAratI 19 paM. jogadeva kRta zrI muNisuvratAnuprekSA ___- zrImatI zakuntalA jaina ' maMgalAcaraNa Navivi calaNa munnisuvvyho|' sura-nara-khayara-mahoraga mahiyaho sayala vimala kevalaguNa shiyho| vAraha aNuvekhau bhnnmi| bhavvayaNaha NayaNa-viNae-sahiyaho Navivi calaNa muNisuvvayaho // 1 // anitya-bhAvanA jIviu UsAviMdu samANau jovaNu suradhaNu aNuhara maannu| saMpai giriNaiveya samANau' caMcalajIviu vihau asaaru| suyaNA samAgamu puNu athiru jANivi karahu dhmmudysaaru| Navivi calaNa munnisuvvyho||2|| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 akTUbara 2007-2008 15 paM. jogadeva kRta zrI muNisuvratAnuprekSA - zrImatI zakuntalA jaina maMgalAcaraNa maMgalAcaraNa-svarUpa racanA ke Adi meM racanAkAra paNDita jogadeva kahate haiM ki - artha - maiM devatAoM, manuSyoM, vidyAdharoM aura nAgendroM se pUjita, sampUrNa vizuddha (nirmala), kevalajJAna guNa se samanvita, vinaya sahita netroM se munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake bhavyajanoM ke lie bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA huuN||1|| anitya-bhAvanA artha - jIvana, osa kI bUMda ke samAna (kSaNabhaMgura) hai| yauvana ko indradhanuSa kA anukaraNa karane vAlA mAno (jisa taraha indradhanuSa zAzvata nahIM hai usI taraha yauvana zAzvata nahIM hai) saMpatti, parvata se (giratI huI) nadI ke pravAha-vega ke samAna (hai) jIvana caMcala (asthira hai) aura vaibhava asAra (hai) phira sajjanoM kA samAgama asthira hai (yaha) jAnakara zreSTha dayArUpI dharma ko dhAraNa kara (kro)| munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anupekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) // 2 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 azaraNa-bhAvanA dharivi' Niyattai vahudhaNa-dhaNNaiM hy-gy-rh-mnnirynn-suvnnnnii| putta-kalattaiM vaMdhavai vAhuDaMti piuvaNahu viyaannivi| sukiu-dukiu jaM kiMpi kiu taM parisariu' jAivi' nniyaanniN| Navivi calaNa muNisuvvayaho // 3 // azaraNa-bhAvanA me gharu me dhaNu me suhisayaNai me gaya me maya me rh| me maNirayaNaI me bhaMDArai maNaharai me me me karaMtu ghara pddiyu| kiMpi na ceyai mUDhamai micchAmoha kasAeM jddiyu| Navivi calaNa munnisuvvyho||4|| saMsAra-bhAvanA ajju kalli parupparahaM' parArihaM ciMtai yahu jiu dhuva sNsaarhN| vahu viyappa-saMkapparau Asa-sahAsahiM atthi' vaalo| jima macchaha tima mANusahaM paDai aciMtiu machai jaalu| ___Navivi calaNa munnisuvvyho||5|| ekatva-bhAvanA pAu kuTuMva-kaji jaM' kijjai taM ikkallaI savva' shijji| jahiM jahiM joNihi jAi jiu tahi tahi navau kuDaMvu upjji| tahu kAraNi bhaNu ke tirayaha vahu AraMbha pariggahu kijji| Navivi calaNa munnisuvvyho||6|| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 azaraNa-bhAvanA artha - pracura dhana-dhAnyAdi, ghor3e, hAthI, ratha, maNIratna, suvarNAdi, putra, strI, baMdhu-bAMdhavAdi ko calAte hue (bhI ina sabako) zmasAna ke samAna jAnakara nivRtti dhAraNa karake (jo) kucha bhI puNya karma, pApa karma kiyA gayA hai usa kAraNa ko jAnakara khisaka gyaa| munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA huuN)||3|| azaraNa-bhAvanA artha - merA ghara, merA dhaNa, mere mitra aura svajana, mere hAthI, mere hariNa, mere ratha, maNiratna, mere mana ko AkarSita karanevAle, mere bhaNDAra, (isa prakAra) merA, merA, merA karatA huA ghara meM par3A rahatA hai| mithyAtva, moha aura kaSAyoM se jar3A huA mUrkhabuddhi ! kucha bhI nahIM jAnatA hai| munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) // 4 // saMsAra-bhAvanA artha - isa saMsAra kA jIva paraspara meM nizcaya se Aja (kI), kala (kI) aura parAye (apane se bhinna dUsare) kI ciMtA karatA hai, aneka vikalpoM va saMkalpoM meM anurakta (rahatA hai)| yaha ajJAnI jIva hajAroM AzAoM meM sthita rahatA hai| jisa prakAra machalI sahasA machalI-jAla meM giratI hai vaise hI manuSya (sahasA saMsAra rUpI sAgara meM) giratA hai| munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) // 5 // ekatva-bhAvanA artha - kuTumba ke lie jo pApapUrNa kArya kiyA jAtA hai vaha akelA hI saba sahA jAtA hai| jIva jisa-jisa yoni meM jAtA hai usa-usa yoni meM naye kuTumba meM utpanna hotA hai| tiryaMca kauna (hotA hai) usakA kAraNa kho| bahuta Arambha va parigraha (jisake dvArA) kiyA jAtA hai (vaha tiryaMca hotA hai)| munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA huuN)||6|| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 apabhraMza bhAratI 19 anyatva-bhAvanA meiNi sayala daDha dahati' sAyaru sosiyau sayalu piyNte| haDa kalevara saMcaeNa meru mahAgiri aNtriyu| kaluNu ruvaMte piyavirahiM aMsuehi rayaNAyaru bhriyu| ___Navivi calaNa munnisuvvyho||7|| anyatva-bhAvanA jai lohaha maMjUsahi chajjai haya gaya johahi jai vi na rujjhi| hariharavaMbha puraMdarahiM varuNa kuveraha jai govijji| to Asannai maraNubhai tihuynni| keNa vi Nau rkkhiji| Navivi calaNa munnisuvvyho||8|| ekatva-bhAvanA ekku marai ikku vi uppajjai' roya soya vahu vAhihiM khijji| ikku bhamai saMsAri vaNi mUDhadiTTi' kammavasai guppii| ikku ji tava tAvaM sahai hoi jIu NANiM prmppi| Navivi calaNa munnisuvvyho||7|| ekatva-bhAvanA bhoyaNa khANa pANa pAvaraNaiM gaMdhavilevaNa kusumaahrnniN| AjammaM vi pariposiyau taM Na sarIru hoi jiya teru| ka hivai ruMbhai vaMsu jaNu kiM Na hoi jiya dukkha jnneru| Navivi calaNa munnisuvvyho||10|| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 79 anyatva-bhAvanA artha - (yadi) haDDiyoM ke samUha se bane hue zarIroM (dvArA) sampUrNa majabUta pRthvI (bhI) jalA dI gayI hai| pIte hue jala yukta sAgara sukhA diyA gayA hai| (aisA lagatA hai mAno) mahAna sumeru parvata hI usake aMtara meM sthita ( samAhita ) hai / priyajanoM ke viraha se karuNApUrvaka rote hue A~suoM (ke dvArA) samudra hI bhara diyA gayA hai| ( to bhI yaha zarIra apanA nahIM banA hai anya hI rahatA hai) munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA huuN)||7|| anyatva-bhAvanA artha - yadi (AtmA) lohe kI maMjUsA-piTArI meM zobhita hokara -rahakara bhI, ghor3e, hAthI, yoddhAoM ke dvArA (rokI jAtI huI) bhI jo nahIM rokI jAtI / tathA viSNu, mahAdeva, brahmA, indra, varuNa, kubera Adi (chipAnA cAhe to bhI nahIM chipAyI jAtI hai| tInoM lokoM meM samIpavartI maraNabhaya se kisI ke dvArA bhI rakSA nahIM kI jA sakatI hai| munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) // 4 // ekatva-bhAvanA artha - jIva (vyakti) akelA hI maratA hai, akelA hI utpanna hotA hai, roga, zoka aura aneka vyAdhiyoM se duHkhI hotA hai| mUDhadRSTi (jIva ) karmavaza akelA hI saMsAra rUpI jaMgala meM bhramaNa karatA hai aura vyAkula hotA hai| (aura) akelA hI (jIva) tapazcaraNarUpI tApa ko sahatA hai| aura (tapa ke dvArA) (jIva) jJAnI paramAtmA hotA hai (paramapada ko prApta karatA hai)| munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) // 9 // ekatva - bhAvanA artha - he jIva ! (tUne) bhojana, khAna-pAna ( ke dvArA), vastrAdi (ke dvArA), sugaMdhita - lepa (ke dvArA) tathA puSpAbharaNoM dvArA janmaparyanta ( Ajanma hI) isa zarIra kA paripoSaNa kiyA gayA hai to bhI yaha zarIra terA nahIM hai| vaMzotpatti ko kaise roka sakate ho ? kyA jIva dukhotpAdaka nahIM hotA hai ? munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) // 10 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 saMsAra-bhAvanA puttu vi vappa taNau paDivajjai / sAmi marevi bhiccu uppajjai / iya saMsAra avattha muNijjai / vivi calaNa muNisuvvayaho // 11 // vappu marevi puttu uppajjai' jaNaNi sahoyari kaMta suyA ari baMdhava baMdhava ari jammai saMsAra-bhAvanA satta- satta lakkhaiM' jiya joNihiM / cAri - cAri sura - nAraiya' - tirayahaM / caudaha narahaM ema lakkha caurAsI kahiyai | vivi calaNa muNisuvvayaho // 12 // Nicceyara jalaggi maru khoNihiM chaha lakkhar3a' viyaliMdaya' yANaha daha rukkhaha azuci-bhAvanA asui sarIru asui saMpaNNau asui ciliccila' dehagharu NIsArai SaNabhaMgurai vivi calaNa muNisuvvayaho // 13 // loka apabhraMza bhAratI 19 duggaMdhau kimikula saMcchaNNau / rasavasa soNiya maMsa samiddhaI / kema viyakkhaNu' tahi raivaddhaiM / 6- bhAvanA vetAsaNa pavi maMdala AyArau tihupavaNa pariveDhiya keNa vi dhariu Na Nimiyau tali majjhahaM uppari vitthArau caudaha rajju lou dIhateM / sayala vi jIvaha bhariu payatteM / vivi calaNa muNisuvvayaho // 14 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 saMsAra-bhAvanA artha - saMsAra kI sthiti isa prakAra jAnI jAtI hai| (yahA~) bApa (pitA) marakara putra ke rUpa meM utpanna hotA hai aura putra bhI bApa ko putra ke rUpa meM svIkAra karatA hai| mAtA (marakara) sagI bahina (ke rUpa meM utpanna hotI hai), patnI (marakara) putrI (kA jIva hotI hai) aura svAmI marakara sevaka ke rUpa meM utpanna hotA hai| zatru (marakara) bhAI ke rUpa meM aura bhAI (marakara) zatru ke rUpa meM utpanna hotA hai| munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) / / 11 / saMsAra-bhAvanA artha - nityanigoda, itaranigoda, jalakAya, agnikAya, vAyukAya aura pRthvIkAya pratyeka kI sAta-sAta lAkha yoniyA~ hone se jIva kI biyAlIsa lAkha yoniyA~ haiM (ye ekendriya kI yoniyA~ haiN)| vikalendriya (do-tIna-cAra indriya jIvoM meM) pratyeka kI do-do lAkha (yoniyA~ hone se chaha lAkha yoniyA~ jaano)| devagati, narakagati aura tiryaMcagati tInoM meM pratyeka kI cAra-cAra lAkha (kula bAraha lAkha), vanaspatikAya kI dasa lAkha, aura manuSyagati kI caudaha lAkha yoniyA~ hone se isa prakAra caurAsI lAkha jIva yoniyA~ kahI haiN| munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) / / 12 / / azuci-bhAvanA artha - durgandhita kRmi (kITa) samUha se AcchAdita (DhakA huA) yaha zarIra apavitra hai, apavitratA se sampanna hai| zarIra rUpI ghara apavitra AdratA (mala-mUtrAdi) se yukta hai| yaha zarIra rasa, carbI, rudhira, mAMsa se samRddha hai| yaha zarIra sAra rahita va kSaNabhaMgura hai| buddhimAna kaise usa deha ke prati Asakti meM ba~dhA huA hai? munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) ||13 / / loka-bhAvanA artha - loka kA AkAra nicale bhAga meM beMta ke Asana ke samAna, madhya meM vajrAsana ke samAna aura Upara kA vistAra mRdaMga vAdya ke AkAra kA hotA hai| yaha (ghanodadhi, ghanavAta aura tanuvAta) tIna vAyumaNDala se pariveSTita hai| yaha caudaha rAjU U~cA hai| yaha kisI ke dvArA bhI dhAraNa kiyA huA (nahIM hai) aura na yaha kisI ke dvArA sthApita hai| yaha sabhI jIvoM se bharA huA pravRtta hai| munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) // 14 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 loka-bhAvanA satta rajju ahalou pariTTiu ekku vi majjhimu dIu susNtthiu| paMca vi rajju taha uppari' Thiu tahi ji ekku uppari dhriyu| tiNNi sayaiM teyAlIsa' dhnnu| sayalu ju sAyara saalNkriyu| Navivi calaNa munnisuvvyho||15|| Asrava-bhAvanA micchA' saMjama joya kasAyahiM roya soya bhaya moha pmaayhi| saMraMbhAihiM kAraNihiM kAya vAya aNumoyaNa shiyhiN| kaMmAsau jIvaho havaI asuhAsuha pariNAme liyu| Navivi calaNa munnisuvvyho|16|| saMvara-bhAvanA kohaho khaMti NANu aNANaho mAyaho ajjau maddau maannho| micchattaho' jiNavayaNaaNunai. lohaho maNi saMtosu tthvijji| saMjamu karahu asaMjamaho iya saMvaru NiyamaNi bhaavijji| Navivi calaNa munnisuvvyho||17|| nirjarA-bhAvanA mahavaya samidi ti' - guttihi guttau vAvIsahaM parisahaM vi shNtu| paribhAvaMtai __bhAvaNai dhammasarUva carittu crNthi| jA Asava Nijjara bhaNiya sA para hoi muNihiM uvsNthN| Navivi calaNa munnisuvvyho||18|| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 83 loka-bhAvanA artha - adholoka sAta rAjU-pramANa sthita hai| madhyaloka meM bhI eka dvIpa samyaka rUpa se sthita hai| tathA Urdhvaloka pA~ca rAjU-pramANa sthita hai| isake bhI Upara eka rAjU U~cAI dhAraNa kiye hai| tIna sau taitAlIsa dhanuSa pramANa U~cA jo loka hai samasta sAgaroM se alaMkRta hai| munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) // 15 // Asava-bhAvanA artha - mithyAtva (pA~ca prakAra kA), saMyama (do), yoga (pandraha), kaSAya (paccIsa) Adi ke dvArA; roga, zoka, bhaya, moha, pramAda (pandraha) Adi ke dvArA; samaraMbha-samAraMbha-AraMbha Adi kAraNoM se, mana-vacana-kAya tathA kRta-kArita-anumodanA sahita jIva ke karmAsrava hotA hai aura usake phalasvarUpa zubhAzubha phala pAtA hai| munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) / / 16 / / saMvara-bhAvanA artha - krodha ke abhAva se kSamA, ajJAna ke abhAva se jJAna, mAyA ke abhAva se Arjava, mAna ke abhAva se mArdava, mithyAtva ke abhAva se jinendra ke vacanoM kA anusaraNa, lobha ke abhAva se mana meM saMtoSa ThaharAyA jAtA hai| saMyama karane se asaMyama kA abhAva hotA hai| isa prakAra apane mana meM saMvara kI bhAvanA bhAyI jAtI hai (karanI caahie)| munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) ||17 / / nirjarA-bhAvanA artha - paMca-mahAvrata, paMca-samiti aura tIna guptiyA~ mana, vacana, kAya ko azubha pravRttiyoM se rokate haiN| muni bAisa parISaha bhI sahate haiN| bAraha bhAvanAoM kA citavana karate hue dharma ke svarUpAnusAra cAritra ko Acarate haiN| jinendra bhagavAna ne jo Asrava aura nirjarA kA svarUpa kahA hai vaha zreSTha upazAnta mohavAle muniyoM ke hI hotA hai| munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) / / 18 / / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 apabhraMza bhAratI 19 dharma-bhAvanA khaMti mUlu maddava guNa juttau ajjava saMjamavAya nniruttu| sacca sauccAlaMkari vaMbhacera' akiMcaNattava bhuusiu| dahalakkhaNu sivasuha jaNaNu karahu dhammu viyahu jinnbhaasiu| Navivi calaNa munnisuvvyho||19|| bodhidurlabha-bhAvanA deu jiNiMdu dhammu daya sArau risiguru visyksaaynnivaaru| vohilAhu sivagayagamaNu aMtayAli sNlehnnmrnneN| jiNaguNasaMpaya suhu havau daMsaNa NANa caraNa tvcrnnN| Navivi calaNa munnisuvvyho||20|| bodhidurlabha-bhAvanA iya vAraha bhAvaNa bhAvaMtaha paramu citti vairAu dhrNthN| dhammeM maNu Niccalu havai sukkajhANa pariNai sNpjji| para parattasaMbhAvaNA' lahijjai. appe appasarUu munnijji| Navivi calaNa munnisuvvyho||21|| grantha evaM granthakAra-paricaya evaM kAmanA eharAsu jiNavara payabhatte viraiu kuMbhinayari nnivsNte| jogadeva paMDiu pura utteM' visayaseNa muNivara pybhteN| paDhai suNai jo saddahai so Naru siva suha lahai pytteN| Navivi calaNa munnisuvvyho||22|| iti zrI munisuvratAnuprekSA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 85 dharma -bhAvanA artha - kSamA jisakA mUla (hai), mArdava guNa se yukta (hai), Arjava, saMyama, tyAga va tapa ko nirantara ( dhyAo) satya va zauca se alaMkRta, brahmacarya va AkiMcanya se suzobhita dasalakSaNadharma ziva sukha kA utpAdaka hai| ataH jAnakAra loga jinendra dvArA kathita isa dharma ko (dhAraNa) kro| munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) // 19 // bodhidurlabha-bhAvanA artha - he jinendra ! zreSTha dayArUpI dharma pradAna kro| he guru munivara ! viSaya-kaSAoM kA nivAraNa kro| aMtima samaya meM merA sallekhanApUrvaka maraNa ho / saddharma kI prApti se mokSagati - paMcamagati meM gamana prApta ho / darzana ( samyagdarzana), jJAna (samyagjJAna), tapazcaraNarUpI cAritra ( samyakcAritra), jo ki jinaguNa saMpatti hai vaha sukha dene vAlI hove / munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) // 20 // bodhidurlabhabha- bhAvanA isa prakAra bAraha bhAvanAe~ bhA hue artha . citta meM utkRSTa vairAgya dhAraNa karate hue dharma (dhyAna) dvArA mana nizcala hotA hai (tathA) zukla dhyAna kI pariNati ko prApta ho jAtA hai| (pazcAt ) AtmA meM AtmasvarUpa jAnA jAtA hai, tadanantara paraloka kI saMbhAvanA prApta kI jAtI hai| munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA huuN)||21|| - grantha evaM granthakAra - paricaya evaM kAmanA artha - yaha rAsa, munisuvratAnuprekSA jiNavara ke pada-bhakta, kuMbhinagara nivAsI paMDita jogadeva dvArA pUrva kathita kuMbhinagara meM muNivara visayaseNa kI padabhakti se racA gyaa| jo manuSya ise par3hatA hai, sunatA hai aura zraddhA karatA hai vaha manuSya udyama se zivasukha pAtA hai / munisuvratanAtha bhagavAna ke caraNoM meM namaskAra karake (bAraha anuprekSAe~ (bhAvanAe~) kahatA hU~) // 22 // iti zrI munisuvratAnuprekSA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 apabhraMza bhAratI 19 mUlapATha padya 1 - 1, 2. munnisuvyho| vizeSa : sabhI padoM meM 'calaNa' zabda meM 'ra' varNa ke sthAna meM 'la' varNa kA vyavahAra huA hai| padya 2 - 1. smaa| padya 3 - 1. ghrivi| 2. prisrisu| 3. jaai| 4. mnnisuvyho| padya 5 - 1. pruprh| 2. praarhN| 3. atthi| padya 6 - 1. jiN| 2. kiji| 3. iklli| 4. svu| 5. ke| 6. tiyi| padya 7 - 1. djhiNti| 2. sylilu| 3. ruruvNte| padya 9 - 1. upjji| 2. iku| 3. muuddhdiditthtth| 4. kmmvi| 5. gupphii| 6. taavi| padya 10 - 1. aajmN| padya 11 - 1 upjji| 2. upjji| 3. vi| 4. avth| padya 12 - 1. lkhi| 2. lkhi| 3. viyliNdiyh| 4. ..... / 5. naary| padya 13 - 1. cilivilu| 2. viykhnnu| padya 14 - 1. aayaar| 2. priveddhiyu| padya 15 - 1. uprihiN| 2............ / 3. upri| 4. teyaal| padya 17 - 1. michtho| 2. jinnvynnnui| padya 18 - 1. tti| 2. critu| padya 19 - 1. vNbh| padya 21 - 1. sNbhvvnni| 2..... / padya 22 - 1. .... / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 kra.saM. saMjJA zabda 1. aMta aMsu aggI ajjava aNu 2 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. mo aNNANa appa ari avattha avAya ahaloa AkiMcaNa AyAra AraMbha Asava uvasaMtu UsA kaMta kajja kammAsaya anukramaNikA saMjJA zabda artha aMtima A~sU agni Arjava anuprekSA anumodana ajJAna AtmA zatru avasthA viyoga / pArthakya (tyAga) adholoka AkiMcanya AkAra AraMbha Asrava upazAnta moha osa strI kArya karmAsrava liMga pu. napuM. strI. napuM. strI. napuM. napuM. pu. strI. pu. napuM. pu. pu. pu. strI. strI. fy pu. pada.paMkti saMkhyA 20.2 7.3 12.1 17.1, 19.1 1.3 16.2 17.1 2.3 11.3 11.3 19.2 15.1 19.2 14.1 6.3 18.3 18.3 2.1 11.2 6.1 16.3 87 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 apabhraMza bhAratI 19 22. strI 3.2 23. zarIra 7.2 kala 5.1 23. 24. 25. 26. kaSAya 4.3, 16.1, 20.1 zarIra 16.2 27. kAraNa kalatta kalevara kalla kasAya kAya kAraNa kAla kimiula kuMbhinayara kuDuMva kuvera kusuma 6.3, 16.2 20.2 28. samaya 13.1 22.1 kITasamUha kuMbhinagara kuTumba kubera 31 6.1 32. 44. Hot.. .caca God. act.hd. 8.2 puSpa ___napuM. 10.1 34. koha krodha 17.1 35. khayara vidyAdhara 1.2 36. khAna-pAna 10.1 khANa-pANa khoNi 37. pRthvI 12.1 gaMdha gaMdha 10.1 ga hAthI 3.1, 4.1, 8.1 gati 20.2 40. 41. gai gamaNa giri gamana 20.2 2 parvata 2.2,7.2 . 19.1, 20.3 guNa pu./napuM. mana, vacana, kAya ko strI. azubha pravRtti se rokanA 18.1 guru 20.1 46. 4.1, 4.2, 13.2 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai apabhraMza bhAratI 19 89 cAritra cAritra pu./napuM. napuM. pu. 47. caraNa 48. caritta 49. calaNa jaNaNi 51. jala 52. jAla 53. jia 20.3 18.2 1.1 11.2 caraNa mAtA jala napuM. 