________________
909 પ્રધાનતા બતાવી છે. કોઈપણ ધર્મ વિશે ઘસાતું લખ્યું નથી. તેઓએ પર મત સહિષ્ણુતાને ચરિતાર્થ કરી હતી. ભક્તશ્રી લઘુરાજ સ્વામીએ તેમનાં પદોનો અનંત મહિમા કહ્યો છે. ભક્ત-જ્ઞાન અને ક્રિયાનો સુમેળ, નિશ્ચય અને વ્યવહારનો સમન્વય તેમના તત્ત્વચિંતનમાં નિખરે છે.
સાહિત્ય સર્જનને ક્ષેત્રે શ્રીમદ્ રાજચંદ્રની એક આગવી પ્રતિભા ઉપસે છે અને સાહિત્યકીય દૃષ્ટિએ ખાસ કરીને એમની કવિતા અને કેટેલુંક ગદ્ય ખરેખર ઊંચી કક્ષાનું છે એવી પ્રતીતિ થાય છે. શ્રીમદ્ભા સાહિત્યનું મૂલ્યાંકન આજ પર્યંત ઘણું ઓછું થયું છે.
જો કે શ્રીમદ્ના સાહિત્ય વિષે આપણા સારસ્વતોએ પ્રસંગોપાત ઉલ્લેખો કર્યા છે ખરા. આવા ઉલ્લેખો કરનારાઓમાં ગાંધીજી, પંડિત સુખલાલજી, પંડિત બેચરદાસજી, આનંદશંકર ધ્રુવ કાકાસાહેબ કાલેલકર, મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી, રસિકલાલ પરીખ, નર્મદાશંકર મહેતા, વિમલા ઠકાર જેવી પ્રતિષ્ઠિત વ્યક્તિઓએ ભાવભીની વાણીમાં શ્રીમદ્ની પ્રશંસા કરી છે એ નોંધનીય છે. પરંતુ એમનુ સાહિત્યિક મૂલ્યાંકન કે વિશદ સમીક્ષા જોવા મળતી નથી.
ગુજરાતી સાહિત્યના ઈતિહાસમાં પણ શ્રીમદ્ સાહિત્યક્ષેત્રે કરેલા અર્પણની કોઈ વિશિષ્ટ નોંધ જોવા મળતી નથી. શ્રીમન્ને ગાંધીજી ‘કવિ’ તરીકે સંબોધન કરતાં અને એમના કેટલાક મિત્રો પણ એમને ‘કવિ' કહેતા. આ સંબોધન તેમણે સાર્થ કર્યું છે.
આઠ વર્ષની નાની વયે તેમણે કવિતા લખવાની શરૂઆત કરી. નવ વર્ષની વયે રામાયણ અને મહાભારતની સંક્ષપ્તિ કથા પદ્યમાં લખી અગિયાર વર્ષની વયે તો એમની કૃતિઓ તત્કાલીન પ્રતિષ્ઠિત સામયિકોમાં પ્રગટ થવા લાગી. સોળ વર્ષની વયે ‘મોક્ષમાળા' જેવું જૈન દર્શનનાં સારૂપ માનવ-ધર્મ અને આત્મધર્મનું સ્વરૂપ આલેખતું એક પ્રેરક પુસ્તક લખ્યું જેમાં તેમણે તત્ત્વજ્ઞાન ગહન વિષયને સરળ શૈલીમાં અને દ્રષ્ટાંતને સહારે સુગમ બનાવ્યો છે.
અહીં. તેમનાં કેટલાંક કાવ્યો વિશે સંક્ષિપ્ત સમીક્ષા કરવાની છે.
શ્રુતજ્ઞાનનાં અજવાળા
૫૯
