________________
୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬
૧) આલોચના દ્વાર ૨) વ્રત ઉચ્ચારણ દ્વાર ૩) ક્ષમાપન (ક્ષમાયાચના) દ્વાર ૪) પાપ વ્યુત્સર્ગ દ્વાર ૫) ચતુદશરણ પ્રતિપત્તિ દ્વાર ૬) દુષ્કૃત નિન્દા ધાર ૭) સુકૃત અનુમોદના દ્વાર ૮) ભાવના દ્વાર ૯) અનશન દ્વારા ૧૦) પંચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર દ્વારા
પ્રત્યેક દ્વારની એક એક ઢાળ છે. આધ્યાત્મિક તથા માનસિક ચિકિત્સા પદ્ધતિના આ સૂત્રો છે.
આ દસ દ્વારમાંથી કેંટલાક દ્વારોની આધ્યાત્મિક સાહિત્યની દૃષ્ટિએ સમીક્ષા કરવાનો નમ્ર પ્રયાસ મેં કર્યો છે.
૧ પ્રથમ આલોચના (આલોચના) દ્વાર એ યોગ સંગ્રહનો પહેલો પ્રકાર છે. માનસિક અને ભાવનાત્મક તણાવ (mental and emotional tension)થી કષાય, નોકષાય, આદિ, ઉત્પન્ન થતા રહે છે. આનાથી રાગ દ્વેષ, પ્રિયતા-અપ્રિયતાના સંવેદન પણ થતા રહે છે, જેનાથી માનસિક વ્યાધિઓ વધે છે. આ વ્યાધિઓની ચિકિત્સાનું પ્રથમ સૂત્ર છે. આલોચનાઆત્મનિવેદન. આને માટે જયાચાર્ય લખે છે કે નિષ્કપટ ભાવે - બાળક જેવી નિખાલસતાથી આચાર્ય પાસે આલોચના કરવી જોઈએ.
“ભોલા બાલક જેમ આલોવે, આચાર્યદિક પાસો,
જાય ઘોટાને નિર્મલ હુવે, આતમ ઉજ્જલ વિધિસહિત બતાવવામાં આવી છે. એના ૬૩ પદો છે. ત્રીજી અગત્યની આરાધના છે - ક્ષમાયાચના.
શ્રી જયાચાર્ય લખે છે કે જીવમાં રાગ-દ્વેષની ગ્રંથિઓ હોય છે. એટલે જીવ મિત્ર અને શત્રુ બનાવતો રહે છે. પ્રિયતા-અપ્રિયતા દ્વારા પાપકર્મ બાંધતો રહે છે, પ્રિયતા-અપ્રિયતા દ્વારા પાપકર્મ બાંધતો રહે છે. સમય સમય પર પ્રાયશ્ચિત્ત-પ્રતિક્રમણ ક્ષમાયાચના દ્વારા વ્યક્તિ પોતાની ભાવધારા નિર્મળ બનાવી શકે છે. જીવનના અંતિમ સમયમાં તો ક્ષમાયાચના કરવી નિતાંત આવશ્યક છે.
અષ્ટમ દ્વાર “ભાવના દ્વાર’ જયાચાર્યની ઊંડી આધ્યાત્મિકતા અને ઉત્કૃષ્ટ સાહિત્ય રચનાની દ્યોતક કૃતિ છે. ભાવના એક સંમોહન છે. એનાથી બાધાઓ- કષ્ટો-સંકટો-દુઃખ, આદિનો શાંતિથી સહનશીલતાથી સામનો કરી શકાય છે એમ જયાચાર્ય કહે છે. આ કારનું પ્રત્યેક પદ જેના દર્શનના
શ્રુતજ્ઞાનનાં અજવાળા
૧
/