12.1 jAla jAla 5.3 jIva 5.1, 10.2, 10.3, 12.1 __ jira jIva 6.2 jiNa jinendra jiNavayaNa ___pu./napuM. jinavacana jinavara jinendra 19.3, 20.3 17.2 22.1 20.1 ___./napuM. 9.3 59. 60. 61. 14.3, 16.3 jIva jIva yoga jogadeva yoni 16.1 jiNavara jiNiMda jIa jIva joa jogadeva joNi jovaNa joha Nai NayaNa Nara 22.2 63. 6.2, 12.1 yauvana d. 2.1 8.1 2.2 65. 66. 67. 68. 1.4 yoddhA nadI nayana/netra manuSya jJAna nirjarA 22.3 17.1, 20.3 NANa d. 70. Nijjara 70. Nijjara 18.3 71. NiyANa kAraNa d. 3.3 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 apabhraMza bhAratI 19 72. taa napuM. 19.1 73. taNaa 11.1 putra tala 74. tali 75. tava tapa pu./napuM. 76. 76. 77. 78. 14.1 19.1 20.3 9.3 18.1 6.3, 12.2 77 strI. tapazcaryA tApa tIna gupti tiryaMca tIna vAyumaNDala tIna loka . tavacaraNa tAva tigutti tirayaha tihupavaNa tihuyaNa saNa daya diTTi 14.2 80. 81. 82. 83. 84. 8.3 darzana dayA 20.3 2.3, 20.1 9.2 __dRSTi . ca_E_God. dot. ca_44444 85. dIa dvIpa 15.1 pApakarma 3.3 87. dukkiya dukkha duggaMdha duHkha 10.3 13.1 durgaMdha zarIra deha 13.2 dhaNa dhana 3.1, 4.1 dhaNu dhanuSa pu./napuM. 15.3 dhaNNa dhAnya 3.1 dhamma dharma pu./napuM. 2.3, 18.2, 19.3 20.1, 20.2 94. nara manuSya 1.2, 12.3 95.. paa pada pu./napuM. 22.1, 22.2 6. pamAya pramAda 16.1 OM Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 91 97. payatta 14.3, 22.3 98. paramappaya pravRtta/prayatna paramAtmA parigraha pu. 9.3 99. pariggaha 6.3 100. parIsaha parISaha 18.1 101. pavi vajra d 14.1 102. pAu pApa pu./napuM. 6.1 103. pAvaraNa vastra 10.1 piuvaNa 3.2 zmazAna priyajana kA viyoga 104. 105. 106. 107. 108. 7.3 .d. rd putra piyaviraha putta puraMdara baMdhava 3.2, 11.1 8.2 indra baMdhu/bAMdhava 3.2 bida 14.1 110. bohi saddharma kI prApti a 20.1 111. bhaDAra bhaDAra 4.2 112. bhatta bhakta 22.1, 22.2 113. bhaya bhaya 8.3, 16.1 bhAvaNa bhAvaNA 18.2, 21.1 115. bhicca sevaka 11.2 10.1 8.1 bhoyaNa 117. majUsa maMdala 119. maMsa bhojana piTArI vAdya vizeSa (mRdaMga) mAMsa mRga/hariNa machalI d. 44____God. coot. c 14.1 pu./napuM. 13.2 120. maa 4.1 121. maccha 5.3 122. majjha madhya 14.1, 15.1 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 123. 124. 125. 126. 127. maNa maNirayaNa maddava maraNa maru 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. muNivya 137. munivara 138. mUlu 139. meiNi 140. meru 141. moha 142. rajju 143. 144. rasa 145. 146. mahavvaya mahoraga mAA mANa mANusa micchatta micchA muNi rayaNAara raha rAsa mana maNiratna mArdava maraNa vAyu mahAvrata nAgendra mAyA mANa manuSya mithyAtva mithyAtva muni munisuvrata munivara jar3a / mUla pRthvI sumeru parvata moha pu./napuM. pu. napuM. pu. /napuM. samudra zarIra ke aMdara kI sAta dhAtuoM meM se pahalI dhAtu ratha rAsa kAvya z2ba dUva ca ba ba ba strI. pu. / napuM. pu. napuM. napuM. pu. pu. napuM. strI. pu. pu. rAjU (pramANa-vizeSa ) strI. pu. pu. /napuM. pu./napuM. fy pu. apabhraMza bhAratI 19 17.2 3.1, 4.2 17.1, 19.1 8.3 12.1 18.1 1.2 17.1 17.1 5.3 17.2 4.3, 16.1 18.3 1.1 22.2 19.1 7.1 7.2 4.3, 16.1 14.2, 15.1, 15.2 7.3 13.2 13.2 16.1 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 93 147. risi ___RSi _ 20.1 12.3 rukkha pu./napuM. _ 16.1,9.1 vRkSa roga loka loha dhAtu _ 148. 149. roa 150. loa 151. loha 152. vaMbha 153. vaMbhacera 14.2 ___pu./napuM. 8.1, 17.2 brahmA 8.2 _ brahmacarya 19.2 154. vaMsa vaMza 10.3 155. vairAya vairAgya 21.1 jaMgala 9.2 156. 157. vaNa vappu bApa 11.1 158. varuNa varuNa 8.2 . REEEEEEEEEEEE E: E FREE: vasa carbI 13.2 160. vAa vANI 16.2 vAla ajJAnI 5.2 d 162. vAhi vyAdhi pu./strI. 9.1 viNaya 1.4 vinata vistAra vikalpa 14.1 5.2 lepa 10.1 viSaya 20.1 vitthAra 165. viyappa 166. vilevaNa 167. visaya 168. visayaseNa 169. vihava 170. vettAsaNa 171. veya 22.2 . act. Go Gat viSayasena vaibhava beMta kA Asana gati/pravAha saMkalpa 2.2 14.1 2.2 172. saMkappa 5.2 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 apabhraMza bhAratI 19 samUha 7.2 173. 174. saMcayaNa saMjama saMyama 16.1 God 175. saMtoSa saMtoSa 17.2 20.3 176. 177. 178. 2.2 saMpaa saMpai saMbhAvaNA saraMbha saMlehaNA 21.3 179. 16.2 saMpatti saMpatti saMbhAvaNA hiMsA karane kA saMkalpa saMlekhanA saMvara saMsAra zauca 20.2 180. 181. saMvara 17.3 182. saMsAra .44. 5.1, 9.2, 11.2 183. saucca 19.2 184. sacca satya 19.2 185. samAgama Agamana 2.3 186. samiDa REEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE samiti 18.1 strI. pu./napuM. 187. saya sau 15.3 188. sarIra zarIra 13.1 svarUpa / 21.3, 18.2 hajAra 5.2 bahina strI. 11.2 svAmI 11.2 7.3, 15.3 189. sarua 190. sahAsa 191. sahoyari 192. sAmi 193. sAyara 194. siva 195. sukia 196. sukkajhANa 197. suyA 198. sura samudra mokSa pu./napuM. 19.3, 20.2, 22.3 puNya karma 3.3 d.d. zukla dhyAna 21.2 putrI 11.2 devatA 1.2, 12.2 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 suradhaNu suvaNNa suha 199. 200. 201. 202. 203. 204. 205. 206. 208. 1. 207. hara 2. 3. 4. kra.saM. sarvanAma zabda eha ka 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. suha-sayaNa soNiya soya / soa 12. haa 13. 14. he Fc Fic haDDa hari ke keNa kiM jaM jahiM t jA jo taM 2. tahu terau tahi indradhaNu suvarNa sukha sukha- zaiyyA rudhira zoka ghor3A haDDI mahAdeva / ziva viSNu artha yaha kauna kauna kauna kyA jo jisa jo jo vaha / usa / usakA usakA terA usa merA OM OM napuM. napuM. napuM. napuM. pu. pu. sarvanAma zabda 2.1 3.1 19.3, 22.3 4.1 13.2 9.1, 16.1 3.1, 8.1 7.2 8.2 8.2 pada. paMkti saMkhyA 22.1 10.3 6.3 8.3, 14.3 10.3 3.3, 6.1 6.2 18.3 22.3 3.3, 6.1, 10.2 6.3 10.2 13.3, 15.2 4.1 95 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 yaha 5.1 18.3 15. 16. 17. 18. yahu sA so savvu 22.3 6.1 vizeSaNa kra.saM. pada.paMkti saMkhyA 7.2 5.3 2.3 15.3 17.3 2.3 13.1 16.3 10.2 8.3 11. vizeSaNa zabda artha aMtariyau antarita aciMtiya sahasA atthira asthira alaMkariya alaMkRta asaMjama asaMyama asArau asAra/sArahIna asui apavitra asuha azubha Ajamma janmaparyanta Asanna samIpavartI iyara itara ikka eka ikkalai akelA utta kathita ekka eka kammavasa karmavaza kaluNu karuNApUrvaka kahia kathita kevalaguNa kevalajJAna khaMta kSamA guppa vyAkula honA caMcala caMcala 12.1 2. 9.1 13. 6.1 14. 22.2 15. 9.1, 15.1, 15.2 9.2 16. 17. 7.3 18. 12.3 1.2, 1.4 20. 21. 17.1, 19.1 9.2 2. 2.2 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 23. 12.3 caudaha caurAsI caudaha caurAsI 24. 12.3 25. cAra 26. cAri citta ciliccila citta/aMtaHkaraNa 12.2 21.1 13.2 1. AdratA chaha chaha 12.2 jaDiya 4.3 29. 30. jar3A huA utpAdaka 10.3, 19.3 jaNa/jaNaNa jaNera jIvi utpAdaka 10.3 jIvana 2.1 19.1 15.2 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 9.3 jutta Thiu NANi Nicca Niccala Nimiya Niyatta yukta sthita jJAnI nitya 12.1 nizcala 21.2 sthApita 14.3 jisakI niSpatti ho 3.1 cukI hai nija mana 17.3 niraMtara 19.1 sAra-rahita 13.3 NiyamaNa 40. 41.. 42. NirU NIsAra 43. tathA 15.2 taha tiNi 44. 15.3 tIna tetAlIsa 15.3 7.1 46. 47. teAlIsa daDha daha dahalakkhaNa dIha majabUta/dRr3ha dasa 12.3, 14.3 19.3 49. dasalakSaNa U~cA/laMbA 14.2 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 50. 6.2 navau nAraiya paMca nayA nArakI 12.2 pA~ca 15.2 22.2 paMDia 18.3,21.3 54. 55. 56. 21.1 paMDita tadanantara/zreSTha parama/sarvotkRSTa parAI acchI taraha sthita pariNati 5.1 15.1 21.2 Q. 16.3 phala pariveSTita 14.2 para parama parAri pariTThia pariNai pariNAma pariveDhiya paruppara bAraha bhavvayaNa bhUsiu maNahara mahA mahiya paraspara 5.1 61. 62. 63. bAraha 21.1 1.4 19.2 4.2 66. 7.2 1.2 bhavyajaNa vibhUSita manohara mahAna pUjita mUDha mUrkha anurakta Asakti meM vaddha grahaNa kiyA mUDha 9.2 69. 4.3 5.2 mUDhamai raa raivaddha laia 13.3 lakkha 16.3 12.1, 12.2, 12.3 3.1, 5.2, 9.1, 6.3 1.3 lAkha bahuta/aneka bAraha vahu 75. vAraha vAvIsa vi bAisa 18.1 77 jAnakAra 19.3 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 99 78. 1.2 79. 13.3 80. 12.2 vimala viyakkhaNa viyaliMdiya viraiya SaNa-bhaMgura saMchaNNa saMpaNNa vizuddha buddhimAna vikalendriya viracita kSaNa-bhaMgura AcchAdita 81. 22.1 82. 13.2 13.1 sampanna 13.1 83. 84. 85. 86. 87. satta sAta 12.1, 15.1 samAna 2.1, 2.2 samANa samiddha samRddha 13.2 88. sayala samasta 1.2, 7.1, 14.3, 15.3 89. 90. 91. 92. 93. 94. sayala sahia sAra su-saMThiu zreSTha suha jala yukta 7.1 sahita 1.2 2.3, 20.1 samyaka rUpa se sthita 15.1 zubha/sukhakArI 16.3, 20.3 sukhA diyA gayA 7.1 kriyAe~ akarmaka artha pada.paMkti saMkhyA sosiya kra.saM. kriyA 1. atthi P 5.2 2. khijjha 9.1 khIjhanA zobhanA chajja 8.1 4. jamma utpanna honA 11.3 5. jAnA jAi paDa bhama giranA 6.2 5.3 9.2 7. bhramaNa karanA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 maranA 9.1 ronA 7.3 kra.saM. artha kriyA anuhara aNuNai alaMkara uppajja kara gova caraMta ceya honA 16.3, 10.3, 20.3, 21.2 honA 9.3 sakarmaka pada.paMkti saMkhyA anukaraNa karanA 2.1 anunaya karanA 17.2 bhUSita karanA 19.2 utpanna honA 6.2, 9.1, 11.1, 11.2 karanA 2.3, 17.3, 19.3 chipAnA 8.2 AcaraNa karanA 18.2 jAnanA/anubhava karanA 4.3 ciMtA karanA ThaharanA 17.2 6. 7. 9. ciMta 5.1 10. Thava Nivasa NivAra nivAsa karanA 22.1 nivAraNa karanA 20.1 denA 20.1 dhAraNa karanA 14.3, 15.2, 21.1 3.3 dhara parisara piya paDivajja 16. 7.1 11.1 sarakanA/khisakanA pInA svIkAra karanA citavana karanA par3hanA paripuSTa karanA paribhAva 18.2 9. paDha 22.3 20 pariposa 10.2 21. bhaNa kahanA 1.3, 6.3, 18.3 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. .32. 33. 34. 35. 36. 37. kra.saM. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. bhara bhAva bhAsa mAna muNa yANa rujjha bha rakkha laha vAhuDa viyANa saMpajja saha saddhaha su kRdanta karaMtu kia kiu jANiva jAivi Navivi dharivi paDiya parisariu marevi bharanA bhAnA kahanA mAnanA jAnanA jAnanA rokanA rokanA rakSA karanA prApta karanA calAnA (dezI zabda ) 3.2 3.2 21.2 6.1, 18.1 22.3 22.3 jAnanA prApta honA sahanA zraddhAna karanA sunanA artha karatA huA kiyA kiyA jAnakara jAnakara namaskAra kara dharakara par3A khisaka gayA marakara 7.3, 14.3 17.3, 21.1 19.3 kRdanta 2.1 11.3, 21.3 12.2 8.1 10.3 8.3 21.3, 22.3 pada. paMkti saMkhyA 4.2 6.1, 6.3 3.3 2.3 3.3 1.4 3.1 4.2 3.3 11.1, 11.2 101 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 apabhraMza bhAratI 19 avyaya artha Aja kra.saM. 1. 2. 3. 4. pada.paMkti saMkhyA 5.1 21.1, 11.3, 17.3 4.1, 15.2 12.3 6. avyaya aja iya uppari ema kiMpi kema jima jai jahiM-jahiM ji ji ju isa prakAra Upara/urdhva isa prakAra kucha bhI kaise jisa prakAra yadi jahA~/jisa hI 3.3, 4.3 13.3 5.3 8.1 8. 6. 9.3 10. 11. 12. + 15.2 15.3 5 12. nahIM 8.3 10.2, 10.3, 14.3 nahIM 15. 5.3 tima tahi-tahi tovi 6.2 8.3 5.1 dhua vaise/isI prakAra vahA~/usa to bhI nizcaya nahIM phira paraloka pUrva, pahale 19. 20. puNu 4.3,8.1 2.3 21.3 22.2 8.1, 11.1, 14.3, 15.1, 15.2, 18.1 jainavidyA saMsthAna apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura-4 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 akTUbara 2007-2008 103 suppaya dohA racayitA - AcArya suprabha artha - prIti jaina 'suppaya dohA' AcArya suprabha dvArA apabhraMza bhASA meM racita eka choTI evaM sAragarbhita racanA hai| sAhitya-jagata meM yaha racanA 'vairAgyasAra' nAma se bhI jAnI jAtI hai| jisa pANDulipi ko hamane AdhAra banAyA hai aura Adarza mAnA hai usameM yaha racanA 'suppaya dohA' ke nAma se lipibaddha hai ataH yahA~ yaha isI nAma se prakAzita kI jA rahI hai| isa kRti kI aneka pratiyA~ upalabdha haiN| zAstra-bhaNDAroM meM prAyaH isakI eka se adhikaM pratiyA~ mila jAtI haiN| racanA choTI hai isalie guTakoM meM saMgRhIta hai| hamArI AdhAra evaM Adarza prati/pANDulipi digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI dvArA saMcAlita 'jainavidyA saMsthAna' ke pANDulipi bhaNDAra meM guTakA saMkhyA 55, veSTana saMkhyA253, pRSTha saMkhyA 34 se 39 meM lipibaddha hai| isI pANDulipi bhaNDAra meM isa kRti kI do aura pratiyA~ haiM - (2) guTakA saMkhyA-46 veSTana, saMkhyA-244 tathA (3) guTakA saMkhyA-5, veSTana sNkhyaa-203| hamane apanI AdhAra prati guTakA saMkhyA-55, veSTana saMkhyA-253 ko 'A' prati nirdeza kiyA hai aura guTakA saMkhyA-46, veSTana saMkhyA-244 ko 'B' prati tathA guTakA saMkhyA-5, veSTana saMkhyA 203 ko 'c' prati nirdeza kiyA hai| 'B' prati kA guTakA atyanta kSatigrasta hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 mUlataH to 'A prati' hI hamArI AdhAra evaM Adarza prati hai, yahA~ isI kA mUla pATha prakAzita kiyA jA rahA hai, kintu kucha sthAnoM para B aura C prati kA sahArA liyA gayA hai| ina sthAnoM para A prati meM aMkita zabda sArthaka nahIM the, unase prasaMga evaM artha donoM kI saMgati nahIM ho rahI thI jabaki 'B aura C prati' meM una sthAnoM para aMkita zabdoM se prasaMga va artha donoM kI sahaja saMgati va niSpatti ho rahI thI / 104 ullekhanIya hai ki upalabdha pratiyoM ke pATha samAna nahIM haiN| lagabhaga sabhI pratiyoM meM dohoM kA krama bhinna hai| hamArI AdhAra prati A meM kula 79 dohe haiN| inameM pA~ca sthAnoM para yugma ( do dohe ekasAtha ) haiM / * dohA saMkhyA 7 para yugma hai para krama saMkhyA eka hI ( 7 ) dI gaI hai| * dohA kramAMka 18 ke bAda dohA kramAMka 20 hai| kramAMka 19 kA dohA nahIM hai| * kramAMka 30 ke bAda do dohoM para kramAMka 31, 31 diyA gayA hai| jo eka hI dohe kI punarAvRtti hai, isalie inameM se eka hI dohA prakAzita kiyA gayA hai| * isI prakAra kramAMka 32 ke bAda kramAMka 33, 33 bhI do dohoM para aMkita hai| * kramAMka 64 tathA 75 para bhI yugma haiN| isa prakAra isa pANDulipi meM kramAMka 75 taka ke dohoM meM kula 79 dohe nibaddha haiN| yahA~ 78 dohe prakAzita haiN| isase pUrva bhI isa racanA kA prakAzana ho cukA hai| kahIM kevala mUla dohoM kA prakAzana kiyA gayA hai to kahIM artha shit| aba taka jo do-cAra prakAzana dekhane meM, Aye unameM aura hamArI A prati ke mUla dohoM ke zabdoM meM, bhASA meM, kramAMka meM bahuta antara-bheda dikhAI diye / jo artha dRSTigata hue ve saMskRta chAyA ko AdhAra banAkara kiye gaye the, jisase racanA kA bhAva, mUla hArda gauNa ho gayA / yahA~ prastuta artha apabhraMza bhASA ke maulika AdhAra se, usakI mUla pravRtti mUla saMracanA ke AdhAra se kiyA gayA hai| pratyeka bhASA kI apanI maulikatA hotI hai, vahI usakI vizeSatA hotI hai| apabhraMza bhASA isakA apavAda nahIM hai / yadyapi 'apabhraMza' eka lokabhASA hai, kintu isameM pracura mAtrA meM sAhitya-racanA huI hai / sAhitya kI lagabhaga sabhI vidhAoM meM apabhraMza sAhitya kA nirmANa huA hai / pA~cavIM zatAbdI IsvI se pandrahavIM zatAbdI IsvI taka lagabhaga eka hajAra varSa kA kAla isa bhASA kI samRddhi kA kAla thA jisameM puSkala mAtrA meM sAhitya-racanA huI / isa kRti ke racanAkAra AcArya suprabha ke saMbaMdha meM vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hai| DaoN. harivaMza kochar3a AcArya suprabha kA samaya 11vIM zatAbdI se 13vIM zatAbdI Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 105 IsvI ke madhya mAnate haiN| anya vidvAna va bhASA-zAstrI bhI bhASA kI dRSTi se yahI samaya mAnate haiN| isa racanA meM kavi ne sarvatra sAmAnya mAnavIya dharma kA vivecana kiyA hai| mUlataH yaha racanA mAnava mUlyoM evaM vairAgya bhAva para AdhArita hai| sambhavataH isakI viSaya-vastu ke kAraNa hI ise 'vairAgyasAra' kahA jAne lagA ho! kisI viziSTa dharma se na jor3akara mUlyoM ke pariprekSya meM isa racanA kA rasAsvAda kiyA jAnA apekSita hai| taba zaMkAoM kA nirAkaraNa, vicAroM kA pariSkAra, rasa kI dviguNatA aura bhAvoM kI nirmalatA sahaja hI saMbhava hai| isa racanA meM saMsAra kI asthiratA, mRtyu kI AkasmikatA va anivAryatA, sAMsArika saMyogoM va sambandhoM kI vidrUpatA, AtmA kA anyatva evaM ekatva, manuSya jIvana kI durlabhatA, paropakAra, dAna, sadAcAra Adi binduoM para dhyAna AkarSita kiyA gayA hai| saMsAra evaM sAMsArika viSayoM kI asthiratA batAte hue kavi kahate haiM - he jiya! dekha, jo prAtaH rAjabhavana meM rAja kara rahA thA vaha saMdhyA-samaya zmazAna meM pahu~ca gayA (arthAt mRtyu ko prApta ho gayA, (2) (4) (6) (61) / are! sUrya aura candramA bhI asta hote haiM taba batA, yahA~ kauna sthira hai (3)? jisa deha ke kAraNa ghora pApa karake dhana saMcaya karatA hai vaha deha aura vaha dhana donoM hI nAzavAna haiN| asthira haiM (31) (33) / jaba saba nazvara haiM taba pApa karake dhana kA saMcaya kyoM karatA hai (33 II) (31)? yaha saMsAra eka viDambanA hai, yahA~ kahIM sukha hai to kahIM duHkha; kahIM khuzI kahIM gama (1) sarvatra vicitratAe~ - vibhinnatAe~ (4) (6) dekhane ko milatI haiN| yahA~ paraspara virodhI vastue~ bhI eka sAtha dikhAI detI haiM - (25) / mRtyu kI AkasmikatA evaM anivAryatA batAte hue kavi kahate haiM - sArA saMsAra mRtyu se pIr3ita hai (12), mRtyu dhana-yauvana kisI ko nahIM dekhatI (48), vaha kaba A pahu~ce, patA nahIM (7) (63) / samaya kama hai, jaise aMjuri meM bharA pAnI jhara jAtA hai vaise hI Ayu bhI rIta jAtI hai (21) / sAMsArika saMyogoM va sambandhoM kI vidrUpatA batAte hue kavi ne kahA hai - tU jisa parivAra va kuTumba ke pAlana-poSaNa ke lie anIti-akArya karatA hai ve hI tujhe naraka le jAte haiM kyoMki unake lie tU kArya-akArya ko anadekhA kara detA hai (51) / tU indriyoM meM Asakta rahatA hai (60), ghara-parivAra kI cintA karatA huA chaTapaTAtA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 rahatA hai (12); vicAra kara, Asakta manuSya ko moha bahuta nacAtA hai (74) (75) / tU jisa priya ke marane para pachAr3a khAkara rotA hai vaha to zmazAna meM akelA hI jalatA hai, yaha kaisA prema hai terA ( 69 ) ! are, ina baMdhu-bAMdhavoM se to ve lakar3iyA~ hI bhalI haiM jo sAtha meM jala jAtI haiM ( 9 ) / sage-sambandhI to kevala A~sU TapakAte haiM (10) / batA, tere lie kuTumba kitane dina rotA hai ( 32 ) ? 106 aura tU itanA vilApa karake ro rahA hai, to kyA isase marA huA priya vA AtA hai (13) (64 B ) ! jAte hue ko koI nahIM roka sakatA (71) / jaba mRtyu AtI hai taba koI rakSaka nahIM hotA / koI rakSA nahIM karatA ( 26 ) / AtmA kA ekatva samajhAte hue kavi ne kahA hai tU akelA hai, terA yahA~ koI nahIM hai, dekha, jaba mAnava maratA hai to vaha zmazAna meM akelA hI jalatA hai, saMgI-sAthI, bhAI-baMdhu, parivArajana koI bhI sAtha nahIM jalatA ( 9 ) (70) / ghara-parivAra kI cintA karatA huA kyoM chaTapaTAtA hai ( 12 ) ? jisa parivAra ke lie anItipUrNa kArya bhI karatA hai vaha parivAra bhI terA sAtha nahIM detA / terA parivAra ke prati moha - Asakti hI tujhe saMsAra meM nacAtA hai ( 74 ) (75) / - yaha manuSya janma pAnA durlabha hai, yaha samajhAte hue kavi kahate haiM dekha, uttama kula manuSya janma pAnA bahuta durlabha hai ( 39 ) / dhyAna de, ye dina niSphala na cale jAyeM (22) / mAnava deha kA / mAnava janma kA mahattva samajha (38) (39) / manuSya janma ko sArthaka karane ke lie arihaMta kA dhyAna kara ( 8 ), mana para saMyama rakha (42), sadAcAra ko apanA ( 38 ), dharma kara ( 39 ), tapa kara (49) (41), jo saMyama rakhate haiM, krodha nahIM karate ve yati hote haiM ( 43 ) / jJAna - dhyAna kara ( 58 ), jIvoM para dayA kara ( 37 ), vipattigrasta logoM kI rakSA kara ( 37 ), paropakAra kara (29), jo paropakAra karatA hai bhAgya unakA sAtha detA hai ( 38 ) (63) / paropakAra kara, jisase saMsAra - bandhana se chuTakArA milatA hai (83) ( 66 ) / sajjanoM kI prazaMsA kara, unakA jaisA AcaraNa kara ( 32 ) / vyartha kyoM rotA hai, chaTapaTAtA hai ( 58 ) ? satkArya kara (38) (39), dekha maranA nizcita hai ataH sukRta karale (37) (42) / kavi ne dAna ko bahuta mahattva diyA hai - dekha, yahA~ kucha bhI sthira nahIM hai, na U~cA kula na U~ce loga, isalie dAna de ( 40 ) / dAna diyA huA dhana hI sthira hotA hai (52) / jo dAna nahIM detA vaha mare hue ke samAna hotA hai ( 36 ), vaha anAtha bacce ke samAna kSINa hotA huA zIghra hI mara jAtA hai ( 18 ) / yadi dhana kA dAna nahIM karatA to phira dhana kA saMcaya kyoM karatA hai ( 34 ) ? dAna dete hue duHkhI mata ho ( 16 ) ! jo Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 107 dAna nahIM detA vaha svayaM pIr3ita hotA hai aura apane parivAra ko bhI khaMDita karatA hai (62) / jo dAna detA hai vaha dharmazIla kahalAtA hai (64) / dAna denevAle ko dharma bhI hotA hai aura yaza bhI milatA hai (73) / jo dAna detA hai usakA bhAgya bhI sAtha detA hai (38) (63) / dekha, jitanA diyA huA hai utanA hI milatA hai (68), isalie jo milA hai usI meM saMtoSa kara (23) / duHkhI mata raha, chaTapaTA mata (58) / kavi, jo dAnarahita hai usakI nindA to karatA hI hai, jo yAcaka haiM unakI bhI nindA karatA hai (36) / kavi samajhAte hue kahate haiM - he jiya! jJAna-prApti ke lie mana kA saMvaraNa kara (42) / jisakA mana mara jAtA hai vaha amara ho jAtA hai (59) / jo mana ko mAra letA hai vaha mokSa pAtA hai aura jo jIvoM ko mAratA hai vaha naraka ko jAtA hai (72) / sarvatra bhAvoM kI pradhAnatA hai (56) / vyasanoM kI, para-strI kI, paradhana kI AzA kyoM karatA hai (66)! dhanayauvana kA abhimAna mata kara (49) / dekha, saMsAra meM dhana-daulata, baMdhu-bA~dhava-parivArajana sabakA haraNa ho sakatA hai kintu kiye hue puNya kA/ sukRta kA haraNa nahIM ho sakatA (20) / isalie he manuSya! sukRta kara! jo dharma karatA hai usake saMsAra kA unmUlana ho jAtA hai (66) / isa prakAra pratyeka dohe meM koI na koI mUlyaparaka, AdhyAtmika saMdeza nihita hai| ye dohe - 'dekhana meM choTe lageM para bhAva bhare gaMbhIra' haiN| kramAMka 11, 13, 18, 75, 76 ke atirikta zeSa sabhI dohoM meM kavi ne apanA nAma diyA hai - 'suppau bhaNaI' 'suppaya' yA 'suppaa'| yaha kavi kI vizeSatA hai| isase hI kRtikAra kavi kI pahacAna guma hone se baca gaI, anyathA sAhitya ke vizAla sAgara meM kavi kA nAma aura pahacAna donoM hI jJAta na ho paate| videziyoM ke AkramaNoM ke daura meM saMskRti evaM sAhitya kI surakSA ke lie kiye gaye prayAsoM meM vizAla zAstra bhaNDAra chipA diye gaye, dabA diye gye| unameM nihita sAhityika nidhi varSoM taka prakAza meM na A skii| apabhraMza bhASA kA sAhitya bhI isI viDambanA kA zikAra huaa| bhArata meM eka hajAra varSa taka sAhityika bhASA kA sammAna pAnevAlI apabhraMza bhASA kAla ke pravAha meM lupta rhii| usake vipula evaM mahattvapUrNa sAhitya se varSoM taka loga anabhijJa rhe| jaba zAstra-bhaNDAroM meM saMgRhIta va surakSita vaha sAhitya prakAza meM Ane lagA to loga apabhraMza bhASA se anajAna the, ve isake granthoM ko prAkRta bhASA ke grantha samajhate rhe| aisI gumanAma, purAnI bhASA ko samajhanA atyanta kaThina lagatA thaa| jayapura meM DaoN. kamalacandajI sogANI (bhUtapUrva vibhAgAdhyakSa, darzana Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 apabhraMza bhAratI 19 vibhAga, sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura) ke athaka prayAsoM se isa bhASA ke vyavasthita adhyayana-adhyApana kI abhUtapUrva pahala kI gii| unake prayAsoM aura parAmarza se digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI dvArA sthApita va saMcAlita 'apabhraMza sAhitya akAdamI' dvArA varSa 1989 se apabhraMza-prAkRta bhASAoM kA vidhivat adhyApana prAraMbha kiyA gayA jo Aja bhI patrAcAra ke mAdhyama se anavarata saMcAlita hai| Aja ye pAThyakrama rAjasthAna vizvavidyAlaya se mAnyatA prApta haiN| merA saubhAgya thA ki mujhe DaoN. kamalacandajI sogANI se isa viluptapurAnI 'apabhraMza bhASA' ko sIkhane kA avasara milaa| unase milI zikSA ke AdhAra para hI apabhraMza kI isa racanA - 'suppaya dohA' kA artha kara skii| isake lie maiM zraddheya guruvara DaoN. sogANI kI ciraRNi hU~, unake prati maiM apanI kRtajJatA abhivyakta karatI huuN| isa kAvyakRti kI pANDulipi upalabdha karAne ke lie jainavidyA saMsthAna ke pANDulipi vibhAga ke tatkAlIna prabhArI (sva.) paNDita bhaMvaralAlajI polyAkA, jainavidyA saMsthAna samiti ke pUrva saMyojaka (sva.) DaoN. gopIcandajI pATanI, zrI jJAnacandra khindUkA kI AbhArI huuN| __ apabhraMza sAhitya akAdamI kI zodha-patrikA 'apabhraMza bhAratI' meM isake prakAzana ke lie maiM patrikA ke sampAdaka evaM sampAdaka maNDala tathA jainavidyA saMsthAna samiti ke vartamAna saMyojaka DaoN. kamalacandajI sogANI ke prati AbhAra abhivyakta karatI huuN| ___ pAThaka isa choTI-sI kAvya-racanA ko par3hakara, isakA cintana-manana kara isake hArda ko samajheM; dAna-paropakAra Adi mUlyoM ko jIvana meM utAreM; jIvana kI kSaNabhaMguratA, mRtyu kI anivAryatA va AkasmikatA ko hRdayaMgama karate hue AtmA ke ekatva-anyatva svarUpa ko AtmasAta kara apane durlabha manuSya-janma ko sArthaka banAne kA prayAsa kareM hna yahI hai isa kRti ke prakAzana kA uddeshy| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 109 1. ekkahi ghare vaddhAvaNau, aNNahe ghare dhAhahi rovijji| __ paramatthe 'suppau bhaNaI', kima vairAu bhAu nau kijji||1|| artha - eka ghara meM badhAI (hotI) hai, anya ke ghara meM dhAha kI AvAja ke sAtha royA jAtA hai| suprabha kahate haiM - (aisA dekhakara bhI) paramArtha ke lie vairAgya-bhAva kyoM nahIM kiyA jAtA? 2. 'suppau bhaNaI' re dhammiyahu, khasahu ma dhmm-nniyaanni| je surUggami dhavalahare, te aMthavaNi masANi / / 2 / / ___ artha - suprabha kahate haiM - he dhArmikajano ! dharma-rajju ke baMdhana se skhalita mata hovo| jo (loga) sUrya-udaya (ke samaya) para, rAjamahala meM hote haiM ve sUryAsta (ke samaya) meM zmazAna meM (dekhe jAte haiM, arthAt maraNa ko prApta ho jAte haiN)| NiyANa - nyANa = rajju (rassI) kA baMdhana Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 apabhraMza bhAratI 19 3. 'suppau bhaNaI' ma pariharahu, para-uvayAra carittu / sasi - sUrahaM ui atthavaNu, aNNaha kavaNu thirattu // 3 // artha suprabha kahate haiM ( he sajjana ! ) paropakAra ke AcaraNa ko mata chodd'| (dekha,) sUrya aura candramA donoM asta hote haiM (arthAt inakA bhI avasAna hotA hai) taba ( saMsAra meM) anya kauna sthira hai ? - 4. dhaNavaMtA 'suppau bhaNaI' dhaNu dai vilasi ma bhulli / ajju ji dIsahi ke vi NarA, muA tisu mahi kalli // 4 // artha suprabha kahate haiM he dhanavAna ! (tuma) (bhoga - ) vilAsa meM mata bhUle raho / dhana do ( dAna karo ) | ( dekha!) Aja pRthvI para jo nara dekhe jAte haiM (unameM kitane hI (nara) kala mRta ( ho jAyeMge / mara jAyeMge ) / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 5. aha gharu kari dANeNa sahuM, aha tau kari NiggaMthu / vihi cukkauM 'suppau bhaNaI', ari jIva itthu na utthu // 5 // artha ( he nara !) yadi ghara banAte ho ( arthAt gRhasthI basAte ho ) to dAna ke sAtha ( banAo aura ) yadi tapa karate ho ( arthAt saMnyAsa dhAraNa karate ho to) nirgrantha vidhi se karo / suprabha kahate haiM (yadi ) ( ina donoM) vidhi se cUkoge to he jIva ! na yahA~ (gRhasthI meM kucha pA sakoge na vahA~ (kucha pA sakoge, arthAt na idhara ke rahe na udhara ke| ) - 6. 'suppara bhaNiyau' re dhammiyahu, paDahu ma iMdiyajAli / jasu maMgala sUruggamaNe, kaMkha Nau viyAli // 6 // 111 - suprabha kahate haiM artha he dhArmikajano ! indriyoM ke jAla meM (viSaya-bhogoM meM ) mata pdd'o| (dekho !) sUrya udaya ke samaya jisakA maMgala ( dekhA jAtA hai) sAyaMkAla usakA kaMkAla (bhI zeSa ) nahIM ( dikhatA ) / - Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 apabhraMza bhAratI 19 7. 'suppau bhaNaI' ma melli jiya, jiNa giricaraNa kraaddi| ko jANai kahi khaNe paDai, tuTTa kayaMtaho dhaaddi|| ari jiya tuva 'suppau bhaNaI', pAviya dhaMmu ma melli| pekhaMtahaM suhi-sajjaNahaM, avasu marivvau kalli / / 7 / / artha - suprabha kahate haiM - he jIva ! jinendra (bhagavAna) ke (batAye hue) pavitra AcaraNa ko kaThina (samajhakara) mata chodd'| kauna jAnatA hai (ki) kisa kSaNa meM yama/mRtyu kA Akasmika AkramaNa A par3e/TUTa pdd'e| he jiya ! tere lie suprabha kahate haiM - prApta (jina-) dharma ko mata chodd'| sukhayukta dekhe jAte hue sajjanoM kA (bhI) kala marA jAnA nisandigdha (nizcita) hai| 8. jima jhAijjai valahau, tima jaya jiya arhNtu| 'suppau bhaNai' ta mANusaho, suNNa' gharaMgaNe iMtu // 8 // artha - suprabha kahate haiM - he jIva ! (tumhAre dvArA) jisa prakAra priya kA dhyAna kiyA jAtA hai usa prakAra (yadi) arihaMta kA dhyAna karo to tumhAre ghara-A~gana meM hI svarga/mokSa ho jaave| 1. B. saggu pari C. saggu sagga = mokSa, mukti| yahA~ 'C' prati ke 'saggu' zabda ke AdhAra se artha kiyA gayA hai| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 113 9. muvau masANi Thavevi lahu, vaMdhava Niya-yaru' jNti| ____ vara lakkaDa 'suppau bhaNaI', jo sarisA DajhaMti // 9 // artha - mare hue (mRta vyakti/sambandhI) ko zmazAna meM Thelakara baMdhubAMdhava apane ghara (cale) jAte haiN| suprabha kahate haiM - (unase to) ve lakar3iyA~ zreSTha haiM jo (usa mRtaka ke) sAtha jalatI haiN| (arthAt ve anta taka sAtha detI haiN)| 1.C. Niya ghari yahA~ artha meM 'C' prati ke isa zabda ko AdhAra mAnA gayA hai| 10. rovataMhaM thAhA-raveNa, para yaMsuvaI glNti| jama miliyai 'suppau bhaNaI', itthu na kAya u bhNti||10|| artha - suprabha kahate haiM (ki) - isameM kucha bhI/koI bhI bhrAMti nahIM hai ki jaba yama/mRtyu milatI hai to dhAha (cillAhaTa) kI AvAja ke sAtha rote hue sambandhiyoM ke kevala A~sU Tapakate haiN| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 apabhraMza bhAratI 19 11. ari jiya taM tuhuM kiM pi kari, jaM suyaNahaM pddihaai| maNu visayahaM havi iMdhaNahaM, mi-tana dhava NahaM jaai||11|| artha - he jIva ! tU kucha bhI vaha kara (basa vahI kara) jo sujana/ sajjanoM ke anurUpa (yogya) pratIta hotA hai| isa mana ko/manuSya paryAya ko viSaya-bhogoM kI agni meM IMdhana (jalAvaNa) (banAyegA to tU yaha) jAna (phira isa) miTTI ke tana kA svAmI (koI) nahIM hai| mi = miTTI, tana = zarIra 12. hiyaDA kAI caDapaDahiM, gharu pariyaNu ciNtNtu| kiM na pekhahi 'suppau bhaNaI', jagu jagaDaMtu kyNtu||12|| . artha - he mana ! ghara-parijanoM kI cintA karate hue kyoM chaTapaTAte rahate ho (kyoM parezAna rahate ho)! suprabha kahate haiM - yaha kyoM nahIM dekhate (samajhate) (ki) (sAre) saMsAra ko mRtyu/maraNa pIr3ita kara rahA hai ! Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 115 13. hiyaDA saMvaru dhAhaDI, muvau ki yAvai koi| appau ajarAmaru karivi, pachaho aNaho roi||13|| artha - he mana ! hAhAkAra ke rudana kA saMvaraNa kara (rudana ko rok)| kyA koI marA huA vApasa AyA hai? apane ko ajara-amara kara anyathA bAda meM royegaa| aNahA (avyaya) = anyathA 14. kima kijjai 'suppai bhaNaI', piya para-yariNi' dhnnaasu| Ausi rAsi haraMtu khalu, kima pekhahi jIvAsu // 14 // artha - suprabha kahate haiM - he priya ! ghara-ghariNi (strI) aura dhana kI AzA kyoM kI jAtI hai? dekha ! Ayu kI rAzi haraNa ho rahI hai (phira bhI) (dIrgha) jIvana kI AzA rakhatA hai! 1. C. ghri-ghrinni| yahA~ artha meM 'c' prati ke isa zabda ko AdhAra mAnA gayA hai| jIva + Asa-jIvAsu = jIvana kI AzA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 apabhraMza bhAratI 19 15. 'suppaya' putta-kalatta jima, davvu vi hiMjavi liNti| tima jai jammaNa-jara-maraNu, harahiM va iTTa na bhNti||15|| artha - suprabha kahate haiM - jisa prakAra strI-putra (Adi) dravya (dhana) ko harakara le lete haiM usI prakAra jitendriya sAdhu (yati) vizeSa tapasyA ke dvArA janma-jarA (bur3hApA) (aura) maraNa kA haraNa kara lete haiM, (isameM koI) bhrAMti nahIM hai| hiMjjavi = haraNa karake, i8 = tapa vizeSa 16. jai suddhau dhaNu vallahau, mitta ma diMtu visuuri| lai lAhau 'suppaya bhaNaI', jamu neDA ghara duuri||16|| artha - he nirdoSa yati ! tyAga kiye hue dhana (ke lie), priya (ke lie), svAmI (aura) mitra ke lie duHkhI mata ho| (apanI yati avasthA kA) lAbha le le| suprabha kahate haiM - mRtyu nikaTa/pAsa hai aura (nija) ghara (mokSa) dUra hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 117 17. 'suppau bhaNaI' ri jIva suNi, vaMdha va karahi pritt| para-siri pechivi aNNabhave, jima na visUrahi mitt||18|| artha - suprabha kahate haiM - re jIva suna ! karma-baMdha ko sImita/halkA kara jisase anya/agale bhava meM uttama lakSmI (mokSa lakSmI) ko dekhakara kevalamAtra kheda na kre| 18. jeNa sahattheM NiyayadhaNu, savvAvatthu na diti| mAya vihINau DiMbhu jima, te jhUraMti mrNti||18|| artha - jisake dvArA apane hAtha se apanA dhana aura saba vastue~ nahIM dI jAtIM vaha (dAnarahita - dAna ke abhAva meM) mAtRvihIna (anAtha) bacce kI bhA~ti kSINa hotAhuA maratA hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 19. sukkiu saMci ma saMci dhaNu, jaM para hatthaho hoi| 'suppaya' sura-ra-visaharahaM, sukkiu haraNa Na koi // 20 // - suprabha kahate haiM ( he nara ! ) sukRta arthAt puNya kA saMcaya artha kara, dhana kA saMcaya mata kr| (kyoMki) dhana dUsare / parAye hAtha ke lie hotA hai ( arthAt dhana kA paraspara lena-dena / vinimaya hotA hai tathA dhana ko koI haraNa kara sakatA hai ) ( kintu ) sukRta / puNya kA haraNa devatA - manuSya - nAgendra koI bhI nahIM kara sktaa| mUla prati meM kramAMka 19 dohA nahIM hai| apabhraMza bhAratI 19 - 20. dhaNu diMtahaM 'suppau bhaNaI', kaMtu ma vAri mayachi / jajjari bhaMDar3a nIru jima, Au galaMtau pechi // 21 // - artha suprabha kahate haiM he mRgAkSI (mRganayanI ) ! apane dhana dete hue ( dAna detehue) pati ko mata rok| jaise jIrNa baratana meM se pAnI risatA hai, dekha ! vaise hI Ayu bhI galatI huI / risatI huI / naSTa hotI huI hai| - Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 21. dijjai dhaNu dutthiya - jaNahaM, suddhakari Niya bhAu / calu jIviu 'suppa bhaNaI', suNNau divasu ma jAu // 22 // 119 artha apane bhAvoM ko zuddha karake vipattigrastajanoM ke lie dhana diyA jAnA caahiye| suprabha kahate haiM jIvana caMcala hai (ataH sAvadhAna raha ki ye ) dina niSphala na cale jaayeN| 22. 'suppara bhai' re dai vilasi, Dahi dhaNu saMciu gAhu / laggai kAli paleMvaNaI, jaM Niggai taM lAhu // 23 // artha suprabha kahate haiM are ! (jo) bhAgya ( meM hai ) ( usakA ) upabhoga kr| gRhIta evaM saMcita ( grahaNa kiyA huA tathA saMcaya kiyA huA) dhana ko jalA (arthAt samApta kara ) | ( dekha ) kAla (mRtyu) kI agni (Aga) laga rahI hai, jo (isameM se) nikala jAtA hai usako hI lAbha (hotA) hai| - Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 apabhraMza bhAratI 19 23. 'suppaya' vallaha maraNa-diNe, jema viraccai cittu| savAvatthahaM tema jai, gau NivvANe pahuttu / / 24 // artha - suprabha kahate haiM - priya kI mRtyu ke dina mana jisa prakAra udAsa/virakta hotA hai yadi saba avasthAoM meM usI taraha (virakta/udAsa) ho jAve to (jIva) nirvANa-gamana meM samartha ho jaave| 24. jaru-juvANu jIviu-maraNu, dhaNu-daliddu kudduNbu| re hiyaDA 'suppA bhaNaI', ihu saMsAru viDaMbu // 25 // artha - suprabha kahate haiM - he mana ! yauvana-bur3hApA, jIvana-maraNa, dhanadaridratA (aura) kuTumba (ye saba virodhI bAteM isa saMsAra meM ekasAtha dekhI jAtI haiM, saca) yaha saMsAra eka mAyAjAla hai| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 ____121 121 25. haya gaya rahavara pavara bhaDA, saMpaya putta kltt| jama tuTTai 'suppau bhaNaI', ko vi Na karai pritt||26|| artha - suprabha kahate haiM - (jaba) mRtyu A par3atI hai (A dhamakatI hai) (taba) (apane) ghor3e, hAthI, uttama ratha, zreSTha yoddhA, sampatti, putra-strI, koI bhI (jIva kI) rakSA nahIM krte| 26. jai diNa daha 'suppau bhaNaI', gharu pariyaNu thiru hoi| tA avalaMvivi tavayaraNu, raNNi ki Nivasai koi||27|| artha - suprabha kahate haiM - yadi ghara-parijana (Adi) dasa dina' (kI lambI avadhi taka) sthira hote to koI tapa-AcaraNa (tapasyA) kA sahArA/ Azraya lekara jaMgala meM kyoM rahatA ! 1. loka meM prasiddha hai ki 'jIvana cAra dina kA hai' arthAt bahuta kama/sImita avadhi kA hai, isI sandarbha meM yahA~ cAra dina ke anupAta meM 'dasa dina' kA artha bahuta 'lambI avadhi' liyA gayA hai| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 apabhraMza bhAratI 19 27. te dhaNavaMtA muyA gaNi, mA lekhahi jiivNt| je kuppahi 'suppau bhaNaI', dANaho paMthi na jNti||28|| artha - suprabha kahate haiM ki ve dhanavAna jo dAna ke patha para nahIM jAte (unheM) mare huoM (mRta logoM) kI zreNI meM gin/rkh| unheM jIvita (jIvanayukta) mata kh| 28. re hiyaDA 'suppau bhaNaI', kari uvayAru prss| dhaNu-jovaNu be divasa Niru, puNu avasaru hui kss||29|| artha - suprabha kahate haiM - re mana ! dUsaroM kA upakAra kr| dhanayauvana nizcita hI do dina (alpa avadhi) ke haiM, phira (paropakAra ke lie) kaunasA avasara hogA! Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 123 29. dhamma-NimitteM gharu-ghariNi, jasu maNu Nichau huNti| tasu jaya siri 'suppau bhaNaI', iha rahaM kahava na bhNti||30|| artha - suprabha kahate haiM - jisakA mana dharma ke nimitta/sahayoga se ghara tathA ghariNi (strI, patnI) ke prati nizcinta (vikalparahita) ho jAtA hai usako vijayazrI (lakSya meM saphalatA) (prApta) hotI hai, isameM kisI prakAra kI bhrAnti nahIM hai| 30. para-pIDai dhaNu saMciyai, 'suppau bhaNai' kudosu| vaMdhaNu-maraNu viDaMbu taha, ihu tahu atthi visesu||31|| artha - suprabha kahate haiM - dUsaroM ko pIr3ita/duHkhI karake dhana kA saMcaya karatA hai yaha bahuta bar3A doSa hai| usa dhanavAna kA yahA~-vahA~ (hara jagaha) baMdhana-maraNa kI viDaMbanA aura tiraskAra hI zeSa rahatA hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 apabhraMza bhAratI 19 31 paru hammaiM dhaNu saMciyai, thiru kijai yrvaasu'| sakuDaMvau 'suppau bhaNaI', jaghi jiu marai hyaasu||31.II // artha - (jisake dvArA) dUsaroM kA vadha karake dhana kA saMcaya kiyA jAtA hai (aura apanI) gRhasthI ko sthira kiyA jAtA hai, suprabha kahate haiM - (vaha) jIva kuTumbasahita hatAza-nirAza hokara maratA hai| 1. B-C. gharavAsu 2. B. jai yahA~ artha meM B prati ke 'gharavAsu' va 'jaI' ke AdhAra se artha kiyA gayA hai| 32. ari jiya guNa kari sajjaNahaM, parihari eva viddNbu| ___kai divasahaM 'suppau bhaNaI', tuva rovihai kuddNbu||32|| artha - suprabha kahate haiM - are jiya ! sajjanoM jaisA AcaraNa kara, mAyAjAla kA tyAga kara/chala-kapaTa chor3a ! samajha ! tere lie kuTumba kitane dina rotA hai! Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 125 33. jasu kAraNi saMciyai dhaNu, pAu karevi ghiiru| taM pechahu 'suppau bhaNaI', diNe-diNe khasai sriiru||33|| __artha - (he manuSya !) jisa deha ke prayojana se gaMbhIra/ghora pApa karake dhana kA saMcaya karatA hai, suprabha kahate haiM - usa (deha) ko dekha ! vaha (deha) dina-dina kSINa ho rahI hai ! 34. vaMdANANa' 'suppau bhaNaI', dhaNu saMciyai ta kaaii| aNaditahaM 'suppau bhaNaI', sapurisa iu hiyyaaiN||34|| artha - he candramukhI ! (tere dvArA yadi dAna nahIM diyA jAtA to) dhana kyoM saMcita kiyA jAtA hai? satpuruSa bhI (yadi) yahA~ dAna na detA huA hai to vaha (bhI) vinaSTa hone vAlA hai| 1. B. caMdANaNa, C. caMdANANi yahA~ B prati ke 'caMdANaNa' (candra + Anana = candramukhI) zabda ke AdhAra se artha kiyA gayA hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 apabhraMza bhAratI 19 35. sisu taraNau pariNayaya, vasu iu ciMtaNahaM Na jaai| jama rakkhasa 'suppau bhaNaI', uppara tADihiM khaai||35|| artha - suprabha kahate haiM - he sAdhu ! he saMyamI ! (maiM) zizu (ha~), taruNa (hU~), paripakva (hU~) - jo isa prakAra socatA hai (vaha) nahIM jAnatA hai ki yamarUpI (mRtyurUpI) rAkSasa (zizu, taruNa, paripakva arthAt vRddha sabake) Upara AghAta karatA hai| vasu = saMyamI, sAdhu; khAi = pAdapUraka 36. je dhanavaMta na diMtu dhaNu, avaru ji para-maggaMti / te duNNivi 'suppau bhaNai', muya lekhai laggati // 36 // . artha - suprabha kahate haiM - jo dhanavAna hote hue (bhI) dhana kA dAna nahIM dete (ve) aura jo dUsaroM se dhana mA~gate haiM ve - donoM hI (prakAra ke loga) mare hue (ke samAna) lagate haiN| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 127 37. daya kari jIvahaM pAli vaya, kari dutthiyahaM prtt| jiva-tiva-kiva 'suppau bhaNaI', avasu marevvau mitt||37|| artha - suprabha kahate haiM - he mitra ! jaise (bana par3e) vaise (yA) kaise bhI jIvoM para dayA kara, vratoM kA pAlana kara, vipattigrasta logoM kI rakSA kara ! (kyoMki) maranA nizcita hai| 38. dhaNu dINahaM guNa sajjaNahaM, maNu dhammahaM jo dei| tahaM purisahaM 'suppau bhaNaI', vihi dA savvu tu krei||38|| taha / artha - (jo manuSya) dInoM/garIboM ko dhana (kA dAna) detA hai, sajjanoM kI vinaya/upakAra karatA hai, sadAcAra/dharma ke prati apanA citta (mana) lagAtA hai, suprabha kahate haiM - una manuSyoM ke lie daiva (bhAgya/niyati) niHsandeha saba-kucha karatA hai| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 apabhraMza bhAratI 19 39. saMpai vilasahu jiNa thuNahu, karahu niraMtara dhNmu| uttamakule 'suppau bhaNai', dullahu mANusa jNmu||39|| artha - suprabha kahate haiM (ki jo-jitanI) saMpatti (prApta hai usa) kA (ucita prakAra) upabhoga kara, jinendradeva kI stuti kara (aura), nirantara dharma kara (kyoMki) uttama kula meM manuSya janma (pAnA bahuta) durlabha hai| 40. jA thira saMpai ghare vasai, tA dijjahu re bhaai| vara-vaMsaha 'suppau bhaNaI', kahavana niccala tthaaiN||40|| . artha - suprabha kahate haiM - jaba taka ghara meM dhana sthira hai taba taka dAna do| re bhAI ! zreSTha/uttama vaMzoM kI sthiti bhI kisI taraha sthira/nizcala nahIM rahatI (arthAt lakSmI caMcala hai)| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 129 41. tA ujjalu tA diDha kaDhiNu, purisa-sarIru shei| jAmaNa 'suppaya' gamaNa maNa, jara DAiNi lggei||41|| artha - (he manuSya !) jaba taka dRr3ha-balavAna puruSa-zarIra (manuSya paryAya) zobhatA hai taba taka kaThina tapa kara le| suprabha kahate haiM - (yaha) samajha (cintana kara aura mAna) ki janma-jarA (bur3hApA), gamana (maraNa) rUpI DAyana saMga lagI huI hai| 42. maNa coraho mAyA Nisihe, jiya rakkhahi appaannu| jima hohI 'suppA bhaNaI', Nimmala NANu vihaannu||42|| artha - suprabha kahate haiM - he jiya ! mAyArUpI rAta/aMdhakAra meM manarUpI cora se (apanI) AtmA kI rakSA kara jisase nirmala (zuddha) jJAna kA prabhAta (saverA, ujAlA) ho| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 apabhraMza bhAratI 19 43. jaNu jajjaru 'suppau bhaNaI', jai dukkhehiM na hoNtu| saMjama sArau tavayaraNu, kohatthena viDaMbu // 44 // artha - suprabha kahate haiM - jo jana/manuSya zreSTha saMyama aura tapa kA AcaraNa (karate haiM) ve yati (hote) haiM, (ve) na duHkhoM se jIrNa hote hue haiM na krodha se vinaSTa hote hue haiN| 44. kavaNu sayANauM jIva tuhuM, bahuviha rUva dharaMtu / ___bhava-peraNa 'suppau bhaNaI', kiM na lajjahiM nnccNtu||4|| . artha - he jIva ! (ye terA) kaisA sayAnApana hai ki tU aneka prakAra ke rUpa dharatA huA bhava-bhramaNa (kara rahA hai)| suprabha kahate haiM - (isaprakAra bhava-bhava meM) nAcate hue kyA tU lajAtA nahIM hai (kyA tujhe lajjA nahIM AtI)? Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 45. khaNe -khaNe harisa-visAya-vasu, maMDiu moha - naDeNa / ghara peraNu 'suppa bhaNaI', ghora samANu Na bhaMti ' // 45 // artha suprabha kahate haiM kSaNa-kSaNa meM harSa - viSAda ke adhIna / vazIbhUta hokara moharUpI naTa ke dvArA racita khela-tamAze kA ghara ( yaha saMsAra) (kAla) kSaNabhara meM hI chIna letA hai| peraNa = khela-tamAzA 1. C. re pariharahiM khaNeNa yahA~ artha meM 'C' prati ke isa caturtha caraNa ko AdhAra mAnA hai| 46. Isaru gavvu ma uvvahi, sayalu parAyau jANi / calu jIviu 'suppau bhaNaI', piu vaNu tuva avasANi // 46 // 131 artha he aizvaryazAlI ! ahaMkAra mata dhAraNakara | sabako parAyA jaan| ( he nara ! ) vana hI tumhArA - jIvana caMcala (asthira ) hai / suprabha kahate haiM avasAna-sthala (virAmasthala ) hai / - Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 apabhraMza bhAratI 19 47. hiyaDA kAI caDapaDahiM, ghara-pariyaNa sNtung| Nau jANahi 'suppau bhaNaI', jai evahiM tuhuM mutttth||47|| artha - he mana ! ghara-parivArajana ko santuSTa (karane ke lie) kyoM chaTapaTAtA hai? suprabha kahate haiM - (tU) nahIM jAnatA ki isa prakAra (ve) vijayI (rahate haiM aura) tU ThagAyA huA/vaMcita rahatA hai| muTTha = vaMcita, jisake mAla kI corI ho gii| 48. hiyaDA maMDivi gharu -ghariNi, kiM achahiM nniciNtu| dhaNu jovaNu 'suppau bhaNaI', Na sahai ghaDiya kyNtu||48|| . artha - he mana ! ghara aura patnI ko banA-sa~vAra kara (arthAt gRhasthI basAkara) nizcinta kaise baiThe ho ! suprabha kahate haiM - yama/mRtyu dhana (va) yauvana ko eka ghar3I bhI sahana nahIM krtaa| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 133 49. are jiya suNi 'suppau bhaNaI', dhaNa jovaNahaM ma mji| parihari gharu lai dikkhaDI, taNu NivvANahaM sjji||49|| artha - he jiya ! suna, suprabha kahate haiM - dhana-yauvana kA abhimAna mata kr| ghara ko tyAgakara dIkSA le le (dhAraNa kara le) (aura) mukti/ nirvANa kA AliMgana kara siddhazilA (phuNc)| taNu = siddhazilA; sajji = AliMgana kr| 50. jIva ma dhammo hANi kariya, spriynn'-kjjenn| kiM na pekkhahiM 'suppau bhaNaI', jaNu khajjaMtu jameNa // 50 // artha - he jIva ! ghara aura parijanoM ke kAraNa dharma kI hAni mata kr| suprabha kahate haiM - (soca!) jaba manuSya (jIva) mRtyu ke dvArA khAyA jAtA hai taba kauna (usakI) rakSA karatA hai? 1.C. ghara-pariyaNa, 2.C. kima rakhehi yahA~ artha meM 'C' prati ke zabdoM ko AdhAra mAnA gayA hai| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 apabhraMza bhAratI 19 51. jasu posaNa-kAraNeNa Naru, kajjAkajju krei| 'suppaI' so ji kuDaMvaDau, cappevi Narayaho nnei||1|| artha - manuSya jisa kuTumba ke pAlana-poSaNa ke lie/kAraNa kAryaakArya (karaNIya-akaraNIya) karatA hai, suprabha kahate haiM - vaha (kuTumba) hI use dabAkara naraka ko le jAtA hai| 52. re mUDhA 'suppau bhaNaI', dhaNu diMtahaM thiru hoi| jai kala saMcai sasi gayaNe, puNu khijjaMtau joi||52|| . artha - suprabha kahate haiM - re mUDha ! diyA huA dhana hI sthira hotA hai| (dekha) gagana meM candramA kalAoM kA saMcaya karatA hai, (para) phira (usakI) jyoti kSINa hotI jAtI hai| (arthAt dhana dAna dvArA sthira hotA hai, saMcaya se nhiiN)| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 53. ghara sukkhar3a 'suppau bhaNai', jiya mANijjahiM tema / iMdiya-corahaM dhammadhaNu, tuva na lahijjai jema // 53 // artha suprabha kahate haiM he jiya ! jisa prakAra indriyarUpI coroM ke dvArA tumhArA dharmarUpI dhana nahIM prApta kiyA jAtA (nahIM curAyA jAtA ) usI prakAra yaha mAnA jAya ki ghara se sukha ( prApta nahIM kiyA jA sktaa)| - 54. yi ghara sukkhar3a paMca diNa, aNu diNu dukkhahaM lakkhu / muNi appA 'suppara bhaNaI', jeNa viDhappar3a mukkhu ' // 54 // artha suprabha kahate haiM ( he jiya ! ) sukha avadhi) kA hotA hai aura duHkha pratidina lAkhoM hote haiM AtmA ko samajha jisase apanA (nija kA ) ghara 'mokSa' / - - 135 1.C. mokkhu yahA~ artha meM 'C' prati ke isa zabda ko AdhAra mAnA hai / pA~ca dina (alpa (isalie he jiya!) upalabdha hove / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 apabhraMza bhAratI 19 55. 'suppau bhaNaI' na vIsarahu, vA dulehi nnivvaannu| jA maNa maNu mArivi su NiuM, appANe appaannu||55|| artha - suprabha kahate haiM - he manuSya ! taba taka usa durlabha nirvANa ko mata bhUla jaba taka mana ko mArakara AtmA ke dvArA AtmA ko bhalI prakAra dekhane ke lie (jAnane ke lie) (samartha na ho jaaye)| NiuM = dekhane ke lie 56. aha hari pujjahu ahava haru, aha jiNu aha bNbhaannu| 'suppau bhaNai' ri joyaho, savvahaM bhAu pvaannu'||56|| artha - suprabha kahate haiM - he jogI ! tU hari ko pUja yA zaMkara ko, yA jinendra ko, yA brahmA ko ! sarvatra/sabameM bhAva hI pramANa haiM/nirNAyaka haiN| 1.C. pamANu yahA~ artha meM 'C' prati ke isa zabda ko AdhAra mAnA hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 57. rovaMtaha 'suppau bhaNaI', ari jiya dukkhu ki jaai| jA maNa iMdiya-guNarahiu bhAu NirAmai ThAi ||57 // artha rote hue logoM ke lie suprabha kahate haiM are jiya ! (isa prakAra rokara) duHkha kyoM utpanna kiyA jAtA hai ! ( dekha !) jo manuSya indriyabaMdhana se rahita hotA hai vaha nirmala / nirdoSa sva-bhAva meM sthira ho jAtA hai / - 58. rovaMtahaM 'suppau bhaNaI', so vi NDai appaannu| jhANabbhaMtari purai, tahiM samarasu taM jiya NANu // 58 // 137 - - artha suprabha kahate haiM ( jo ) rotA huA hai vaha apane ko vyAkula karatA hai (aura) (jo) dhyAna ke bhItara DUba jAtA hai ( magna ho jAtA hai) he jiya ! vaha jJAna se / caitanya se samarasa ( ekameka / tAdAtmya) ho jAtA hai| - Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 apabhraMza bhAratI 19 59. jasu maNu jIvai visaya-vasu, so Naru muvau bhnnijj| jasu puNu 'suppaI' maNu marai, so Naru amaru bhnnijj||59|| artha - suprabha kahate haiM - jisakA mana viSaya-bhogoM ke adhIna (hokara) jItA hai vaha manuSya marA huA kahA jAtA hai aura jisakA mana mara jAtA hai (viSaya-bhogoM se virakta ho jAtA hai) vaha (manuSya) amara kahA jAtA hai| maNu marai = mana mara jAnA (yaha eka muhAvarA hai) 60. jasu laggau 'suppau bhaNaI', piya yara-ghariNi pi saau| so kiM kahiu samAyarai, mitta NiraMjaNa bhaau||60|| artha - suprabha kahate haiM - he mitra ! jo (jisakA mana) priya meM, ghara-ghariNi (patnI) (meM), aura svAda (arthAt rasanA indriya) (meM) lagA huA hai/Asakta hai, kaho, kyA vaha niraMjana bhAva kA AcaraNa karatA hai (kara sakatA hai)! Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 139 61. jehi ji NayaNehiM vallahau, dIsai rajju krNtu| puNu tehi ji 'suppau bhaNaI', saI dIsaiM ddjhNtu||62|| artha - jina nayanoM se apane priya ko rAja karatA huA dekhA jAtA hai, suprabha kahate haiM - phira apane unhIM (nayanoM) ke dvArA (apane usI priya ko) jalatA huA dekhA jAtA hai (kaisI viDambanA hai)! 62. jehi Na Niya dhaNu vilasiyau, Nau saggaMtahaM dinnnnu| ___ appau sahi 'suppau bhaNaI', te appANau chinnnnu||62|| * artha - jinake dvArA na apane lie dhana kA upabhoga kiyA jAtA hai, na mA~gate huoM ke lie (dAna) diyA jAtA hai, suprabha kahate haiM - ve (jana) apane sAtha apanoM ko bhI kSINa/naSTa karate haiN| 1.C. Na vi maggaMtahaM yahA~ artha meM 'C' prati ke isa zabda ko AdhAra mAnA gayA hai| ..Na vimagataha ni kasA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 apabhraMza bhAratI 19 63. jima ciMtijjai gharu-ghariNi, tima jai pr-uvyaaru| to Nichai 'suppau bhaNaI', khaNi tuTTai. sNsaaru||63|| artha - jisa prakAra ghara aura ghariNi kI ciMtA/cintana vicAra kiyA jAtA hai yadi usI prakAra dUsaroM ke hita kI/para-upakAra kI (ciMtA-cintanavicAra kiyA jAye) to suprabha kahate haiM - nizcita hI/avazya hI, zIghra hI/ kSaNabhara meM hI saMsAra (kA baMdhana) TUTa jaay| 64. Niccala saMpai kassa ghare, jai keNa vi kahi ditttth| karau Nivi 'suppau bhaNaI', to volaMtu va sitttth||64|| artha - kaho ! (isa jagata meM) kahIM, kisI ke dvArA kisI ke ghara meM sthira-acaMcala saMpatti dekhI gaI hai! suprabha kahate haiM - (vizeSa) tapa karo jisase ati uttama kahalAo/kahalA sko| Nivvi = tapa vizeSa Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 141 65. mahihiM bhamaMtahaM teNa para, je pura ghara diisNti| para bhAu va 'suppau bhaNaI', muvA na kaha va milNti||64.1|| artha - isa pRthvI para bhramaNa karate huoM ke dvArA jo ghara-nagara (Adi) dekhe jAte haiM ve saba para-padArtha haiN| suprabha kahate haiM - (unase) kisI bhI prakAra Ananda/khuzI nahIM miltii| muA = harSa, Ananda 66. soya ruvai 'suppau bhaNai', jasu kara dANu vihNtu| jo puNu saMcai dhaNu ji dhaNu, jo ghara saMDha na bhNti||65|| - artha - suprabha kahate haiM - jisakA hAtha dAnarahita hai vaha rotA hai (arthAt duHkhI rahatA hai) aura jo dhana hI dhana kA saMcaya karatA hai (usakA) ghara abhavya (akarmaNya) kA hai, isameM koI bhrAMti nhiiN| saMDha - SaNDha = sRjana kara sakane meM asamartha, abhavya, akrmnny| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 apabhraMza bhAratI 19 67. jetiu tuDi caDi dhAvai damaho', tettiu jai sahasA gunn-dhmmho| ari jiya 'suppau bhaNaI', asAraho kaM duppADu hoi sNsaarho|59|| artha - jitane utAvalepana para savAra hokara (car3hakara) (zIghratA se) kAmanAoM/indriya-sukhoM ke lie bhAga-daur3a karate ho yadi utanA utAvalApana/ zIghratA dharma evaM guNoM ke lie karo to suprabha kahate haiM - isa asAra saMsAra kA dRr3hatA se unmUlana ho jaaye| 1.C. vammahu = kAmanA, indriya-sukha kI icchA yahA~ artha meM 'C' prati ke isa zabda ko AdhAra mAnA hai| 68. vallahu avaguNa dAvai jetiu, 'suppau' lAhu gaNijjai tettiu| jima jima khau upajjai Nehaho, tima-tima maNu mucai saM dehho||67|| artha - suprabha kahate haiM - priya (deha) ke jitane avaguNa dikhAye jAte haiM utanA hI lAbha ginA (samajhA) jAtA hai| jaise-jaise (deha se) neha kA (prema kA) kSaya/hrAsa upajatA jAtA hai vaise-vaise mana deha kI sundaratA se mukta hotA jAtA hai| sa = sundaratA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 143 69. hiyaDA ketiu dasa-disu dhAvahi, dukkara re hiya-icchiu paavhi| 'suppaI tuDi caDi labbhai tettiu, anna bhavaMtari diNau jetiu||68|| artha - re mana ! (tU) dazoM dizAoM meM kitanI hI bhAga-daur3a kara (para) manavAMchita ko pAnA bahuta kaThina hai/duSkara hai| suprabha kahate haiM - kama yA adhika, dUsare bhava meM utanA hI pAtA hai jitanA diyA huA hai (arthAt jitanA dAna diyA hai utanA hI milegaa)| tuDi = kama, caDi = U~cA (adhika) 70. re hiyaDA 'suppau bhaNaI', kiNa pheTTahi rovNtu| piu pichehi masANa Dai, ekkallau DajhaMtu / / 69 // __ artha - suprabha kahate haiM - re mana ! (priya ke viyoga meM) pachAr3a khAkara kyoM rotA hai? dekha! (terA) priya (to) zmazAna meM akelA jalatA huA hai/jala rahA hai ! Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 apabhraMza bhAratI 19 71. uttama purisahaM koDi saya, diNe-diNe gilai asaaru| 'suppaya' khAi Na dhAi para, tuhi rakkhasu saMsAru / / 70 // artha - uttama puruSoM/mahAna AtmAoM ke sahasroM-karor3oM (dhana hotA hai, para ve use) nissAra (samajhakara) dina-dina (usake prati) udAsIna hote jAte haiN| suprabha kahate haiM - (re mana !) tU khAtA (rahatA) hai para tRpta nahIM hotA (ataH tU apane) saMsAra ko (bhava-bhramaNa ko) surakSita karatA hai (arthAt Age ke lie bar3hA letA hai)| 72. vilavaM lau 'suppau bhaNaI', ghare mahi paDi vddh| pekkhaMtahaM suhi sajjaNahaM, ko kAleM Nahu khaddha // 71 // . __ artha - (he manuSya !) (jora-jora se) vilApa karake/rokara (yadi apane priya mRta vyakti ko) ghara meM roka sakatA hai (to) (roka le)| suprabha kahate haiM - dekhe jAte hue sajjana aura vidvAna (Adi) kyA kAla ke dvArA khAye hue nahIM haiM ? Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhAratI 19 - 73. 'suppai bhAi' re dhammiyaho, pichahu avaru aNakkhu / jIva haNaMtahaM Naraya gaya, maNu mAraMtahaM mokkhu ||72 || artha suprabha kahate haiM re dhArmikajano ! dUsarI / anya anokhI bAta dekho jIva ko mAranevAlA naraka ko gayA aura mana ko mAranevAlA mokSa ! - 145 74. jai diMtahaM 'suppau bhaNai', saMpaya jAu ta jAu / chuDu Nimmalu dhammeNa sahu, ghara maMDevi jasu ThAi || 73 // - suprabha kahate haiM artha yadi dAna dete hue saMpatti jAtI hai to jAye (khatma hotI hai to hove ) | ( dAna denevAle kA) ghara zIghra hI yaza se suzobhita hokara nirmala dharma ke sAtha sthira / avasthita hotA hai / - Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 - apabhraMza bhAratI 19 75. iha ghara-ghariNi ehu suhi, pahu' badhau giha rNgi| 76. NaccAvai bahubhaMgi, moha-gaha-gahiu su nncci| Niya hie thiu kiMpi tattha, appA Nau vNci|| NaccAvai bahu bhaMgi, bhaMgi kAlagI thiytthN| jiNi hiMDai saMsAru, sukhu nahu lahai khaNu vi iha // 75 // artha - moha jIvoM ko aneka prakAra nacAtA hai aura Asakti se AkrAnta jIva/AtmA nAcatA hai| (yadi jIva) apane hRdaya meM/AtmA meM kiMcit bhI sthira hove to apane ko ThagAye nhiiN| (2) (jisa prakAra moha jIva ko) vividha prakAra nacAtA hai usI prakAra kAla kI agni (mRtyurUpI agni) hai jo sthira kA bhI vinAza kara detI hai| jo saMsAra meM bhramaNa karatA hai (vaha) yahA~ kSaNabhara bhI sukha nahIM paataa| apabhraMza sAhitya akAdamI jayapura-4 jiNi hiDai saMsAru, sukhu nahu lahai khaNu vi ih||75|| artha - moha jIvoM ko aneka prakAra nacAtA hai aura Asakti se AkrAnta jIva/AtmA nAcatA hai| (yadi jIva) apane hRdaya meM/AtmA meM kiMcit bhI sthira hove to apane ko ThagAye nhiiN| (2) (jisa prakAra moha jIva ko) vividha prakAra nacAtA hai usI prakAra kAla kI agni (mRtyurUpI agni) hai jo sthira kA bhI vinAza kara detI hai| jo saMsAra meM bhramaNa karatA hai (vaha) yahA~ kSaNabhara bhI sukha nahIM paataa| apabhraMza sAhitya akAdamI jayapura-4 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- _